Ақпараттық қажеттіліктердің жиынтығы.

Әр елдегі ғалымдыр жасаған ақпараттық қажеттіліктің көп санды, маштабын зерттеулер мынаны бекітуге жол ашты:

• қажеттіліктің тууының себептері

• Олардың мазмұнына әсер ететін факторлар

• Адамдардың қажеттіліктерін бір-бірінен ажырататын ақпараттық қажеттіліктің жиынтығы

• Қоғамның жиынтық ақпараттық реурстарда фактілік мәлімет құжатты іздеу үшін ақпараттық қажеттіліктерді көрсету жолдары және олардв іске қосу

Бұл нәтижеге мінездеме берейік. Қарастыруды «Ақпараттық қажеттілік» түсінігінен бастайық, ақпаратттағы тұлғанының қажеттілігін анықтауға болады. Шынында ғылыми практикалық қызметте, оқуда, шығармашылықта тұрмыстық мәселелерді шешуге ылғи ситуациялар туындайды, алға қадам жасау үшін, жаңа тапсырмаларды орындау үшін білім жеткіліксіз болады. Адамдар ақпараттық дифцитті байқайды.

1-ші себеп ақпараттық қажеттіліктің пайда болуы. Бұл қажеттіліктер әртүрлі болуы мүмкін, қарапайым жағдайда поездың қозғалысының кестесі туралы ақпарат, кез келген мекеменің жұмысы уақыты немесе белгіленген тауардың бағасы туралы ақпарат керек болады. Қажеттіліктердің қарапайымғдарға жататыны бұған байланысты емес, себебі мәлімет тез табу керек (көбінесе бұл күрделі процедура болады), шығатын мәліметтердің талап етілуінің анықталуына байланысты.

Ақпарат іздеп жүрген адам, халық бар жерлердегі пунктер арасында теміржол хабарлардың бар екенін және бұл қалада мекеме құрып, өнімді сатуға болатынын нақты біледі. Тұтынушыға белгілі бір объект туралы ақпарат керек. Тұтынушыға нақты ақпарат керек пе?Оған қандай да бір тапсырманың шешімін табуға көмектесетін сенімді, тексерілген ақпарат білім қажет.

Ақпарат автордан тұтынушыға беріледі. Төмендегіге назар аударыңыз:Автордың білімі─Ақпараттық хабарлама─Тұтынушы білімі.

Хабарлама арқылы (жазбаша, ауызша/автор білімі тұтынушы біліміне айналғанда ақпараттық қажеттіліктер қанағаттандырылады. Сонымен, алғашқы және маңызды ақпараттық қажеттіліктердің ерекшелігі, білімдегі қажеттілікті көрсетеді, бар ақпарат туралы тұлғаның тапқан. Ақпараттық қажеттіліктердің мынандай анықтамасы барлық қызмет көрсету рационалдық мекемеге тән. Бұл жағдай кітапханалар мен ақпараттық қызмет басқа қызмет көрсету сфераларынан қандай айырмашылығы бар екенін көрсетеді. Ақпараттық өнім стаып алушының сұранымы бойынша сөреден алып беретін товар, тапсырушының тапсырысы бойынша жасалған өнім емес. Ол тұтынушының қызығушылығын білдіретін ақпараттық тойтарыс және қоршаған әлем мен оны танитын субъект арасында болады және әрдайым 2бағыты болады. Бұл ойлар тек қана жай жағдайға көңіл бөлу, яғни белгісізден белгіліні іздеу. Ақпараттық қажеттіліктің 2-ші бір ерекшелігі, олардың нақты еместігі. Әрбір адамның немесе мекеменің өмірі жаңа стандартсыз тапсырманың шешімін іздеу болып табылады. Бұндай жағдайда бар білімің жетпейді, ал керекті ақпаратты іздеп табу өте. Жоғарыда айтылғандарды бір сөзбен қорытындылайық (бірнеше мысалдармен). Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуға тырысатын әдебиет пәнінің мұғалімі шығармалар тақырыбын, бар ақпарат көздерін керекті материалды іздеу мүмкін еместей етіп қалыптастырды. Студент дипломдық жұмысын өзіндік зерттеу жұмысымен жалғастыру керек немесе жаңа объектінің қалыптасуын іздестіреді. Мектеп оқушылары немесе диплом дайындаушы студент өзіне қажетті ақпарат үшін тақырыпқа сай келетін нақты түрде ақпарат табуы қажет. Э,Л.Шапиро сөзімен айтқанда "тұтынушы өзінің білмегенің білу керек". Тапсырманы орындау, оның қаншалықты қызмет көрсету түрін қажет еткенімен анықталады. Өзіндік ізденумен нақты табылған мәліметтерден айрықшаланады. Техникалық объект және технология тек қана белгілі бір ұйымға ғана мүдделі болуы тиіс, сонда ғана бұл объект жаңа түрде болады. Әлі де анықталмаған әлеуметтік қоғамда объективті жаңа білім және жинақтық, ақпараттық ресрустармен тойтарыс болып саналады. Ақпараттық қызмет көрсетуді іске асыру үшін жаңа әдісті дұрыс ұйымдастыру маңызды рөл атқарады. Компоненттік төмен дәреже және тәжірибенің жетіспеуі 2 негативті жолға алып келеді.1-ші жағдайда адам өзін жаңалықты 1-ші алушы ретінде танып жете түсінуі, сонда өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы басты проблеманы шешуді үйренеді.2-шіден, проблемалар арасында жеке адам өзін қалай алып жүруді және оның дайын шешімін оңай жолын табуды үйренеді. Керекті мәліметтердің жоқ болуы, бұл пайдаланушылар тобы, олардың рөлдерінде менеджерлер, инженерлер, өндірісшілер және проекциялаушылар, емдейтін дәрігерлер, орта білім беретін мекеменің оқытушылары ақпарат қызмет көрсетудің төменгі деңгейімен, кітапхана қорының нашар жинақтауымен, анықтамалық-ізденушілік аппараттың жеткіліксіз мүмкіндіктермен, Интернет ресурсындағы библиографтардың хабардар болмауымен байланыстырылады. Жоғары екеуінен шыққан және олармен ескертілген ақпараттық қажеттілктердің үшінші ерекшлігі-ақпараттық өнімдер мен қызмет сапасының пайдаланушылар бағасынығ субъективтілігі. Кез келген қызметтің бағасы өзінің табиғатына байланысты субъективті және тұтынушының "күту жүйесіне" және оның орнатылуына байланысты. Орнату және баға бұл бір-бірін айнадан көрген секілді: баға өнімде бар және жоқ затты немесе күтілген жинақтар мен сапасының қызметін береді. Дегенмен, тұтынушылардың қажеттіліктері және күту жүйесі барлық қызмет көрсету сферасында неғұрлым толық анықталған, ал өнімдер мен қызметтің бағасы тәуелсіз экспертизаға жүгінеді. Әйтпесе объективтік көрсеткіштер бар, бұлар мысалы ателье, туристік агенттігі және тазарту жұмысына айтылған кемшіліктеріне негізделе отырып талқыланады.Бірақ үшінші адамға ақпаратты жеткізудің толықтығын бекіту және оның пайдаланушы қажеттіліктермен шын мәнісінде сәйкес келуі. Сондықтан тек ақпараттық қызмет практикасында қызмет көрсету сапасы және бағасы үшін 2 критерия қолданылады-релеванттық және пертиненттік, бұдан бірінші талаптардың орындалуы міндетті болып саналады, ал екінші өз қалауынша қызмет көрсету жүйенің іске асуы және даму бағыттарын анықтауы. Релеванттық-ақпаратты сұрау және оған берілген ақпараттың мазмұндарының арасында ойлардың сәйкес келуі. Пертиненттік-олардың қызығушылықтары бойынша ақпарат мазмұнының тұтынушылар берген субъективтілік бағамен сәйкес келуі.

Шынында, пайдаланушылар әрқашан ақпараттық қызметтерді пертиненттіктен алған мәліметтерден бағалайды. Сонда ғана болжауға болады, релеванттық критериясы бойынша тәуелсіз экспертиза жасалады, бірақ ақпараттық қызмет көрсетудің шын практикасы анағұрлым күрделі.Кітапханашы-библиографтардың төмендегі білімдерімен, анықтамалық-ізденушілік аппараттық қордың толықсыздығымен, Интернет ресурстардың жоқтығымен байланысты ақпарат берудің релеванттық емес түрін қарастырмаймыз.Ізденістегі ақпараттың болмауы беру релевантсіздігі деп түсіндіріледі (құжаттар арасынан пайдаланушы іздеп отырған).Бұндай жағдайда библиограф ізденіс шекарасын кеңейтеді, ақпаратты тектік және ассоциотивтік байланыстар арқылы айқындауға болады. Кей кезде оқырмандарға керек жоқ материалдар табылып қалады, ал кей кезде сұранысқа енбеген, бірақ тұтынушының көзқарасы бойынша "кенеттен қажет ақпарат" табылып қалады, яғни бағалы ақпарат болып шығады. Ал, релевантсіз болып пертинентті ақпараттық жұмыскерлер еңбектерінің жоғары мәнің құрайды. Ал, енді тұтынушының релевантты беруді теріс бағалайтынын, яғни пертинентті ақпарат деп санамауының себептерін қарастырамыз.Анағұрлым кең таралғандары төмендегілер:

●Тұтынушыға таныс ақпарат беру (басқа ақпарат көздерінен)

●Тұтынушы үшін ақпараттың сенімсіздік тудыруы

●Тұтынушының "күту жүйесіне" берілген ақпарат мінездемесінің және олардың нақтылық деңгейінің сәйкес келмеуі

●Тұтынушы дайындығының, оқырмандық хабарламаның қиын деңгейімен сәйкес келмеуі

Осы себептердің кейбіреуіне нақтырақ мінездеме берейік:

Ақпараттың беделдігіне, маңыздылығына, пайдалылығына тұтынушының беретін бағасы әсер етеді. Ғылыми мектеп уәкілеттерінің, саяси немесе қоғамдық қозғалыс мекемелерінің қызметкерлері жазған публикацияларды оқырмандар теріс қабылдауы мүмкін. Себебі оқырмандармен бұндай жерлерде жұмыс жасайтын қызметкерлердің көзқарастары бір жерден шықпайды.

Басқа да белгілермен жаңа ақпарат өзінің қиындықтарымен ақпаратты қиын жағдай туғызатынын аңғартады.Осыдан келіп хабарлама, яғни адаммен оның қызметінің шешілген шешімімен сәйкес келеді. Сондықтан осындай қиындықтан, қауіпті ақпараттан қорғалуға тырысып, өзіне қажет емес ақпараттан алшақтау қажет (негізгі ерекшеліктер де). Осыған орай кейбір қажет емес негізгі принципке сәйкес ерекшеліктер де кездеседі. Механизмде бақылау арқылы өзіне меншікті мінез-құлықпен қажетті ақпарат беріледі. Төмен дәрежедегі ақпараттың мәдениетін қолданушылар үшін бұл қарама-қарсылық сол күйінде қалады, ал жолға ақпаратты қажет етуші қазір жойылып кеткен, ауыстыруға болмайтын ақпаратқа ие болады. Мамандықты қажет ететін оқырман, алғашқы қарама-қарсы бағаға қарсы өзіне мынадай сұрақ қояды. "Расымен бұл маған қажет пе? Немесе оны іздестіру қиынба?" қоршаған ортадағы бар қызметті сияқты сезінеміз, бірақ байқай бермейміз. Бізге бұл түсініктер, қауіп-қатер толы адам жаңа білімге ұмтылып бір нәрсені қажет еткенде ғана жеетді. Егер түсінік қалыптасқан жағдайда өзін-өзі басқару рефлекция қажет болмайтын еді. Бірақ дәл осы рефлекция адам жеке басының дамуында, мамандығына маңызды рөл атқарады. Қолданушылар арасындағы субъективтік ақпараттық өнімнің сапалылығын жеке мінездегі ақпараттық қажеттіліктер анықтайды. Қызметке бағыт қою және ізденуден пайда болатын мінез түрі, жауапкершілікпен қабылданған шешім.Жас және білім, жеке стильмен қызмет көрсетеді үйрету-ақпараттық қажеттіліктердің пайда болуын мазмұны және әр адамға қажетті қажеттілікті жеткізу. Кештерді топтық немесе бұқаралық қызмет көрсетумен бірге өткізуге ие болады. Сондай жағдайда халықтың және топтың жұмыс түрі қорытындысы жақсы нәтижеге ие болады.Қызмет түрін қолданушыларға жақсы жеткізе білсе, сонда ғана ортақ мәдениеттің кеңеюі байқалады.

Адамның күнделікті өмір қызметіндегі ақпараттық қажеттіліктерінен шығатын, қоршаған ортаның жылдам өзгеруі бұл қажеттіліктердің динамизімін, алдамшылдығын түсіндіреді-ерекшеліктің бесінші түрі. Ақпараттық қажеттілік динамизімінде екі позицияны қарастыруға болады: субъект пен қызмет көрсететін кәсіпорнына әсер ету көзқарасы жағынан.

Жаңа білімді игеру бұл әдетте күрделі, шығармашылық, жоғары интеллектуалдық іс саналатын. Адамның тәжірибесі оны жеңілдете түсті. Бірақ өмір шарты мен еңбек қызметінің жылдам өзгеруі, бұрынғы алынған білімді өзгерте қоймайды, керісінше көптеген әртүрлі облыстардан алынған білімді, ақпаратты қолдана отырып, жаңа білімді игереді. Осылайша, ақпараттық қажеттілікті пайдаланушылар үшін динамизмді түсіну үшін қажет мәліметтер көлемі ұлғайған сайын танымдық процесстің қиындатылуы білінді.

Осыған байланысты заң бойынша пайдаланушының оперативтілікке, берілген ақпараттың толықтығы мен нақтылығына және оны пайдаланудағы жайлылыққа деген талаптары байқалады. Библиографиялық тізімдер мен көрсеткіштер жайлылық шартына сәйкес келмейді. Солардың негізінде алынған толық мәтінді құжаттар пайдаланушылар дайджестарды,фактографиялық және аналитикалық анықтамаларды алғысы келеді, бұған ақпараттық бизнес кәсіпорындары тез көңіл бөлсе, ал кітапханалар мен кәсіпорынның ақпараттық қызметі анағұрлым аз көңіл бөледі.

Ақпараттық қажеттіліктің динамизмі қызмет көрсету процесінде жаңа сұранымдардан тыс қалған тек өзінің жеке қорына және анықтамалық-ізденушілік аппаратына жүгінуге тура келеді. Неғұрлым көп мағынаға кооперация ие болады, ақпараттық ресурстарды өзара пайдалану, кітапхана облыстарында немесе ақпараттық орталықтарда мамандандырылғандығынды көрсету, ол өнімді алуда мақсатжинақылықты анықтау. Ақпарат қажеттіліктерінің өзгеруі адамдардың өмір қызметінің ішкі шартына байланысты емес, бірақ олардың ориентацияларымен проблемада.Жаңа білімді игеру, адамның профессионалдық және жалпы мәдени ойлауын дамыту, адам әйтпесе шешілетін мақсатты "көреді", басқа облыстармен әртүрлі байланыстарын көрсетеді.

Сондықтан мәселеге терең үңілу, бұл пайдаланушылардың тапсырыстарының неғұрлым күрделенгені.

Одан әрі қайта табылған пертинетті құжат жаңа қажеттілітердің пайда болуына әсер етеді. Осылайша ақпарат белгісіздікті алып тастап немесе қысқартпайды, керісінше белгісіздік шекарасын кеңейтеді. Толық қанағаттандыру мүмкінсіздігі (мүмкін еместігі) олардың тағы бір алтыншы ерекшелігі болып табылады.

Ақпарат қажеттіліктің жоғарыда атап өтілген қасиеттері адам өмірінің әлеуметтік-психологиялық шартына себепкер болады. Дегенмен, экономикалық жағдайымен байланысты бір ерекшелігі бар.Адамның базалық қажеттіліктерімен салыстырғанда ( мысалы тамақ, баспана, қауіпсіздік, медициналық көмек сияқты қажеттіліктер түрі) ақпараттық қажеттіліктер "кейінге қалдырылған сұраныс" категориясына жатады. Кітапханалар, ақпараттық орталықтар керек және пайдалы, бірақ қоғамға аса қажет емес, ал қоғамға қажет ақпаратты қоғам басқа мекемеден алады. Міне, сондықтан дағдарыс уақытында кітапхана мен ақпараттық орталықтар басқа мекемелермен салыстырғанда қиналады, қаржы жағынан және штатты қысқартады. Бұл жағдайда есепке алған жөн. Сондай-ақ қоғамда ақпараттық мекемелер демократиялық гарант білдіретін, адамзатқа білім беретін, мәдени орталық деген ой қалыптастыру керек. Ақпараттық қажеттіліктерді "кейінге қалдыру" экономикалық, экологиялық және әлеуметтік-саяси құлдырауға әкеп соғады. Әртүрлі зерттеу жұмыстардың нәтижесі бойынша мамандар қажетті ақпараттан алатын, рационалды қызмет көрсету мекемелеріне, барлық каналдарды шығару қажет екені айқындалады. Кәсіби қажеттіліктерді оқу бұл үшін жеткіліксіз болып шықты, сондықтан адамның ақпараттық тәртіптерін зерттеу керек. 90 ж ортасында ақпараттық тәртіп феномені әртүрлі білім облыстарындағы мамандардың (психологтардың, әлеуметтанушылардың, саясаттанушылардың) назарына ілікті. Ақпараттық тәртіп іс-әрекет бейнесі, қоғам білім алып, білімдерін қоғамға тарату әрекеттер жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Мамандардың ақпараттық тәртібі әлеуметтік дифференциацияны қалыптастыру ретінде қарастырады.

Әлеуметтік теңсіздік азаматтық құқық, әлеуметтік қоғамдық құрылымы жағдайымен бүгінде ақпараттық мәдениет дәрежесі факторлармен қатар келуі арқылы ақпараттық тәртіптің орын алуы байқалады. Ақпараттық мінез-құлық, бір жағынан алғанда, құрылған субъектінің белсенділігіне тойтарыс беру арқылы ақпаратты кеңістікке жіберу. Енді бір жағынан қарастырсақ ақпараттық мінез-құлықта дәрежесіне жол ашатын ақпараттардың ресурсын жинақтарын немесе басқа да мүмкіндіктер яғни қоғамға не болмаса жеке адамға ұсынушы ретінде танылады. Ең жақын уақыт аралығында әрбір конкурентті адам тағдыры, жұмысты өз уақытында қаншалықты орындау, жаңа ақпаратты қабылдау. Мысалы: қызмет барысында немесе оқу кезінде пайда болады. Ақпараттық тәртіп ақпараттық мәдениеттің деңгейін көрсетеді. Бұл категория қызмет көрсету кезінде өзіндік белгі береді, жеке адамның және профессионалды тұтынушының жетістігі бірақ ақпараттық өнім мен қызмет сапасының бағасы, кітапхана немесе ақпараттық қызмет көрсету ресурстарының жинақтары мазмұнын мәлімдеуі мүмкін.Сұраққа нақты жауап, қызығушылығы бар тұтынушы. Компонентті оқырман осындай ақпаратты ізденуші қорытынды баға беру болып табылады. Одан басқа бұл жағдай ақпараттық білімді қалыптастыру көп уақыт пен күшті қажет ететін, ақпараттық қызметтің пайда болуы, оны тұтыну кезінде білінуі мүмкін. Ақпараттық мәдениет формасының мақсаты өздігінен профессионалды білім қалыптастыру, бұл тек қолданушының әдісі ғана емес, кітапханалық-библиографиялық білімінен компьютерлік ұқыптылыққа алып келеді.

Ақпараттық мәдениетті қалыптастыру процессінде мыналарды өңдеуге ұмтылады:

●әртүрлі нетривиальдық есептерді шешуде алғашқы кезеңдерде кездесетін және ақпараттық дефицитті шектеу қиындығынан туындайтын қажеттіліктердің тұрақсыздығының себептерін түсіну;

●жеке ақпараттық мінез-құлықты сараптай білу және белгісізден белгіліге жол таба білу;

●жеке мәтіндік хабарламаның толық еместігінің және "құжаттық шлейф" объектінің сараптамасының қажеттілігінің себептерін түсіну;

●Болашақта керек болатын, профессионалдық оқу туралы болжау білімді алу заты ретінде, ағымдағы есептерді шешу кезінде туындайтын ақпараттық дефицитті болдырмау;

●Қалыптағы әдістерді пайдалана отырып, үлкен көлемдегі ақпаратты жинау ( рефераттау, құжаттық лектің логикалық-статистикалық сараптамасы), бұл процесстерді заттай жеңілдететін; жеке мәселелік бағыттық мәліметтер базасын қалыптастыра білу;

●Графикалық қарым-қатынас маңыздылығын түсіну және іскери байланыстарды дамыту; керекті ақпаратты алудың нақты жолын табу;

● Профессионалдық қоғамдамдастыққа берілетін зерттеудің нақты және айғақты нәтижелерін көрсету, авторлық құқық бөлімі;

Әйтпесе, ақпараттық мәдениетті қалыптастыру жүйелік өзіндік білім берудің қажеттілігін көрсету және осыған қажетті қарым-қабілеттілікті дамыту;

Тұлғаның ақпараттық мінез эталонының моделіне келесі құрамаларды қосуға болады;

●Үздіксіз білімнің маңыздылығын түсіну оған деген ұмтылыс;

●Әлемдік ақпараттық ресурстарға бағыт; ақпаратты алуда әртүрлі каналдарды кешенді қолдану;

●Рефлекцияға қабілетті және жеке ақпараттық біліктілік деңгейіне баға беру;

●Профессионалдық қарым-қатынас ұмтылыс біліммен алмасу;

●Жаңа білімді дамытудағы белсенділік.