2. Кәсіпорынның табыстылық деңгейі.

Табыстылықтың маңызды салыстырмалы көрсеткішінің бірі бұл өндірістік қорлардың табыстылық денгейі болып табылады. Ол таза табыстың материалдық айналым қаражаттарының қалдығы мен негізгі құралдардың орташа кұнына қатынасы ретінде есептеліп шығарылады. Сонымен, өндірістік қорлар құны , сәйкесінше жыл басына және жыл аяғына материалдық айналым қаражаттары және негізгі құралдар құндарын қосып, 2-ге бөлу арқылы анықтайды. Өндірістік қорлардың табыстылық денгейі талдау барысында А.Д. Шеремет ұсынған факторлық талдау әдістемесі, көрсеткіштің алғашқы формуласын, табыстылық денгейін қалыптастырушы, шаруашылық қызмет тиімділігін арттыру және өндірісті

27

интенсивтендірудің барлық сапалы сипаттамасы бойынша жіктеуді қарастырады. Денгейді талдаудың фактолық үлгісі келесі түрде ұсынылады:

ч

__Д___ 1 - ___S___ 1 - _V__ + _М_ + __А__

ч N N N N N

_Д___ = ____Д____ = ____Д_____ = _Д ____Д_______Д___

F + Е F + Е __F_ + __Е_ __F_ + __ Е___

N N N N N N

Д Д Д Д Д Д

Мұнда: __V__ - өткізілген өнімнің еңбекақы сыйымдылығы;

N

Д

__М__ - өткізілген өнімнің материал сыйымдылығы;

N

Д

__А__ - өткізілген өнімнің амортизация сыйымдылығы;

N

Д

__F__ - негізгі өндірістік қорлар бойынша өнімнің қор

N сыйымдылығы;

Д

__Е__ - айналым қаражаттары бойынша өнімнің қор

N сыйымдылығы ( айналым қаражаттарың бекіту

Д коэффициенті);

ч

Д - таза табыс;

F - негізгі құралдардың орташа құны;

Е - материалдық айналым қаражаттардының орташа қалдықтары

ч

_Д__ - өткізілген өнімнің (сатудың) табыстылық деңейі;

N

Д

_S__ - толық өзіндік құн бойынша өткізілген өн

28

Өнімнің табыстылығы неғұрлым жоғары болса (негізгі қорлардың қор қайтарымдылығы мен негізгі құралдардың айналым жылдамдығы неғұрлым жоғары болса, өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар мен экономикалық элементтері бойынша ( еңбек құралдары, еңбек материалдары) үлестік шығындыры неғұрлым төмен болса), өндірістік құралдардың табыстылық денгейі де соғұрлым жоғары болады. Жекелеген факторлардың өндірістік қорлардың табыстылық денгейіне тигізетін ықпалының сандық бағасы тізбектеп аустыру әдісі бойынша анықталады.

Өндірістік қорлардың табыстылық деңгейінің

өзгеруіне әсер етуші көрсеткіштер Кесте №4

№	Көрсеткіштер	Символдар	Өткен жылы	Есепті жылы
А	Б	В	1	2
1.	Таза табыс, мың тг.	ч Д	5040	6538
2.	Өткізуден алынған табыс (түсім) ( акциз және қосымша құн салығынсыз), мың тг	N Д	24392	23179
3.	Негізгі қорлардың жылдық орташа құны, мың тг	F	49829	55789
4.	Материалды айналым қаражаттарының орташа жылдық қалдықтары, мың тг	Е	15244	14385
5.	Өндірістік қорлардың жылдық орташа құны (3 қатар + 4 қатар), мың тг	F + Е	65070	70174
6.	Өнімнің қор сайымдылық коэффициеті (3 қатар + 2 қатар)	N К Ф	2,0427	2,4069
7.	Айналым қаражаттарын бекіту коэффициеті (4 қатар + 2 қатар)	N К З	0,6251	0,6206
8.	Өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы табыс - өткізілген өнімнің табыстылық коэффициенті (1 қатар : 2 қатар), тг	ч Д N	0.2066	0.2821
9.	Өндірістік қорлардың табыстылық денгейі (1 қатар : 5 қатар) х 100 %	Д ф	7,75	9,32

29

Өндірістік қорладдың табыстылық деңгейі есепті жылы 9,32 % - ды құралады, ал өткен жылы 7,75 % болған, яғни оның көлемі 1,57 пунктке (9,32 – 7,75) өскен.

Өндірістік қорладның табыстылық деңгейінің (рентабельділігі) өзгеруіне ықпал етуші факторлардың әсері келесі есептеулер бойынша тізбектеп ауыстыру әдісімең анықталады:

1. өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы таза табыстың көбеюі осы көрсеткіштің 2,82 пунктке өсуіне әкеледі. (10,57 - 7,75) , мұнда 10,57 = 0,2821: (2,0427 + 0,6251) х 100;

2. қор сыйымдылығының көбеюі , яғни негізгі өндірістік қорлардың қор қайтарымдылығының азаюы олардың табыстылық деңгейінің 1,27 пунктке (9,30 – 10,57) төмендеуіне әкелді мұндағы 9,30 = 0,2821 : (2,4069 + 0,6251) х 100;

3. материалдық айналым қаражаттарын бекіту коэффициентінің азаюы, яғни олардың айналымдылығының жылдамдауы өндірістік қорлардың табыстылық деңгейінің 0,02 пунктке (9,32 – 9,30) өсуіне әкеледі. Осылайша факторлар бойынша өндірістік қорлардың табыстылық деңгейінің жалпы өсімі 1,57 пунктті құрайды ( +2,82 – 1,27 + 0,02), ол өткен жылғы мәліметтермен (9,32 – 7,75) салыстырғанда бұл көрсеткіш деңгейінің жалпы өзгерісіне сәйкес келеді.

Тәжірибеде қаржылық салымдардың табыстылығы деп аталадын көрсеткіш те қолданалады, ол бірлескен кәсіпорындарда үлестік қатынасудан және құнды қағаздар бойынша алынатын табыстардың, қаржылық салымдардың орташа құнына қатынасы ретінде анықталады:

Қаржы ҚҰнды БК-да үлестік

салымдары қағаздар қатысушылардан алынған

ның табысты = бойынша + табыстар .

лығы табыстар Ұзақ мерзімді және қысқа

мерзімді қаржылық салымдар

дың жылдық орташа көлемі

Қаржы салымдарының табыстылық деңгейі кәсіпорынның қызметті қаншалықты тиімді жүргізетінін көрседеді.

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бұл көрсеткішпен қатар басқа да көрсеткіш қолданылады, ол кәсіпорындарға инвенстициялаған қаржыларды пайдалану тиімділігін және бұл инвестицияларды басқару «шеберлігін» сипаттайды. Көрсеткіш келесі формула бойынша есептеледі:

ч

Д = ____Д_______

и О

С + Д

к

30

Мұнда: Д - инвестиция табыстылығы;

и

С - меншікті капиталдың орташа мөлшері;

к

о

Д - ұзақ мерзімді міндеттемелердің орташа мөлшері.

Бұл көрсеткіш кейбір жағдайда , таза табыс пен несиелер бойынша пайыздар төлемін, ұзақ мерзімді міндеттемелер мен меншікті капитал сомасына бөлу арқылы келесі формула бойынша анықталады:

ч

Д + П

Д = ________________к

С + Д

к о

Мұнда: П - несиелер бойынша пайыздар төлемінің сомасы.

к

Мына формула бойынша инвестициялардың тиімділігін бағалай отырып, компания активтері тек меншікті капитал есебінен ғана емес, сонымен бірге қарыздар берген инвестор-кредиторлар есебінен де қаржыландырылатынына көңіл бөлінеді. Сондықтан да таза табыс құрамына несиелер бойынша төленетін пайыздар сомасы да енгізіледі.

Нарықтық жағдайдағы маңызды көрсеткіш – бұл негізгі қызметтен алынатын табыс, ол келесі формула бойынша анықталады:

о о

Д = _____Д_________

Д N

S + Р

n о

Мұнда : Д - негізгі қызметтен алынатын табыс;

Д

N

S - -өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;

Р - кезең шығындары.

n

Мына бөлшектің бөлімі өткізілген өнімнің толық өзіндік құны құрайды.

Бұл көрсеткіш тек қана кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігін ғана емес, сонымен қатар бағаның құрылу процестерінің тиімділігін көрсетеді. Оны өткізілген өнімнің жалпы көлемі бойынша да, және оның жеке түрлері бойынша да есептеу дұрыс болып табылады.

31

Өнім бірлігінің табыстылығы, сату бағасы мен өнімнің (бұйымның) өзіндік құнының арасындағы айырманың жекелеген өнімнің өзіндік құнына қатынасы ретінді, келесі формула бойынша анықталады:

о

Д = ___Р__-__S___

n S

о

Мұнда: Д - жекелеген өнімдердің табыстылығы;

n

Р - өнім бірлігінің бағасы;

S - өнім бірлігінің толық өзіндік құны.

Өнім бірлігінің табыстылығы, жекелеген өнімдерді өндіру мен өткізудің, өткізілген өнімдердің қалыптасқан құрылымы жағдайында жалпы табыстылыққа тигізетін ықпалын анықтауға, сондай-ақ сату құрылымының тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш коммерциялық құпия болып табылады және де ол, басқарушылық талдауды жүргізу барысында қолданылады.

Негізгі қызмет табыстылығың (табыс нормасы) тағы бір көрсеткіші – бұл өткізілген өнімнің табыстылығы. Бұл көрсеткіш өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы таза табыстың мөлшерін көрсетеді. Ол келесі формула бойынша анықталады:

ч ч

Д = _____Д_____

N N

Д

N

Мұнда : Д - өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынатын табыс.

Жалпы өнімнің , бұйым топтары мен оның жекелеген түрлерінің табыстылығы, өнімнің сол немесе басқа түрлерін өндірудің табыстылығын (зияндылығын) салыстырмалы талдауда, әсіресе өнімдердің өте көлемді ассортиментін шығарушы кәсіпорындарда өте маңызды көрсеткіш болып табылады.

Өнімнің табыстылығының модификацияланған көрсеткіші – бұл сату көлемінің табыстылығы, ол мына формула бойынша анықталады:

В В

Д = ______Д_____

N N

Д

В

Мұнда : Д - сату көлемінің табыстылығы;

N

В 32

Д - жалпы табыс;

N

Д - өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынған табыс;

Сату көлемінің табыстылық денгейіне өткізілген өнімнің құрылымының , оның өзіндік құнының және өнімді сату бағаларынын өзгерісі ықпал жасайды.

Сату көлемінің табыстылық денгейінің өзгерісіке әсер етуші факторларды есептеуге кажетті бастапқы ақпараттар төмендегі кестеде келтіріледі.

Бастапқы ақпараттар Кесте №5

№	Өткізілген өнім табыстылығының көрсеткіштері	Өткізілген өнімнен алынған табыс (түсім) мың тг.	Өткізілген өнімнің өзіндік құны мың тг.	Өткізілген өнімнің табыстылық деңгейі %	Табыстылық деңгейіне әсер етуші факторлар
					Онімнің құрылымы	өзіндік құн	өнімнің босатылу бағасы
1.	Жоспар бойынша	20850	16435	21,17	П	П	П
2.	Жоспар бойынша нақты көлемі және құрылымына	19745	15741	20,28	Ф	П	П
3.	Нақты жоспарлы бағасымен	19690	15564	20,98	Ф	Ф	П
4.	Нақты қолданыстағы бағасымен	23179	16996	26,67	Ф	Ф	Ф

Сату көлемінің табыстылық деңгейінің өзгеру факторларының есебі көрсетілген: