Техникалық объекттердегі қайшылықтар

Кез келген техникалық объектіде көптеген қайшылықтар болады, олар түрі мен орын алуы бойынша әртүрлі, өтетін тарихи сипатты, бір бірімен байланысқан және бір бірінен туындайтын болады. Қайшылықтар шартты үш түрге бөлінеді: әлеуметтік – техникалық, техникалық, физикалық.

Әлеуметтік – техникалық қайшылықтар деп қоғам мұқтаждықтары мен техникалық құралдар көмегімен оларды қанағаттандыру мүмкіншілігі арасындағы қайшылықтарды айтады. Жаңа сапалы мұқтаждық пайда болғанда (ал оны қанағаттандыратын техникалық құрал жоқ), не бар мұқтаждық санды өскенде бұл қайшылықтар пайда болады және асқынады.

Техникалық қайшылықтар деп техникалық объекінің параметрлерінің (даму белгілерінің) арасындағы қайшылықтарды айтады. Техникалық объектінің кейбір параметрін жақсарту мақсатымен оған құрылыстық немесе басқа өзгерістер енгізгенде олар асқынады және объектінің басқа параметрінің нашарлауы түрінде байқалады.

Физикалық қайшылықтар деп объектінің бір элементіне немесе біртұтас объектіге өзара қарама қарсы талаптар қойған кезде пайда болатын қайшылықтарды айтады. Мысалы, объекті элементі бір мезгілде ұзын және қысқа немесе қатты және сұйық болуы керек, ток өткізуі және ток өткізбеуі керек.

Қарастырылып отырған қайшылықтардың үш түрі «адам – техника» жүйесінде орын алатын жалпы бір қайшылықтың тізбегі болып табылады. Сонда техникалық объектінің қоршаған орта объектілерімен әрекеттесуінің деңгейінде пайда болатын қайшылықтар әлеуметтік – техникалық қайшылықтар болса, онда физикалық қайшылықтар техникалық объектінің ішкі функция жасау деңгейінде пайда болатын қайшылықтар болады. Техникалық қайшылық біртұтас техникалық объектінің функциясын сипаттайтын параметрлердің арасындағы қайшылық қатынасты көрсетеді. Егер физикалық қайшылықты шешетін идея табылса, онда қайшылықтардың өзара тығыз байланыстығының салдарымен техникалық және әлеуметтік – техникалық қайшылықтар бірінен соң бірі шешіледі.

Идеалды техникалық шешім

Идеалды техникалық шешім тұжырымдау деген жаңа жасалатын немесе жетілдірілетін техникалық объектінің қандай да болмасын бір элементке қалаулы қасиеттер, қызмет, әрекет берумен бірдей болады. Мұндай элемент ретінде объектінің техникалық қайшылықты туындататын немесе мейлінше өзгертуге болатын бөлігін таңдап алуға тырысады. Керекті қасиеттерді, қызметтерді, әрекеттерді иемденетін элементті қоршаған ортадан таңдап алуға болады, сонымен қатар қарастырылып отырған техникалық объекті кіретін сыртқы жүйеден де таңдап алуға болады. Қоршаған ортаның қасиеттерін өзгерту мүмкіншіліктері шексіз болатынын ескерген дұрыс, өйткені оның объектілері кез келген элементтің немесе құбылыстың пішінін ала алады.

Таңдап алынған элементтің қандай қасиеттерді, қызметтерді, әрекеттерді иемденетін анықтау ешқандай қиындық тудырмайды: олар жаңа техникалық объектіні жасау мәселесінің қойылуында талаптар тізімінде толық көрсетілген.

Техникалық шешім тұжырымдалуы, егер ол жобаланатын техникалық объектіде төменде көрсетілген бір немесе бірнеше қасиеттерді қамтамасыз етсе, онда идеалды деп танылады:

1) Идеалды техникалық шешімде техникалық объектінің өлшемдері өңделетін немесе тасымалданатын объектінің өлшемдеріне жақындайды немесе олармен бірдей болады; техникалық объектінің өзіндік массасы өңделетін объектінің массасынан әлде қайда кіші болады;

2) Идеалды техникалық шешімде техникалық объектінің немесе оның негізгі функционалды элементтерінің массасы мен өлшемдері өте кішкентай шамаларға жақындайды, шектік жағдайда нольге тең болады (яғни құрылғы жоқ, бірақ оның қызметі орындалады);

3) Идеалды техникалық шешімде объектіні (зат, энергия,ақпарат) өңдеу уақыты нольге жақындайды немесе тіпті нольге теңеседі;

4) Идеалды техникалық шешімде техникалық объектінің пайдалы әсер коэффициенті бірге жақындайды немесе бірге тең болады, яғни энергия шығыны нольге жақындайды немесе нольге тең болады;

5) Идеалды техникалық шешімде техникалық объектінің барлық бөліктері әрдайым өздерінің есептік мүмкіншіліктеріне сәйкес пайдалы жұмыс жасайды;

6) Идеалды техникалық шешімде техникалық объекті тоқтаусыз және жөндеусіз шексіз ұзақ уақыт ішінде жүктелген қызметін атқарады;

7) Идеалды техникалық шешімде техникалық объекті адамның мейлінше аз қатысуымен немесе қатысуынсыз жүктелген қызметін атқарады;

8) Идеалды техникалық шешімде техникалық объекті адамға және қоршаған ортаға ешқандай зиянын келтірмейді.

Идеалды техникалық шешім тұжырымдағанда келесі сұраққа жауап беруге ұмтылады, яғни «Идеалды жағдайда не алу тіленеді?». Бұл сұраққа жауап беру үшін бастапқы ақпарат болып жаңа техникалық объекті жасау бойынша қойылған мәселенің мақсаты мен мәселелері табылады. Сонда идеалды техникалық шешімнің қасиеттерін ескере отырып, идеалды техникалық шешімнен шегіншектемеуге және келесі екі ережені орындауға тырысады:

- алдын ала идеалды техникалық шешімге қол жеткізуге болады немесе болмайды деп ойламау керек;

- алдын ала идеалды техникалық шешімге қалай және қандай жолдармен қол жеткізіледі деп ойламау керек.

11-дәріс