5. Лекциялық кешен (лекция тезисі)

1 дәріс. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ, ПРИНЦИПТЕРІ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ КАТЕГОРИЯЛАРЫ

Дәріс тезистері.

Педагогикалық психология — оқыту мен тәрбиелеу процесі мен нәтижесі барысында жеке тлғпның өзгерістерін зерттейтін ілім. Педагогикалық психология оқыту мен тәрбиелеудің ұйымдастырылған жүйесіндегі тұлғаның белгілі бір қалыптасу кезеңінде қалай өзгеретіндігін; ата-аналар, педагогтар және басқа да адамдардың жетекшілігі арқасында ол белгілі бір нормалар мен құндалақтарды қалай меңгеретіндігін түсіндіреді.

Педагогикалық психологияның пәні – бір адам (ата-ана, оқытушы, отбасы мүшелері, басқа ересектер және құрдастары) немесе оқу-тәрбиелеу мекемелердің тұлғаның қалыптасуына тигізетін әсерінің процестері мен нәтижелері болып келеді.

Педагогикалық психология оқу процесінің құрылымын, қасиеттері мен заңдылықтарын да зерттейді. Оның негізгі мәселесі оқытудың жоғары дамытушы және тәрбиелеуші эффектісін беретін білімдер мен ептіліктердің дұрыс меңгерілуін қамтамасыз ететін шарттарды анықтау болып табылады. Педагогикалық психологияда балалардың, әсіресе, мектепке дейінгі мен бастауыш мектеп жасындағы жастық мүмкіншіліктерін зерттеу міндетті маңызды орын алады.

Адамның дамуы әлеуметтік тәжірибені меңгеру арқылы жүреді. Бұл процесс баланың алғашқы күндерінен басталып, өмірінің соңына дейін жүреді. Мектепке дейін бала ойын процесі барысында көп нәрселерді меңгереді. Мұндай меңгеру ойын іс әрекетінің қосынды өнімі болып келеді.

Бала мектепке келген кезде, мақсаты тікелей әлеуметтік тәжірибені меңгеру болып келетін іс әрекетпен айналысады. Бұл іс әрекеттің тағы бір ерекшелігі – ол арнайы түрде ұйымдастырылып, мұғалімдердің көмегімен жүреді. Меңгерудің бұл түрі оқу деп аталады.

Педагогикалық психология оқу процесін зерттейді: оның құрылымы, сипаттамалары, өту заңдылықтары. Педагогикалық психология оқудың жастық және индивидуалды ерекшеліктерні де қарастырады. Дамудың елеулі эффектісін беретін шарттарды зерттеу басты орын алады.

Адам оқу барысында тек интеллектуалды тәжірибе ғана емес, сонымен бірге, өнегелі, эстетикалы, т.б. тәжірибелердің түрін меңгереді. Тәжірибенің осы түрлерін меңгеру туралы айтқанда, бұл процесс тәрбиелеу деп аталады. Сөйтіп, педагогикалық псиологияның объекті оқу мен тәрбиелеу процестері болып келеді.

Педагогикалық психологияда қолданылатын ұғымдарды түрлі психологтар әр түрлі мазмұнынға толтырады. Ең кең тараған ұғым – оқу іс әрекеті. Бұл ұғыммен оқытушы мен оқушының бірлескен іс әрекеті белгіленеді. Осы ұғымға эквивалентті оқу процесі деген термин қолданылады. Меңгеру деп әлеуметтік тәжірибе элементтерінің индивидуалды тәжірибеге өту процесін түсінеді. Мұндай көшу әлеуметтік тәжірибені меңгеріп жатқан субъекттің іс әрееті туралы айтады. Меңгеру әр түрлі іс әрекет барысынды жүреді: ойында, еңбекте, оқуда.

Педагогикалық психологияның міндеттері:

Оқушының оқу іс-әрекетін ұйымдастыру және басқару ерекшеліктерін анықтау

Оқу іс-әрекет процесінің жеке адам дамуына және оның белсенділігіне әсерін анықтау.

Педагог іс-әрекетінің психологиялық негіздерін зерттеу.

Дамыта отырып оқытудың оның ішінде ғылыми теориялық ойлаудың даму фактілерін, механизмдерін, заңдылықтарын анықтау.

Білімді меңгерудің жағдайларын, критерилерін анықтау.

Білім беру жүйесінде оқу процесінің әрі қарайғы дамуының психологиялық негіздерін өңдеу.

Педагогикалық психологияның құрылымы: педагогикалық психологияның үш тарауы бар:

1. Оқыту психологиясы

2. Тәрбие психологиясы

3. Ұстаз психологиясы

Педагогикалық психологияның құрылымына мыналар кіреді:

1. Білім беру іс-әрекетінің психологиясы

2. Оқу іс-әрекетімен оның субъектісінің психологиясы

3.Оқу педагогикалық іс-әрекет пен оның субъектісінің психологиясы

4.Оқу педагогикалық ынтымақтастық пен қарым-қатынас психологиясы

Негізгі әдебиеттер:2,3,4,6,8,10,11,12,14,16.

Қосымша әдебиеттер: 1,9,24,25,27,28,29.

2 дәріс. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРІ

Дәріс тезистері.

Байқау қай кезде де мақсатты, ағни байқау процесіне кезінде шешілуі тиіс мідеттер мен мақсаттар әрқашанда айқын анықталуы қажет. Сондай-ақ, байқау жаппай бола ма, соған орай адамныңбелгілі уақыт ішіндегі барлық әрекетін, қылықтарын, айтатын сөзін түгел есепке алып отыру керек пе әлде байқау ішінара бола ма сондықтан психикалық көріністердің белгілі бір қырына ғана қатысты фактілер есепке алына ма, осы жағын анықтауда маңызды.

Эксперименттік әдіс. Басқада көптеген ғылымдардағыдай психологияның негізгі әдісі-эксперименттік әдіс болып табылады. Оның маңызды артықшылығы зерттеушінің керекті құбылыстың көрініс беруін тосып отырмай, оны өзі туғызатындығында.

Қызмет нәтижелерін зерттеу әдісі. Бұл әдіс адамдардың шама – шарқы мен дағдыларды, жұмысқа деген құлқы, кейде қабілеті мен білім денгейі сияқты психологиялық ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік береді. Бұл ретте қызмет нәтижелерін ғана емес, оларды әзірлеу процесін өзін де зерттеу өте маңызды, өйткені қызмет процесі кезінде адамның психикалық ерекшеліктері анағұрлым айқын анғарылады.

Анкета әдісі. Бұл әдісті пайдаланған кезде сұрақтар мазмұнының айқындығын және олардың дұрыс құрылуының, анкетті толтыру тәртібі жөніндегі егжей-тегжейлі нұсқаудың, алынған материалдарды сандық және сапалық жағынан ұқыпты өңдеудің, статистикалық әдістерін дұрыс қолданудың үлкен маңызы бар

Тестер әдісі. Тесчтер деп аталатын (тест – сынау, тексеріп көру) әдістер ерекше бір топ ұрайды. Тестер басқа әдістермен ең алдымен, жаңа заңдылықтар ашу үшін емес, сыннан өтетін адам белгілі бір қасиеттердің бар екенін анықтауға қолданылғанымен ерекшелінеді. Тестің мазмұны мен құрлымы алдын ала жүргізілген көптеген эксперименттер негізінде сынап өтеп, тексереді. Тестердің көмегімен адамдардың белгілі бір іс-әрекетті орындауға әзірлік деңгейін анықтайды.

Модельдеу әдісі. Психикалық құбылыстарды техникалық және математикалық тұқрғыдан модельдеудің басталуы кибернетикалық және құбылыстарды ықтималды суреттеу теориясының дамуымен байланысты.

Табиғи жағдайдағы эксперимент. Оның лабораториялық эксперименттен айырмашылығы - адам әдеттегі жағдайдағы сыннан өтеді. Табиғи жағдайдағы эксперименттің барысында қызметтіңэдетті жағдайы ескеріледі. Эксперименттің бұл түрін мектеп оқушыларының психикалық ерекшеліктерін зерттеу үшін алғаш рет А.Ф.Лазурский 1874-1917 жасады. Табиғи жағдайдағы эксперименттің жүргізу кезінде алдын ала баланың белгілі іс-әрекеттері зерттеледі және онда қандай психикалықерекшеліктері айқындалып көрініс беретіндігі анықталады. Бұдан кейін жаңағы іс-әрекет эксперимент міндетіне сәйкес ұйымдастырылады және оның барысында оқушы қажетті психалогиялық зерттеуден өтеді.

Әңгімелесу әдісі. Әңгімелесу әдісін қолданғанда әңгіме мақсатын алдын-ала айқын анықтау және негізгі сұрақтарды әзірлеу өте маңызды. әңгіме барысында сұрақтардың негізгі мазмұны мен бағытын сақтай отырып, берілген жауаптарға сәйкес оларды түрлендіру қажет. Әңгіменің бүкіл барысында жайма-шуақ, ықыласты жағдайды сақтаудың маңызы аса зор.

Зерттеу материалдарын сапа жағынын өңдеу. Психологиялық зерттеулерде әр түрлі психикалық процестердің заңдылықтарымен ерекшеліктерін ашу және жеке адамның қасиеттерін анықтау үшін қарастырылған әдістердің барлығыда кеңінен пайданылды. Кез келген әдісті дұрыс қолданғанда, ең алдымен жеке адамның психикалық көріністерінің сапалықсипаттары анықталып, тіркеледі, яғни зерттеу міндеттеріне сәйкес фактілі деректер дәлме дәл іріктелінеді де, дұрыс тусіндіріледі.

Негізгі әдебиеттер:2,3,4,6,8,10,11,12,14,16.

Қосымша әдебиеттер: 1,9,24,25,27,28,29.

3-дәріс ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ, ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ

Дәріс тезистері.

1657 жылғы Ян Амос Коменскийдің “Ұлы дидактика” еңбегіндегі алғашқы педагогикалық ойлар педагогикалық теория мен мектептегі оқытуды ұымдастырудың дамуына алғашқы жол ашты. Бұл еңбекті педагогикалық психологияның 250 жылдан астам уақыт бойы қалыптасуының негізі деп атауға болады, ол XIX ғасырдың аяғында жеке ғылым ретінде өз бетімен дами бастады. Педагогикалық психологияның қалыптасуы мен дамуын 3 кезеңге бөлеміз.

1-кезеңі – XVII ғ. ортасынан XIX ғасырдың аяғына дейінгі жалпы дедактикалық кезең. Бұл кезең Ян Амос Коменский (1592-1670), Жан-Жак Руссо (1713-1778), Генрих Песталоцци (1746-1827), Иоган Гербарт (1776-1841), Адольф Дистервег (1790-1866), К.Д.Ушинский (1824-1870), П.Ф.Каптерев (1849-1922) есімдерімен тығыз байланысты. Педагогикалық психологияның дамуында педагог-ойшылдар, дамыту, оқыту, тәрбие байланысы, оқушының шығармашылық белсенділігі, баланың қабілеті және оның дамуы, ұстаздың жеке басының ролі, оқытуды ұйымдастыру және т.б. мәселелер төңірегінде үлкен еңбек етті.

2 кезеңі - XIX ғасырдың аяғынан XX ғасырдың 50-жылдарына дейінгі кезең, педагогикалық психология ғылымының жеке саласы бола бастады, психологиялық эксперименттік зерттеулердің нәтижесіне сүйеніп, қолданды, нақты педагогикалық жүйелер құрылды. Л.С. Выготский, педагогикалық психология – кейінгі бірнеше жылдар жемісі, бұл жаңа ғылым, ол қолданбалы психологияның бөлімі болып табылады, медициналық, заң психологиясымен бірге ол өзіндік ғылым - деген. Өзіндік психологиялық проблемалар А.П.Нечаев, А.Бине мен Б.Анри, М.Оффнер, Э.Мейман, В.А.Лай және т.б. еңбектерінде көрінеді, есте сақтау, тіл дамыту, интеллектуалдық даму және т.б. ерекшеліктер зерттелінді. Фрнцияда - А.Бине, Б.Анри, Т.Симон, Америкада - Дж.Кеттелл зерттеулері тестік психологияның, психодиагностиканың дамуына әсерін тигізді. М.В.Гамезо бұл кезеңде мектептерден көп лабораториялар ашылды дейді. Германияда Э.Мейманның лабораториясы ашылды. Университет лабораториясында құрылған приборлар мен әдістемелер оқу және тәрбие міндеттерін шешуге қолданылды. 1907ж. Мейманның “Экспериментальды психологиядан лекциялар” еңбегі шықты, онда “Экспериментальды дидактикадан” жұмыстарға шолу жасайды. Англияда оқушылардың типологиялық ерекшеліктерін зерттеумен балалар психологы Джеймс Селли айналысты, оның “Балалық шақ психологиясынан очерктер” (1898ж.) еңбегі бар. Францияда А.Бине Т.Симонмен бірге ақыл-ойы артта қалғандарды арнайы мектептерге бөлу әдісін жасайды. Бұл әдістеменің негізі тестер әдісі.

3 кезең - оқытудың көптеген өзіндік психологиялық теориялары құрылды, педагогикалық психологияның теориялық негіздері қайта өңделді. 1954ж. Б.Ф.Скиннер- бағдарламалық оқыту идеясын ұсынды, 60-жылдары Л.Н.Ланда оның алгоритмизация теориясн қайта өңдеді, 70-80 жылдары В.Оконь, М.М.Махмутов проблемалық оқытудың біртұтас жүйесін құрды, бұл бір жағынан Дж.Дьюи жүйесін жалғастырса (оқыту проблеманы шешу арқылы жүру керек), екінші жағынан С.Л.Рубинштейн, А.М.Матюшкин және т.б. ойлаудың сипаттамасының мәселесі, олардың фазалары, проблемалық ситуациядағы әрбір ойдың тууы туралы ойлармен байланысты болды. 1957-1958ж. П.Я.Гальпериннің, 1970ж. басында Н.Ф.Талызинаның бірінші публикациялары жарық көрді, онда ақыл-ой әрекетінің кезең бойынша қалыптасу теориясының негізгі позициялары айтылады. 70ж. Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов еңбектерінде дамыта оқыту теориясы қарастырылған.

Негізгі әдебиеттер: 2,3,9,10,12.

Қосымша әдебиеттер:24, 25, 26.