Türmenistanyň bilim minstrligi türkmenistanyň deňiz we derýa ulaglary döwlet gullugynyň türkmenbaşy şäherindäki deňizçilik orta hünärment okuw mekdebi referat
DERS: FIZIKA
TEMA: Atom energetikasy.
Tabşyran: B. Aşyrow
Kabul eden: J. B. Ataýew
ENERGIÝA BARADA DÜŞÜNJE
Biz köplenç “Energiýa” sözüni ullanýarys. Käte biz diýýäris mysal üçin şokolad iýemizde-de “energiýamyzy doldurýaraý” diýip aslynda bolsa biz energiýa barada az bilýäris. Köp alymlar “ Fizikada Ýokary energiýa” üstünde işleyärler Syýasatçylar we Ykdysadyýetçiler Günüň Ýeliň we Atom ýadrosynyň energiýasy ullanmak usullary barada maslahatlary edýärler.Ýöne aslynda ýokary bilimli hünärmenler üçinem gaty gyn aýtmak energiýaň näme zat bolup durýanyny.Ýöne umumy alsak “Energiýa” diymek has ýakyn hakykata bolan düşünjä Iş we Işjeňligi ýerine ýetirmek diýsek hem bolar. Şeýlelikde “energiýa” bize näme üçin gerek?
Energiýa bize hereket etmek we başga zatlary hereketlendirmek ýa-da bolmasa hereketiň tizligini artyrmak, ýokarlandyrmak, bir zady galdyrmak üçin ýa-da bolmasa düşürmek üçin,ýa bolmasa-da bir zady gyzdyrmak we sowatmak,islendik zat ýagtylyk hem energiýa bolup durýar. Eger-de ýeriň ýüzünde bir zatdan energiýa almasak hiç hilli ýaşaýyş hem bolmaz ýeriň ýüzünde. Awtoulaglar,Sowadyjy desgalar,gyzdyryjy desgalar,elektrik energiýasy,Siziň otaglaryňyzdaki suw bilen işläp gyzdyrýan desgalaryňyzam hem işlemez. Ýöne energiýa boşlukdan emele gelip bilmeýär we öz-özinden hem hiç ýerik ýitip gidibem bilmeýär. Ýöne biz energiýany biziň tebigy baýlyklarymyzdan hem alyp bileris mysal üçin: daş kömür magdanyndan ,tebigy gazdan,uran magdanyndan we başga tebigy zatlardan energiýany alyp bileris we bize gerek bolan islendik şekile energiýany öwrüp bileris mysal üçin ýagtylyga we ýylylyga. Bizi gurşap alýan daşymyzdäki dünýäde biz energiýanyň her hilli şekildäki toplumlaryny gorýäris mysal üçin:Suw saklanýan howuzlarda suwyňam öz boluşly potensial energiýasy bar,hereket edip barýan awtoulag onuňam hem hereketinde, hereket energiýasy bar,ýa bolmasa ok-ýaý çekip durkak dartylma energiýasy emele gelýär,ýa gaý howada bulutlar biri-birine çakyşanda emele gelýan ýagtylyklar bular bolsa tebigy elektrik energiýasy,gün şöhleleri ýagtylyk energiýasy,himiki işlenen nebit, a uranda bolsa ýadernyý energiýasy toplanandyr.
ENERGIÝANYŇ ÖLÇEG BIRLIKLERI |
|
1-JOUL(Jl) |
1-wwat sekuntda (Wt/s)=1-joul (Jl) |
1-kilowwat sagatda(kWt/sag) |
=3600000 wwat sekuntda (Wt/s) |
1 şertli daş komur ýangyjy (şDKÝ) |
=8141kilowwat sagatda(kWt/sag) |
Energiýanyň akymlary
Ýer ýüzünde energiýa güýjini kanagatlandyryjy derejede energiýa
akymlary üç topara bolünýärler.
Ýanyjy ýer magdanlary:( daş kömür,nebit,tebigy gaz)
Energiýany gaýta dikeldiji energiýa akymlary:(Gün,Ýel,
Gidroenergiýa, Akym,Ýerasty ýylylyklar)bar.
Ýadernyý energiýa berijiler: (Uran, Plutoniý) Ýadernyý energiýa
önümçiligi bize gaty ullakan mukdardaky atomlaryň içinde gizlenen
energiýalara gapylary açýar. Biz 1 kilogram daş kömürden 8 kilowwat
sagatda, 1 kilogram uran-235-dan bolsa 23.000.000 kilowwat
sagatda ýylylyk energiýasyny alyp bileris. Sebabi ýadernyý ýangyjy
beýleki gazyp alynýan önümlere görä,himiki önümçiliginde
ulanylmaýar. Ýadernyý energiýasyny Hiç hilli himiki önüçiligini
ulanylman öndürip bolýar. Ýöne ýaderniý energiýasynyň önümçiliginide
ýadernyý maddalar bilen işlenende ýalňyş hereket edilse onuň ýer
ýüzünde ýaman ullakan bet-bagtçylyklara getirer bular ýaly ululykdaky
bet-bagtçylyklary göz öňünede getirip hem bolmaz. Hem-de ýaderniý
energiýasyndan her dürli bombalary,raketalary taýýarlap bolar ol
bombalaryň güyji ýer ýüzünde ýaşaýyşy ýok etmanede ýeter.
Dünýä-de birinji derejeli eneregiýasyny sarp etmekde:
(Daş kömür, nebit, tebigy gaz, uran magdany) Bir ýylyň dowamynda
hazirki hasaplamalara görä biziň sarp edýän energiýamyz
12.000.000.000 tonna şDKÝ barabardyr we ol gün-günden hem artýar.
Ýeriň ýüzündäki diňe önýän ýataklar boýunça ýanyjy magdanlarynyň
mukdaryny hasaplamyzda, entäk bu güne çenli tapylmadyk ýerlerem bar
ýöne diňe tapylanlary hasaplanymyzda mundane ýene beýläk hem 3-4 ýüz
ýyllyklara ýetjek energiýamyz bar diýsek boljak. Biziň planetamyzda
tehnologiki maglumatlara görä uran maddasy takmynan 153.000.000.000
tonna barabar bolup durýar. Ýöne hazirki zaman tehnologiýasyna görä
“brider” reaktorlarynyň kömegi bilen 153.000.000.000 tonna şDKÝ-dan
9.180.000.000.000 tonna çenli ýaderniý ýangyjyny öndürip bolar. Şeýlelik
bilen hasaplamalara görä 1000 ýyla çenli energiýamyz ýeter ýöne ýeriň
masştabyna görä bu energiýada ýaz diýip hasap edýärler.