1.Мемлекет — белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді атқаруға қажетті басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі, саяси билік ұйымы. Егемендікке, заңдастырылған зорлықты пайдалануға монополияға ие және қоғамды басқаруды арнайы механизмдер (аппарат) арқылы жүзеге асыратын қоғамдағы саяси билікті ұйымдастырудың еркеше түрі, саяси жүйенің орталық институты.
Мемлекеттіңбелгілері
мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған заңды, атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады;
мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан, ауыл, т.с.с.) бөлінеді (ол бірліктер әр елде түрліше аталады);
мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумағы болады;
мемлекеттің әскерді, полицияны, сотты, басқа мемлекеттік мекемелерде қызмет істейтін шенеуніктерді ұстау үшін салық жинайды;
мемлекет заңдар және басқа нормативтік-құқықтық актілер шығарады, солардың көмегімен қоғамда тәртіп орнатады.
2.Жалпыежелгідүниедегімемлекеттердіңқалыптасуыкезіндеэкономдау, басқару, қорғанумәселелеріншешубарысындаадамдарбірлестігіжаңасапалыққасиеттердібойынасіңіріп, реттеуменмәжбүрлеудікүшейтіпотырғаныбайқалады. Аладамдарқауымдастығыныңнеүшінреттеуменмәжбүрлеудікүшейтіпотырғаныныңсебебіәртүрліелдердегімемлекеттуралыұғымныңсолкезеңдегітүсініктеріндежатыр. ЕжелгігрекойшылыПлатон “ Мемлекетдегенімізадамдардыңазаматтықборышынөтеуүшінбірігуі” депанықтамаберіп, оныңпайдаболуынаеңбекбөлінісіәсереттідесе, алоныңшәкірті Аристотель “ Мемлекетдегенімізадамдардыңпайдалыигілікүшінбірігуі” дептүсіндірді.
Көне Рим ойшылы Цицерон “Мемлекетдегенімізортақіс, халықигілігі, алхалықдегенімізадамдардыңкөрінгенбірқосындысыемес, олкөптегенадамдардыңқұқықмәселесібойыншакелісіміменмүдделербірлігініңнәтижесіндебайланысқанбірігуі” дейді. “Мемлекет” сөзініңарабтіліненаудармасы “иелікету, иелену” дегенұғымды, яғнибелгілібіраумаққа, солаумақтағыхалыққаиелікетудібілдіреді. Алтүркітілдесхалықтардыңкейбірі “мемлекет” сөзініңорнына “дәулет” сөзінпайдаланады. Ендідәулетдегенімізбайлық, яғникөшпелітайпалардағымемлекеттіңқалыптасуынаәсереткенпайдатабуидеясынантуындаған. Соныменмемлекеттіңәртүрлісебептердіңнәтижесіндепайдаболғаныноныңатауыдааңғартады. Бірақондайсебептеркөпемес, шектеулі. мемлекеттіңқалыптасуынагеографиялықортанемесетабиғиорта, адамсаны, шаруашылықжүргізутәсілі (экономика), өндірістәсіліменеңбекбөлінісі, діннемеседүниетаныміспеттесжәнебасқадасыртқыфакторәсеретеді.
3.
4,Қызметтері
Мемлекетмынадайқызметтердіатқарады: шаруашылықжүргізу (меншік) мәселелерінреттеу (бөлу), жербөлу, алым-салықжүйесінбелгілеу, адамдардыңқұқықтықжағдайынбелгілеу, қорғаныстықамтамасызету, тағыбасқамемлекетсаясиұйымдардыңішіндегіерекшекүрделісіжәнеқуаттысыболаотырып, бүкілқоғамдықамтып, солқоғаматынаноныңішіндеде, сыртындадаөкілдікетіп, солқоғамүшінқызметететінсаясиұйым. Осығанораймемлекеттіңқоғамөмірінетікелейжәнежанамаәсерететінерекшеоргандарыжәнеоныбасқасаясиұйымдарданажырататынбелгілерібар:
1) өзаумағындабүкілқоғамныңжалғызресмиөкіліретіндехалықтыазаматтықтұрғыдабіріктіреді;
2) жоғарғыбилік, тәуелсіздікмемлекетте ғанаболады. Олбасқамемлекеттердентәуелсіз, яғнисолқоғамныңеңжоғарғыбилігінөзқолындаұстап, ішкіжәнесыртқысаясатынөзқалауыменжүзегеасырады;
3) заңкүшіменқұқықнормаларыншығару, құқықшығармамемлекеткеғанатән;
4) билеушіоргандарыныңболуы. Оныңоргандарындатекқанабасқаруісіменшұғылданатынарнайықызметкерлеріболады. Қоғамтәртібінсақтауүшінмемлекетәскеріменжасағықұрылады. Сыртқыкүштердіңықпалынанқорғануүшіноларғақарсыбарлауұйымдастырылады;
5) мемлекеторгандарыменондақызметететінадамдардықаржыландыратынарнаулыматериалдыққорболады, ондайқоржасауүшіналым-салықбелгілейдіжәнежинайды;
6) өзтұрағы, аумағыбар. Солаумақтабилігіжүреді, өмірсүредіжәнеонықорғаумақсатындатынымсызәрекетжасайды. Басқарудытиімдіжүзегеасыруүшінаумақтыәкімшіліктергебөледі.
7) құқықтықжүйеніңқалыптасуы. Басқарылатынқоғамдыққатынастардыреттеп, олардықажеттіқалыпқасалып, тәртіпорнатуүшінқұқықтықнормаларжасалынады
5,????????
6,7,8.Мемлекетнысандары — саясиөкіметтіұйымдастыружолдары, басқарунысанын, мемлекеттікұйымдастырунысанынжәнесаясирежимдіқосыпалады.
Егер «мемлекеттіңнегізі» санатымемлекеттегібасты, зандылықнегебайланыстыекенінбелгілесе, «мемлекетнысаны» санаты – қоғамдакімжәнеқалайбасқарады, қалайұйымдасқанжәнеондағымемлекеттікбилікқұрылымықалайқызметістейді, олаумақтыңтұрғындарықалайбіріккен, әртүрліаумақтықжәнесаясиқұрылымдармемлекетпенқалайқатынаста, қандайәдістердіңжәнежолдардыңкөмегіменсаясибилікжүргізілетіндігінкөрсетеді.
Мемлекеттідұрысбасқарудыңүшнысаныбар: Монархиялықбасқару (королдікбилік), АристократтықжәнеПолития, албұрыснысандатирания, олигархия, демократияжатады, еңдұрыснысандыАристотельполитиядептүсіндірді.
Басқарунысанымынандаймәселелердітүсінугемүмкіндікбереді:
— мемлекеттіңжоғарғыорғанықалайқұрыладыжәнеолардыңқұрылымықандай;
— жоғарғыжәнебасқамемлекеттікоргандардыңарасындағықарым-қатынастардыңнегізіндеқандайпринциптержатыр;
— жоғарғымемлекеттікбилікпентұрғындардыңарасындағықарым-қатынасқалайқұрылған;
— жоғарғымемлекеттікоргандардыңұйымдастыруқызметіазаматтардыңқұқығыменбостандығынқамтамасызетугеқандайдеңгейдемүмкіндікбереді.
Президенттікбасқарунысандарыәрелдеәртүрліболады. Президенттікбасқаруғатәнмынандайсипаттардыайтуғаболады:
1. ПрезиденттіПарламентсізсайлаужәнеүкіметтіқұрутәсілі;
2. ҮкіметтіңПарламенттіңалдындаемес, Президенттіңалдындағыжауаптылығы;
3. Парламенттікреспубликағақарағанда, мемлекетбасшысыныңөкілеттігініңкөбіреккеңдігі.
1Мемлекеттиқұрылымтүрлері Мемлекеттіңқұрылысынаэкономикалықжәнесаясижағдайларәсерінтигізеді. Мемлекеттіңқұрылымынақоғамныңұлттыққұрамы, тарихиәдет-ғұрыптарынемесеерекше Қазақстанжеріндекөнедәуірденқазақтыңарғыатасытүріктер, бергі Республиканыңмемлекеттіккұрылысынасаясикүштіадамдардыңкызметіжәнежүргізген 2.2 Мемлекеттіңәкімшілік - құрылымнысаныңтүрлері Мемлекетформасыныңекіншіэлементінемемлекеттікқұрылымыныңнысаныжатады. Бұл Тұтасмемлекеттер. ҚазақстанРеспубликасыныңжерітұтас, олбөлінбейдіжәне Федерация. («федус» дегенсөз — одақдеплаттілінен Федерациядаконституция, астана, азаматтық, заңар, сотжәнеқаржыжүйесі Конфедерация. Бұлөтекөлемдіжәнекүрделіконфедерациялымемлекеттердіңодағынан 2.2.1 Унитарлықтүсінігі Біртұтасмемлекет, унитарлықмемлекет — мемлекеттікнемесеұлттық-мемлекеттікқұрылыстың Федерацияпішіміненайырмашылығы: бірконституциясы, біржоғарыөкілеттікорганы, Унитарлықмемлекеттерқатарына: Бельгия, Греция, Эстония, ҚырғызстанРеспубликасы, Түркменстан, Солсекілдібасқадаунитарлықмемлекеттер (Ұлыбритания, Испания, Италия, 2.2.2 Конфедерациялықтүсінігі Конфедерациядепөздерініңкейбірамал-әрекеттерінүйлестіріп, белгілібірмақсаттарды Конференциятүсінігінбелгілеудебұлөтекөлемдежәнекүрделіконфедерациялы Мемлекеткейпі - біртұтасқоғамдық - экономикалықформацияның Біржағынан, әртүрлікейіптегімемлекеттеркөптегеннысандарменқоршалады, Екіншіжағынан, белгілітарихикейіптегімемлекеттердіңкейбірнысандарытек Сонымен, көрсетілгенкейіптегімемлекеттеркезкелгеннысандарғаауысаалмайды. Нақтымемлекеттіңнысаныоныңтарихикейіпіменалдын-алабелгіленеді. Бірақ Сондықтан, мазмұнменнысанретіндегіарақатынасында Конфедерациядабірыңғайбюджетжәнесалықтыңбірыңғайжүйесіжоқ, бірақ Конфедерациянықұрғанкездегіалғақойғанмақсаттарыорындалғансоң, оған 2.2.3 Федерациялықтүсінігі Федеративтік (feodarera — одақпеннығайтудегенлатынсөзіненшыққан) Д.А.Булгаковаөзеңбегіндефедерацияфедусдегенсөз-одақдеп Авторқұрамамемлекетбірнешезиялымемлекеттердентұрадыдепмәлімдейді. Федерацияның екі түрі бар: Ұлттық құрама және жергілікті құрама. Сондай-ақ, мемлекеттік құрылыстың ұлттық-мемлекеттік және аумақтық-мемлекеттік федерацияның белгілерін қатар Федерация деп белгілі бір саяси тәуелсіздігі бар бірнеше мемлекеттік Федерацияның өзіне тән ерекшелігі, онда тек кана жоғары жалпы Мемлекет — тәуелсіз биліктің саяси ұйымы, өзінің пайдалы қызметтері Мемлекет — саяси биліктің ұйымы, нақтылы мүдделерді (таптық, жалпыадамдық, Мемлекетті рулық құрлыстың әлеуметтік билігінен айырып қарауға көмектесетін, - 1. Көпшілік биліктің болуы, қоғамнан бөлініп алынған және елдің 2, Алым-салық жүйесі (мемлекеттік аппаратты және заттар өндірмей, 3. Тұрғындарды аумақтарға бөлу (мемлекет өз аумағанда тұратын тұрғындарды, 4: Тәуелсіздік (мемлекетке тән өз аумағындағы үстемдік және халықаралық 5. Құқық (мемлекет құқықсыз өмір сүре алмайды, себебі ол Мемлекеттің басқару формалары — біртұтас қоғамдық-экономикалық мемлекеттеріне тән, маңызды Бір жағынан, әртүрлі формадағы мемлекеттер көптеген нысандармен қоршалады, қалыптағы Екінші жағынан, белгілі тарихи кейіптегі мемлекеттердің кейбір нысандары тек Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті органдарының Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия деп аталады. Оның ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ УНИТАРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ Қазақстан Республикасы – егеменді унитарлы мемлекет 1991 жылы 1 «Қазақстан Республикасының жері тұтас, ол бөлінбейді және ол қол Қабылданған құжаттың 1-бабында Қазақстан Республикасы тәуелсіз, демократиялық , унитарлық Заңның 2-бабында республика азаматтары ұлтына , діни сеніміне , Мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі қазақ ұлты және Қазақстанда Қазақстан Республикасы дүниежүзілік қауымдастықтың тең құқықты мүшесі, ол өзінің «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заңды қабылдау жөніндегі хабарды Көп ұзамай Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде дүние жүзінің жетекші 1992 жылы қаңтарда Қазақстан өзінің тұңғыш алтынын шығарып, Республиканың мемлекеттік тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен 1992 жылғы қаңтарда
9.Саясирежим - мемлекеткебилікжүргізудіңарнайытәсілдері. Негізіндеекітүргебөлінеді: демократиялықжәнедемократиялықемес.
Демократиялықрежим - барлықхалықтардыңтендікпенбостандыққанегізделінгенидеясындамемлекеттіңбасқаруісінеқатысуы, биліктіңхалықтыңболуы.
Демократиялықемесрежим - халықтыңбилікжүргізуісіненалшақтатылуы. Олардыңтүрлерісаналуанболады.
1. Тоталитарлық - (латынсезінен - totalisбарлық, толық) қоғамдағымемлекеттікбилікбіртоптың, бірпартияныңқолындашоғырланған, елдедемократиялықбостандықпенсаясиоппозицияныңболуынатыйымсалғанрежим. Мемлекетжекеадамныңбарлықістерінбақылауғаалады. Тоталитарлықрежимде:
1. Текбірпартиябилікжүргізеді.
2. Басқаруқатаңтүрдебірорталықтанжүргізіледі.
3. Біридеологияғанажарияланады.
4. Еркінпікірайтуғатыйымсалынады.
5. Репрессия, күшқолданумемлекеттіңеңнегізгіфункциясыболыптабылады.
Бұлрежимніңқалыптасуыхалықтыңбелсенділігіменболады. Әдебиеттетоталитаризмді «бұқаралыққозғалыстыңдиктатурасы» депатайды. (Сталин, МаоЦзеДун, Гитлер, Муссолини), әйгіліғалымФ.Хайектіңпікірібойынша «Тоталитаризмніңұрығыәрформадағыколлективизмгежәнеиндивидтті, оныңдараұмтылыстарынқандайдаболсынқоғамдыққабағындыруда».
2. Авторитарлық (французсөзіautoritaire - билік) азаматтардытырпеткізбеймемлекетсаясатынабағындыру. Тоталитаризмніңайырмашылығыавторитаризмхалыққабіридеологиянымойындатпайды, либералдықдамуғажолашады, оппозицияғакедергіжасамайды, адамдардыңжекеөмірінеараласпайды. Бірақ, саясибиліккехалықжаппайтартылмайды, шектеулідәрежедеболады, бірақбірғанасаясилидердің, немесеарнайытоптардың, отбасыныңқолындаболады.
3. Аристократиялық (грексөзі - aristokratia) - қоғамдағыақсүйектерәулетіненқұрылғантоптардыңмемлекеттесаясибиліктіжүргізуі, негізіндетарихтаГреция, Афина, сияқтыт.б. мемлекеттердедамыды.
4. Фашистік - (италиясөзі - (fascismo) бірлестік, байлау) - бірұлттыңбилікжүргізудеүстемдігіжарияланатынжәнеашықтүрдетеррористікдиктатуражүргізетінрежим. Мемлекеттеадамқұқыжойылады, бостандыққажолберілмейді. ТарихтаИталияда, Германиядақалыптасқан.
5. Либералдық - (латынсөзі - liberalisерікті). Еркінкәсіпкерлікпенпарламенттікдемократияныдамытудықамтамасызетудімақсатетіп, мемлекеттіңбарлықтетіктерінсолмақсатүшінқалыптастыратынрежим.
10;
кұқықнормасы (құқықтықнорма) - нормативтікқұқықтықактідетұжырымдалған, көпмәртеқолдануғаарналғанжәненормативтікреттелгенахуалшеңберіндебарлықтұлғаларғақолданылатынжалпығаміндеттімінез-құлықережесі; 11) нормативтікқұқықтықакт - референдумдақабылданғаннеуәкілеттіорганнемесемемлекеттіңлауазымдыадамықабылдаған, құқықтықнормалардыбелгілейтін, олардыңқолданылуынөзгертетін, тоқтататыннемесетоқтататұратынбелгіленгеннысандағыжазбашаресмиқұжат;
нормативтікқұқықтықактініңдеңгейі - нормативтікқұқықтықактініңнормативтікқұқықтықактілерсатысындағыөзініңзаңкүшінеқарайалатынорны; 14) нормативтікқұқықтықактініресмижариялау - нормативтікқұқықтықактініңтолықмәтінінресмижәнемерзімдікбаспабасылымдарындажалпыжұрттыңназарынасалуүшінжариялау;
1. Нормативтікқұқықтықактілернегізгіжәнетуындыактілерболыпбөлінеді. 2. Нормативтікқұқықтықактілердіңнегізгітүрлерінемыналаржатады: 1) Конституция, конституциялықзаңдар, кодекстер, заңдар; 2) ҚазақстанРеспубликасыПрезидентініңКонституциялықЗаңкүшібарЖарлықтары; ҚазақстанРеспубликасыПрезидентініңЗаңкүшібарЖарлықтары; ҚазақстанРеспубликасыПрезидентініңөзгеденормативтікқұқықтықЖарлықтары; 3) ҚазақстанРеспубликасыПарламентіменоныңпалаталарыныңнормативтікқаулылары; 4) ҚазақстанРеспубликасыҮкіметініңнормативтікқаулылары; 5) ҚазақстанРеспубликасыКонституциялықКеңесінің, ЖоғарғыСотыныңжәнеҚазақстанРеспубликасыОрталықсайлаукомиссиясыныңнормативтікқаулылары; 6) ҚазақстанРеспубликасыныңминистрлеріменөзгедеорталықмемлекеттікоргандарбасшыларыныңнормативтікқұқықтықбұйрықтары; 7) орталықмемлекеттікоргандардыңнормативтікқұқықтыққаулылары; 7-1) 2007.27.07. № 315-IIIҚРЗаңыменалыптасталды 8) мәслихаттардыңнормативтікқұқықтықшешімдері, әкімдіктердіңнормативтікқұқықтыққаулылары, әкімдердіңнормативтікқұқықтықшешімдері. 3. Нормативтікқұқықтықактілердіңтуындытүрлерінемыналаржатады: 1) регламент - қандайдабірмемлекеттікорганменоныңқұрылымдықбөлімшелеріқызметініңішкітәртібінреттейтіннормативтікқұқықтықакт; 1-1) техникалықрегламент - ҚазақстанРеспубликасыныңтехникалықреттеутуралызаңнамасынасәйкесәзірленетінжәнеқолданылатынөнімдергежәне (немесе) олардыңөмірлікциклініңпроцестерінеқойылатынміндеттіталаптардыбелгілейтіннормативтікқұқықтықакт; 1-2) 2008.04.12. № 97-ІVҚРЗаңыменалыптасталды 1-3) мемлекеттікқызметтеркөрсетустандарты – мемлекеттікқызметтеркөрсетупроцесінің, нысанының, мазмұныменнәтижесініңсипаттамасынқамтитынкөрсетілетінмемлекеттікқызметкеқойылатынталаптардыбелгілейтіннормативтікқұқықтықакт; 1-4) мемлекеттікқызметкөрсетурегламенті − мемлекеттікқызметстандартыныңсақталуынақойылатынталаптардыбелгілейтінжәнемемлекеттікоргандардың, олардыңведомстволықбағыныстағыұйымдарының, мемлекеттікқызметкөрсететінлауазымдыадамдардың, сондай-ақжекежәнезаңдытұлғалардыңмемлекеттікқызметкөрсетуініңтәртібінайқындайтыннормативтікқұқықтықакт. Мемлекеттікқызметрегламентімемлекеттікқызметкөрсетупроцесінеқатысатынмемлекеттікоргандардың, олардыңведомстволықбағыныстағыұйымдарыныңжәнеөзгедежекежәнезаңдытұлғалардыңіс-қимылының (өзараіс-қимылының) сипаттамасындабелгілейді; 1-5) мемлекеттiкқызметтеркөрсетутiзiлiмi – көрсетілгенмемлекеттiкқызметтердiалушыларды, олардыңкөрсетiлуiнқамтамасызететiнмемлекеттiкоргандардыжәнеұйымдардыкөрсетеотырып, республикалықжәнежергiлiктiдеңгейдекөрсетiлетiнмемлекеттiкқызметтердiңүнемiжаңартылыпотыратынтiзбесiнжәнебасқадасипаттамалардықамтитыннормативтiкқұқықтықакт; 2) ереже - қандайдабірмемлекеттікорганныңнемесеоныңқұрылымдықбөлімшесініңмәртебесіменөкілеттігінбелгілейтіннормативтікқұқықтықакт; 3) қағида - қандайдабірқызметтүрінұйымдастыружәнежүзегеасырутәртібінбелгілейтіннормативтікқұқықтықакт; 4) нұсқаулық - заңдардыңқоғамдыққатынастардыңқандайдабірсаласындақолданылуынегжей-тегжейлікөрсететіннормативтікқұқықтықакт. ҚазақстанРеспубликасыныңзаңдарындатуындытүрдегінормативтікқұқықтықактілердіңөзгеденысандарыкөзделуімүмкін.
11,Саясижүйетуралытүсінік Алғашқықауымдыққұрылыскезеңіндебарлықадамтеңөмірсүрді.Басқарушыларменбағынушылардегенмүлдемжоқ, себебіадамдардыңөзітабиғаталдындаәлсізеді. Сондықтантобырыменжүрді. Бірігіпаңаулады, тектайпа-тайпаболыпжүрудіңарқасындағанаөздерініңқауіпсіздігін, күнкөрісінқамтамасызетеалды. Тапқантабыстарыбәрінеортақболды, артықөнімболғанжоқ. Мұндайжағдайдаеңбекқұралдары, еңбекөнімдеріұжымғағанатиістіеді. Мұндайру-тайпалардыақсақалдарбасқарды. Ақсақалдарұжыммәселелерінортағасалып, реттеп, шешіпотырды. Адамдарбірте-біртетектабиғаттыңбергенінтұтыныпқанақоймай, ендісоныменқатарөздерініңқолдарынанкелетіністерменайналысабастады. Оларқолғатүскенаңдардыөздеріасырайбастады. Осыданбарыпмалшаруашылығыөрісалды. Ендіөздерінеқажетіншемалөсірді. Дәнніңжергетүсіп, қайтаөнімберетінінбайқағанадамдар, қажеттіөнімдіөздеріөсіретінболды. Нәтижесіндеегіншаруашылығыдамыды. Құнарлыжердежұмысістейтіндердіңөніміөздерінеде, өзгелергедежетті. Құнарсызжерлердегіадамдарқұнарлыжерлериелерінежалдануғамәжбүрболды. Қолғатүскенадамдардықұлғаайналдырды Артықөнімөміргетеңсіздікәкелді. Осылай құл иеленушілік құрылыс келді. Бұл қоғам құл иеленушілер мен құлдар, басқарушылар мен бағынушыларды тудырды. Үстем тапқа қоғамды бағындыру, таптар, жеке адамдар, тұлғалар мен қоғам, осы мемлекет пен басқа мемлекет арасындағы қатынастарды реттеу үшін құрал, қоғамның мәселелерін шешетін әлеуметтік топ қажет болды. Бұл топ төменгі топқа бақылау жүргізді. Енді күштеу, зорлау арқылы орындаттыратын анық заң ережелері, нормалары қалыптасты. Олар экономикалық қызметті ұйымдастырды, қоғамдық өнімді өндірді. Билікті иеленушілер мен оған бағынушылардың рөлдері институционалдық қалыпқа түсті. Мемлекет, саяси партиялар, басқа да қоғамдық ұйымдар қалыптаса бастады. Олар белгілі бір таптың мүддесін қорғады. Осылардың барлығын бір сөзбен қоғамның саяси жүйесі деуге болады. Қоғамның саяси жүйесі деп билік жүргізіп, қоғамда тұрақтылық пен тәртіпті қамтамасыз ететін, әлеуметтік топтар, таптар, ұлттар, мемлекеттер арасындағы саяси өзара қатынастарды реттейтін ұйым мен мекемелердің жиынтығы айтады. Саяси жүйе теориясын XX ғасырдың 50 жылдарында Американың саясаттанушысы Давид Истон дүниеге әкелді. Оның ойынша саяси жүйе сыртқы ортамен “кіріс” , “шығыс” принциптері арқылы байланысады. Кірістің екі түрі бар. Олар: талаптар мен қолдау. Д. Истон, Г. Митчел, Г. Спиро, Г. Алмонд саяси жүйенің өзіндік мүмкіндіктерін көрсетті: 1. Топтар мен жеке адамдардың іс-әрекетін басқаруға байланысты реттеу мүмкіндігі; 2. Өзінің қызмет етуіне қажетті экономикалық және басқа қорларды табуға байланысты қысымдық мүмкіндігі; 3. Қорларды, иліліктерді, қызметті, үздік белгілерді бөлу және қайта бөлу мүмкіндігі; 4. Әлеуметтік ортаның талаптарына әрқашан жауап берерлік, өзгерген жағдайларға бейімдеушілік мүмкіндігі. Қорыта келе саяси жүйе үстемдік етіп отырған қоғамды басқаратын аппарат болып саналады.
12,Мемлекеттік қызмет – мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік органдарда мемлекеттік биліктің міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттіліктерді атқару бойынша ресми қызметі. ҚР мемлекеттік қызмет екі деңгейде жүзеге асырылады: республикалық және жергілікті; ҚР мемлекеттік қызметі 1999 жылғы 23 шілдедегі “Мемлекеттік қызмет туралы” ҚР заңымен реттеледі. Осы заңға сәйкес "мемлекеттік қызмет" - бұл мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттілігін атқару жөніндегі қызмет. Заң әдебиеттерінде мемлекеттік қызмет ұғымын тар және кең мағынада қарастырылады. Мемлекеттік қызмет (кең мағынасындағы түсінігі) - бұл жұмысшылар мен шаруалардың жұмысынан бөлек, мемлекеттік органдарда, кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда жүзеге асырылатын жұмыс, ал тар мағынасында - бұл мемлекеттік органдардың (мемлекеттік аппараттың) қызметкерлерінің күнделікті еңбек қызметі. Сонымен, мемлекеттік қызмет - бұл құқық нормасымен реттелген, кәсіби негізде, ақылы түрде мемлекеттік органдардың қызметкерлерінің мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру мақсатында жүзеге асырылатын, мемлекеттің шегіндегі адамдардың еңбек етуінің жеке дербес түрі. Сол үшін мемлекеттік лауазымдар белгіленеді. Мемлекеттік лауазым - бұл мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық актілерімен белгіленген лауазымдық өкілеттілік пен лауазымдық міндеттердің ауқымы жүктелген құрылымдық бірлігі. Мемлекеттік лауазымды жүзеге асыру үшін лауазымдық өкілеттіліктер беріледі. Лауазымдық өкілеттілік - бұл заңда белгіленген құқықтары мен міндеттері бар мемлекеттік қызметшілер өз қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың алдында қойған мақсат-міндеттерге жауап беретін, нақты мемлекеттік лауазыммен қарастырылған өкілеттілік. Осы лауазымды өкілеттілік лауазымды тұлғаларға жүктеледі. Лауазымды тұлға - үнемі, уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша мемлекет өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын немесе мемлекеттік органдарда ұйымдастырушылық - шаруашылық қызметтерді атқаратын адам. Мемлекеттік қызметтің негізгі белгілері: 1) мемлекеттік ұйымдастырушы қызметінің бір түрі; 2) әкімшілік, еңбек, азаматтық, қаржы және басқа да құқық салаларының нормаларымен реттеледі; 3) ақылы түрде кәсіби негізде жүзеге асыралады, яғни арнайы даярланған қызметкерлрмен - мемлекеттік қызметкерлермен жүзеге асырылады; 4) олардың қызметінің мәні - мемлекеттің міндеттері мен функцияларын практикада жүзеге асыру.
13, 4-бап. Республика Президентiнiң өкiлеттiк мерзiмi
1. Республика Президенті бес жыл мерзімге сайланады. 1-1. Кезектен тыс сайлауда сайланған Республика Президентінің өкілеттігі кезектен тыс сайлаудан кейін бес жылдан соң желтоқсанның бірінші жексенбісінде өткізілуге тиіс кезекті сайлауда сайланған Республика Президенті лауазымына кіріскенге дейін жүзеге асырылады. 2. Республика Президентiнiң өкiлеттiгi жаңадан сайланған Республика Президентi қызметiне кiрiскен сәттен бастап, сондай-ақ Президент қызметiнен мерзiмiнен бұрын босатылған немесе кетiрiлген не ол қайтыс болған жағдайда тоқтатылады. 3. алып тасталды 4. Бiр тұлға қатарынан екi реттен артық Республика Президентi болып сайлана алмайды. Бұл шектеу Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентіне - Елбасына қолданылмайды. Ескерту. 4-бапқа өзгерту енгізілді - ҚР 1999.05.06 N 378, 2007.06.19 N 265, 2010.06.14 № 289-IV (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-б. қараңыз), 2011.02.03 № 404-IV (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Конституциялық заңдарымен.
1 Республика Президентiнiң сыртқы саясаттағы өкiлеттiгi
2Республика Президентiнiң мемлекеттiң қорғаныс қабiлетiн және қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету
3 Республика Президентiнiң Парламентке қатысты өкiлеттiгi саласындағы өкiлеттiгi
4 Республика Президентiнiң Үкiметке қатысты өкiлеттiгi
14, 2-бап. Республика Парламентiнiң өкiлеттiк мерзiмi
1. Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі - алты жыл, Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзiмi - бес жыл. Кезекті сайланған Парламенттің өкілеттігі оның бірінші сессиясы ашылған кезден басталады және келесі сайланған Парламенттің біріншi сессиясы жұмысының басталуымен аяқталады. Бұл орайда Парламент сайланымының кезектiлігі Мәжіліс сайланымының кезектілігімен айқындалады. Парламенттің өкілеттік мерзімі кезекті сайланған Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімімен айқындалады. 2. Парламенттiң және Парламент Мәжілісінің өкiлеттiгi Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген тәртіппен мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы мүмкiн.
1. Парламент тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн екi Палатадан: Сенаттан және Мәжiлiстен тұрады. 2. Сенат конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралады. Сенаттың сайланатын депутаттарының жартысы әрбір үш жылда қайта сайланады. 3. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті тағайындайды. 4. Мәжіліс конституциялық заңда белгіленген тәртіппен сайланатын жүз жеті депутаттан тұрады. Мәжілістің тоқсан сегіз депутаты саяси партиялардан партиялық тізімдер бойынша бірыңғай жалпыұлттық сайлау округінен жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы сайланады. Мәжілістің тоғыз депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды. 5. Парламент депутаты бiр мезгiлде екi Палатаға бiрдей мүше бола алмайды. 6. Сенат пен Мәжiлiс депутаттарын сайлау тәртiбi конституциялық заңмен белгiленедi.
15, Қазақстан Республикасында сот билiгi тұрақты судьялар, сондай-ақ заңда көзделген жағдайларда және тәртiппен қылмыстық сот iсiн жүргiзуге тартылған алқа заседательдерi арқылы соттарға ғана тиесiлi. Қазақстан Республикасында сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады. Соттың ерекше өкiлеттiгiн басқа органдарға берудi көздейтiн заң актiлерiн шығаруға тыйым салады. Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкiлеттiгiн немесе сот билiгi функцияларын иеленуге құқығы жоқ. Сот iсiн қарау тәртiбiмен қаралуға тиiс өтiнiштердi, арыздар мен шағымдарды басқа ешқандай органның, лауазымды немесе өзге де адамдардың қарауына немесе бақылауға алуына болмайды.
Сот жүйесi
1. Қазақстан Республикасының сот жүйесiн Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, Қазақстан Республикасының Конституциясына және осы Конституциялық заңға сәйкес құрылатын жергiлiктi және басқа соттар құрайды. Қандай да болмасын атаумен арнаулы және төтенше соттар құруға жол берiлмейдi.
2. Жергiлiктi соттарға мыналар жатады: 1) облыстық және оларға теңестiрiлген соттар (Республика астанасының қалалық соты, республикалық маңызы бар қалалардың қалалық соттары);
2) аудандық және оларға теңестірілген соттар (қалалық сот, ауданаралық сот).
3. Қазақстан Республикасында басқа соттар, оның ішінде мамандандырылған (әскери, қаржылық, экономикалық, әкiмшiлiк, кәмелетке толмағандардың iстерi жөнiндегi және басқа) соттар құрылуы мүмкін.
3-1. Мамандандырылған соттарды облыстық немесе аудандық сот мәртебесімен Қазақстан Республикасының Президенті құрады.
4. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының, жергілікті және басқа соттардың Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк Елтаңбасы мен өзiнiң атауы бейнеленген мөрi болады.
16, Конституциялық Кеңес Қазақстанның саяси жүйесінде айрықша орынға ие. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі өкілеттіктері алты жылға созылатын жеті мүшесінен құралған. Конституциялық Кеңестің өмір бақилық мүшелігіне Республиканың Экс-Президенттері құқылы болып табылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республика Президенті тағайындайды және дауыс теңдей бөлінген жағдайда оның дауысы шешуші болып табылады.
Конституциялық Кеңестің екі мүшесі Республика Президентімен, екеуі Сенат төрағасымен, екеуі Мәжіліс төрағасымен тағайындалады. Конституциялық Кеңестің қалған мүшелері әр үш жыл сайын жаңартылып тұрады.
Конституциялық Кеңестің ұйымдастырылуы мен қызметі конституциялық заңмен реттеледі.
Конституциялық Кеңес:
Республика Президентінің сайлауы;
Парламент депуттарының сайлауы;
Республикалық референдум өткізудің дұрыстығы туралы мәселеге қатысты туған таласты шешеді.
Конституциялық Кеңес:
Парламентпен қабылдаған және Президент қол қойған заңдардың Конституциямен сәйкестігін;
Халықаралық келісімдердің Конституцияға сәйкес бекітілуін қарайды.
Конституциялық Кеңес:
Конституция нормаларына ресми түсінік береді;
Республика Президентін қызметінен мерзімінен бұрын босату туралы Парламентпен тиісті шешім қабылданғанша, Республика Президентін қызметінен босату туралы соңғы шешімге келгенге дейін белгіленген конституциялық рәсімдерді сақтау туралы ұйғарым жасайды.
Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімі қабылдаған күннен бастап күшіне енеді және шешім шағымдануға жатпайды, республиканың барлық аумағында жалпыға бірдей міндетті болып табылады. Басқа да шешімдердің өз күшіне ену тәртібі Конституциялық Кеңеспен айқындалады.
Республика Президентінің қарсы пікірін еңсермеген жағдайда Конституциялық Кеңестің шешімі қабылданбаған болып саналады және конституциялық өндірісі тоқтатылады.[1]
17, Қазақстан Республикасының прокуратурасы органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар калалар мен Республика астанасының прокуратуралары, ауданаральқ, аудандық, қалалық және соларға теңестірілген әскери және мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
ҚР Бас прокуратурасы прокурорлық жүйенің жоғары буыны болып табылады және барлық прокуратура органдары мен оның мекемелеріне басшылықты жүзеге асырады. Бас прокуратураны жоғарыда аталған Занның 12-бабына сәйкес ҚР Бас прокуроры басқарады. ОныңҚР Президенті ҚР Бас прокурорыныңұсынуымен қызметке тағайындайтын және қызметтен босататын бірінші орынбасары мен орынбасарлары болады. Бас прокуратурада құрамында оның төрағасы болып табылатын ҚР Бас прокуроры және мүшелері: ҚР Бас прокуроры тағайындайтын бірінші орынбасары және орын-басарлары (лауазым бойынша), басқа да прокурор кызметкерлер болатын Алка кұрылады.
ҚР Бас прокуратурасыныңқұрылымын аға көмекшілер болып табылатын бастықтар басқаратын департаменттер, басқармалар мен бөлімдер құрайды. ҚР Бас прокурорының ерекше тапсырмалар жөніндегі кеңесшілері мен көмекшілері болады. ҚР Бас прокуроры орынбасарларының да ерекше тапсырмалар жөніндегі көмекшілері болады.
Жоғарыда аталған Заңның 12-бабының 5-тармағына сәйкес «Бас прокуратура:
1) Республика прокуратура органдарының іс-қимылдарын олардыңқызметінің негізгі бағыттары бойынша үйлестірілуі мен орайластырылуын қамтамасыз етеді;
2) Республикада заңдардың орындалуын, заңдылықгың жай-күйін қадағалау практикасына талдау жасайды;
3) прокурорлыққадағалауды жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
4) Республика прокуратура органдарының заңдардың орындалуын қадағалау жөніндегі жұмысын бақылайды;5) заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етуде жедел-іздестіру қызметін, анықтауды және тергеуді жүзеге асыратын басқа да республикалыққұқыққорғау органдарымен өзара іс-кимыл жасайды және олардыңқызметін үйлестіріп отырады;6) кадрлардың біліктілігін арттыруды ұйымдастырады және жүргізеді;7) норма шығармашылыққызметіне қатысады;8) халықаралық ынтымақтастық саласында прокуратура органдарының атынан өкілдік етеді». [1- 220 б]
18, Құқық жүйесі: түсінігі, негізгі белгілері және элементтері Құқық жүйесі – бұл объективті қамтамасыз етілген қоғамдық қатынастар жүйесі, құқықтың ішкі құрылымы, онда бірлікте және келісілімділікте көрінетін, мемлекетте әрекет ететін құқықтық нормалар және құқықтың бөлінуіндегі салыстырмалы еркіндіктегі бөлігі – нормалар, институттар және құқық салалары. Құқық жүйесінің негізгі формалары: • объективтілігі (құқық саяси партиялардың еркімен қалыптаспайды, қоғамдық қатынастардың заңды даму процесінде тұжырымдалады. • қоғамдағы бар қатынастардың деңгейін, құқықтық мәдениетті көрсетеді; • құқық жүйесі – бұл көпжақты құқықтық құбылыс, өзінің көлеміне және мазмұнына қарай бірдей емес, бірақ органикалық қарым-қатынастағы құрамдық элементтерді қосып алушы (құқық нормалары, институттар және құқық салалары); • құқық жүйесі бірлігімен және өзін құрайтын нормалардың қарым-қатынасымен сипатталады; • басқа және күрделі жүйелердің бір бөлігі болып табылады: ұлттық құқық жүйесінің және халықаралық құқық жүйесінің. Құқық жүйесінің элементтері – бұл нормалар, салалар және құқық институттары. Өз жағынан, жекеленген құқық салалары сала бөліктерінен тұруы мүмкін, ал кейбір институттар кей кезде, күрделі және көлемді конструкциялар болып, солай айтылатын субинституттарды көрсетеді. Құқық нормалары құқықтың негізгі жүйесі және тек солар, жекешеленген топтарға бірігіп, құқықтық реттеу белгісімен, сол не басқа қоғамдық қатынастардың өзіндік жиынтығымен нақтылы институттар мен құқық салаларының мазмұнын құрайды. Құқық саласы – бұл жекешеленген заңды норомалардың жиынтығы, сапалы біркелкі қоғамдық қатынастарды реттейді. Барлық құқық салаларының бір-бірімен айырмашылығы пәні мен құқықтық реттеу әдісіне байланысты болады. Құқықтық реттеу пәні қоғамдық қатынастардың біртекті топтағы құқыпен реттелетін қоғамдық қатынастар ретінде көрінеді. Құқықтық қатынастар ықпал ететін қоғамдық қатынастар аясы әр түрлі және бір-бірінен өзгеше (мүліктік, басқарылатын, т.б.). Құқықтық реттеу пәнінің белгісіне сай, құқық салаларын отызға бөліп көрсетуге болады. Құқықтық реттеу әдісіне жалпылама тәртіппен – бұл заңды жол (не әдістердің жиынтығы), яғни белгілі қоғамдық қатынастарға әр түрлі әдістермен ықпал етеді; императивті – билік ұйғарымы (тыйым салу нормалары): қылмыстық, әкімшілік, қаржы құқығы;
Құқық адам мен қоғамның жаратылысымен байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми құжаттарда анықталған, мемлекеттің күшімен қамтамасыз етілетін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Құқық әлеуметтік және философиялық тұрғыдан алғанда, өте ауқымды түсінік. Ол өз бойына тек құқықтық нормаларды ғана емес, сонымен қатар құқықтық сананы, құқықтық қатынастарды да біріктіреді.
3) Құқық – қай қоғамның болмасын мүшелерінің ара-қатынастарының бұлтартпас бөлшегі. Кез-келген қатынас моральдық және заңды тұрғыдан құқыққа сүйенгендіктен, мемлекет және құқық теориясы пәнінің де өз кезегінде алғашқылардың қатарында құқықты зерделейтін осы және өзге де себептерге байланысты.
Нормативтік реттеу жүйесіндегі құқықтың орны” – бөлімінде нормативтік реттеу жүйесі қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардан тұратындығы, олар әлеутеммік және әлеуметтік-техникалық нормаларға бөлінетіндігі жөнінде сөз қозғалды
Құқық – бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құрылыс. Оның бір бөлігі – табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына байланысты әлеуметтік талаптармен анықталады. Мысалы, адамның өмірі, денсаулығы табиғи құбылыстар. Оларды сақтауға, қорғауға, қамтамасыз етуге бағытталған құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: «Әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ.» (15 бап)1.
Құқықтық жүйенің екінші бөлігі – мемлекеттегі қолданылатын барлық заңдардың жиынтығы. Құқықтық жүйенің үшінші бөлігі – субъективтік (тұлғалар) құқықтар. Осы айтылған бөліктер бірімен-бірі табиғи түрде байланысты, бірінсіз басқаларын түсінуге, жүзеге асыруға болмайды
20,Құқық” терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында, күнделікті өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік болғандықтан, әрбір адамның құқықтық мәні туралы қандай да бір пікірі қалыптасатыны сөзсіз.
Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады. Біріншіден, “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады. “Құқық – ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, адамзаттардың еңбек ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген жағдайларда “құқық” түсінігі субъективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады2.
Субъективтік (тұлғалар) құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері.
Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын тұлғалардың мінез-құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.
Заңды тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заңи негізде мүлікке ие болуға хақылы. Ол мүлікті өз иелігі үшін пайдаланады. Сонымен қатар, өз мүлкін пайдалануда қоғамның, басқа адамдардың мүдделеріне зиян келтірмеуі керек. Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: “Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс” (6 бап)3.
Субъективтік (тұлғалық) құқықтық міндет – құқықтық мүмкіндік берілген құқық тұлғасының заңи мүддесін (талабын) орындату үшін басқа құқық тұлғасына жүктелген міндет. Бұл міндет құқықтық қатынастарға қатысу нәтижесінде жүзеге асырылып, мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы (міндетті орындамаған жағдайда) қамтамасыз етіледі4.
Екіншіден, “құқық” дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген жиынтығы. Бұл объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке адамның еркіне байланысты емес. Сонымен, объективтік мағынадағы құқық жеке нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс болып саналады. Құқық туралы Конституция былай дейді: “Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттың және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады. (4 бап).
Үшіншіден, “құқық” термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық, әкімшілік құқық, еңбек құқығы, отбасы құқығы, азаматтық құқық, қылмыстық құқық, қаржылық құқық тағы басқа. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Мысалы, азаматтық құқық – мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Қылмыстық құқық – қылмыс жасауға, жазалауға байланысты қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Төртіншіден, “құқық” термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты “құқық жүйесі” деген түсінік бар. Мысалы, қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқық жүйесі қалыптасуда.
21/22.Құқық – күрделі құбылыс. Құқықтың негізгі қызметі – қоғамдық қатынастарды реттеу, тәртіпті сақтау, қорғау. Құқық жалпыға бірдей міндетті мемлекет қамтамасыз ететін нормалардың жиынтығы.
.
Құқықтық норма - мемлекет таныған, қамтамасыз еткен, қоғамдық қатынастарға араласып түсушілердің құқықтары мен міндеттерін туындататын, олардың әрекеттерін үлгі, эталон, масштаб, өлшем есебінде реттей алатын жалпыға бірдей міндетті ереже, норма.
Құқықтық норма – заңға сәйкес келетін мінез, жүріс-тұрыстың айырымдылық белгісін білдіреді. Осыдан құқықтық норма жария айқындылық, нақтылық мәнге ие болады. Оның өзі заңмен көзделген істің шешімін табуға мүмкіндік береді.
Әрбір құқықтық норманың үш элементі (бөлігі) болады: диспозиция (мінез-құлық ережесі), гипотеза және санкция (жаза, шара).
Құқықтық норманың гипотезасы (жорамалы) – құқықтық норманы қолдану (немесе қолданбау) үшін қажетті өмірдегі мән-жайлардың бар екенін көрсететін құқықтық норманың бөлшегі
Құқықтық норманың диспозициясы – құқықтық қатынастарға қатысушылардың мінез-құлқы қандай болуы керек екенін анықтайтын құқықтық бөлшегі. Диспозиция – құқықтық норманың ұйтқысы, мазмұны, өзегі
Құқықтық норманың санкциясы – құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі.
23.&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
24.Құқық нысаны деген заңды ұғымды бірнеше ғасырлар бойы әлемдегі барлық мемлекеттер қолданып келеді. Құқықтың мазмұнының негізгі мәні мемлекеттік билікті іске асыру үшін, оны уақытында, сапалы орындау үшін қоғамның әр саласында сан қырлы нормативтік актілер қабылданып жатады. Бұл нормалар мемлекеттік билікке қоса, қоғамның мүдде-мақсатын, саясатын іске асырып отырады. Құқықтың нысандарының алдында осы күрделі үш мәселенің тұрғанын барлық халық, барлық қоғам біледі. Сондықтан құқықтық нормаларды адамдардың, заңды тұлғалардың басым көпшілігі ерікті түрде орындайды.
Құқық нысаны — мемлекеттік биліктің заңға, нормаға айналу түрлері. Бұл пікірді дүниежүзіңцегі мемлекеттердің басым көпшілігі қолдайды.
Құқық нысаны туралы бұдан басқа тағы бірнеше пікір бар: бірінші — құқықтың өмірге келу жолдарын нысан дейді: екінші — мемлекеттік органдардың қабылдаған актілерін нысан дейді; үшінші — қоғамдағы қатынастарды реттеп, басқаратын нормалар-ды құқықтың нысаны дейді. Бұлардың бәрінде шындық бар. Себебі құқықтың маңызы, рөлі, ықпалы сан алуан. Мұның қайсысын алсаң да құқықтың неше түрлі маңызы, ықпалы, рөлі байқалады. Соның бәрі құқықтың нысаны.
Құқық нысанының белгі-нышандары, ерекшеліктері:
1. Қоғамның экономикалық базисына сәйкес қалыптасатын мүдде-мақсатты іске асыратын нормалар;
2. Халықтың саяси, әлеуметтік, мәдениеттік мақсаттарын іске асыратын нормалар.
3. Бостандықты, теңдікті, әділеттікті қорғайтын нормалар
4. Заңдылықты, тәртіпті қатаң қорғайтын нормалар.
Құқықты жүзеге асыру нысаны:
Құқықтық әдет-ғұрып. Бұл құқықтың негізгі қоғам тарихында мемлекеттің қалыптасу кезеңінде өмірге келген құқық нысаны. Әдет-ғұрып нормалары адамдардың қарым-қатынасында көп жылдар пайдаланып, өмірде жан-жақты тексеру, тәжірибе арқылы қалыптасты
Құқықтың ең күрделі нысандары:
1. Құқық салаларының нормативтік актілері.
2. Қоғам салаларының нормативтік актілері.
3. Парламенттің, Президенттің, Үкіметтің, министрлік- ведомстволардың актілері.
4. Жергілікті органдардың актілері.
5. Сот жүйесінің актілері.
25.Нормативтікшарттар — қоғамдағықатынастардыңнегізіболаалады… Мысалы: ГФР — ГДРбірігушарты, мемлекеттердіңарақатынасындағышарттар, кәсіпшілеродағыныңұжымдықшарттарыт.б
Сондықтанбұлактілерқұқықтыңеңкүрделі, еңбасымнегізі. Референдумныңтүрлері: жалпымемлекеттік, жергілікті. Референдумөтесаясижауаптыжұмыс, олсаясикүрестіңбіртүрі.
Қоғамдағықарым-қатынастардыңбасымкөпшілігіносынормативтікактілерарқылыреттеліп, басқарылады. Себебі: біріншіден — нормативтікактілерарқылыықшамдытүрденорманыңмазмұнынтүсініктікөрсетугеболады; екіншіден — құқықтықнормалардыуақытындаөзгертуге, толықтыруға, жаңартуғаөтеыңғайлы.
Нормативтік-құқықтықактілердіңдамып, нығаюбағыттары:
1. Құқықнысанытуралыарнаулызаңқабылдаудытездетукерек. Олзаңцықүқықнысаныныңбарлықтүрлерініңмаңызын, рөлінкөтеругебағыттау.
2. КеңесОдағының, дамығанелдердіңжақсытәжірибесінпайдалануғакөңілбөлу. Олүшінбайланыстыдамыту.
3. Қоғамдыбасқарудақұқықтыңреттеушірөлін, Конституцияныңмаңызынкүшейту. Бұлекібағытқұқықтықмемлекеттіңқалыптасуыныңеңшешушікүші, сенімдіжолы.
Құқықтыңқоғамдағыатқаратыністерісаналуан. Соған сәйкес нысаны да, оның түрлері де толып жатыр:
— құқықтың тарихи ескерткіштері;
— тарихи ескі мұралар;
— археологиялық қазба деректер;
— заң жұмыстарының тәжірибесі;
— заңгерлердің еңбектері;
— заң бағытындағы ғылыми еңбектер;
— құқықтық шарттар;
— нормативтік актілер;
— заңдар, заңға тәуелді актілер.
Міне осы көрсетілген құқық нысаны түрлерінің қоғамдағы атқаратын жұмыстары сан алуан. Оларға жеке-жеке тоқталып, рөлін, маңызын түсінуге болады.
Мемлекеттік органдардың қабылдаған әдет-ғұрып, дәстүр, мораль, діни нормаларда әрқайсысы жеке-жеке құқық нысаны болады. Қоғамдағы көпшілік бірлестіктердің, одақгардың, ұйымдардың, ұжымдардың, саяси партиялардың, кәсіпкерлер одағының нормаларын мемлекет қабылдаса, оларда құқықтың нысаны болады.
26.Құқық шығармашылығы құқықтық реттеу жүйесінде негізгі бір орталық орынды алады. Ол қоғам өміріне қажет нормаларды өмірге әкеліп, кемшілік-кемістігі барларын өзгертіп, уақыты жеткенін жаңарта отырып, барлық қоғамдық, мемлекеттік институттардың құқықтық негізін жасайды. Мұның өзі ғылым аддында құқық шығармашылығымен байланысты мәселелерді терең, жан-жақты зерттеу қажеттігін белгілейді.
Құқықтың жалпы теориясы мамандарының еңбектеріне сүйене отырып құқық шығармашылығын анықтасақ, ол мемлекеттік құқықтың және оның жеке салаларының дамуын және жетілуін қамтамасыз ететін, халықтың еркін көрсететін тәртіп ережесін жасау мен нормативті бекітудің тұрақты процесін білдіреді. Құқық шығармашылығы - қоғамдық қатынастарды жеткілікті құқықтық реттеуді жүзеге асырудың табиғи алғышарты болып табылады. Құқық шығармашылығының түпкі нәтижесі - құқықтық нормалардың мәтінінде көрініс тапқан жаңа (өзгертілген немесе нақтыланған) ережелер.
Құқық шығармашылығы тікелей мағынада құқықты жасау ретінде, нәтижесі қоғамда әрекет етуші құқықты белгілеу болып табылатын қызмет ретінде анықталады. Бұл тұрғыдан құқық шығармашылығы ұғымын ашу жалпы «құқық», «қоғамда әрекет етуші құқық» түсініктеріне тоқталу, оларды анықтау міндетін қояды.
27.ҚР Парламентінің заңдар шығаруы заң шығармашылығының күнделікті қолданылатын жолы. Парламенттің тиісті қызметті жүзеге асыруынан бұрын, оның шығу тарихына үңілсек ол - халықтың өкілдік институты орта ғасырда, феодалдық құрылыс заманында Англияда, Испанияда т.б. мемлекеттерде пайда болғаны мәлім. Сондай-ақ, "Парламент" сөзі француздың "рагіег"- сөйлеу деген сөзінен шыққаны және біраз елдерде өкілдік мекеменің өзіндік бір аталымы ретінде қолданылғаны да белгілі. Тағы да бір айта кететін ақиқат - социалистік концепцияның "Парламент" терминін өзінен аулақ ұстағаны. Мұның себебі марксизм-ленинизмнің негізін қалаушылардың бұл институтты шын мәнінде мойындамауымен түсіндіріледі. Парламент алдымен сословиелік-өкілдік орган ретінде қалыптасты (ХІІ-ХІІІ ғ), ал өкілді және заң шығарушы билік органы ретіндегі сипатқа тек 17-18 ғ. буржуазиялық революция кезеңінде ғана ие болады.
Қазақстан елінде қызмет атқарған Жоғарғы Кеңестің жалғыз емес екі палаталы болуы қажеттілігі тек 1995 жылы ғана мойындалып, жаңа Конституцияда Парламент екі палатадан: Сенат және Мәжілістен тұрады деп белгіленеді. Жинақталған біраз әлемдік Парламентаризм тәжірибесіне сүйене отырып, ҚР көрнекті заңгерлері Президенттің бастамашылығымен 1995 жылы осы Конституцияны жазып шығарды. Олай болса, дамудың жоғары сатысына аяқ басқан мемлекеттердегідей бізде де саны бойынша жинақы және сонымен бірге барлық әлеуметтік өлшемдер бойынша өкілді, жұмыс істеуге қабілетті екі палатадан тұратын заң шығарушы орган құрылды. Парламент депутаттарының санының жинақылығына, ықшамдылығына ел басының өзі сындарлы баға береді. Парламенттің кеңестік замандағы Жоғарғы Кеңес секілді 500-ден аса депутаттан емес, 116 депутаттан тұруы, яғни ықшамдылығы - оның тұрақты негізі де өнімді қызмет атқаруының маңызды шарты.
28. Құқық дегеніміз — мемлекет арқылы қамтамасыз етілетін, әділеттілік туралы адамдардың көзқарастарынан көрініс табатын, жалпыға бірдей міндетті нормалардың жиынтығы.
Құқықжүйесі - құқықтықсанасезімнен, құқықтыққатынастаржәнезаңнормаларынанқұралатынкұрделізаңұғымы. Олішкібірлікжәнетұтастықпенсипатталады, қоғамдажекеадамныңеркіндігінжәнеөркениеттітұрмыстықамтамасызетуүшінқажет.
құқықтықнормалар; –құқықтықсана–сезім; –құқықтыққатынастар.
Құқықнормаларыныңжүйесі – бұлолардыңондақұқықтыңнормаларыөзаракелісілген, бір–біріненоқшауланыпәрекететпейтін, бірліктітұтастықретіндесипатталатынішкіқұрылысы. Құқықтықнормаларжүйесініңбелгілібірқұрылысыбар, онысалыстырмалытүрдеавтономиялықұрылымдарқоғамдыққатынастардыңсапалытүрдебіртектітоптарынреттейтінсалаларжәнеинституттарқұрайды. Элементтермынандай: – бөлекқұқықтықнормалар; – құқықтықинституттар; – құқықтыңтәуелдісалалары; – құқықсалалалары.
Құқықсаласы, бұл – қоғамдыққатынастардыңсапалытүрдебіртектітобынөзінетиесіліерекшеқұқықтықреттеуәдісіарқылыреттейтінқұқықтықнормалардыңжиынтығыболыпкелетінқұқықтықжүйеніңбірбөлігі.
Құқықтықреттеунысанасыретіндеқұқықпенреттелетінқоғамдыққатынастартүсініледі. Құқықтықреттеуәдісі - құқықтықнормаларбұйыруларынқамтамасызетудіңжәнеорындаудыңзаңтәсілдері. Конституциялық (мемлекеттік) құқық, бұл – жарияқұқықаймағы. Конституциялыққұқықтыңбастыміндеті – мемлекеттікбиліктіжүзегеасырудыұйымдастыружәнеонықұқықтықзаңшегіменшектеу. Әкімшілікқұқықтажарияқұқыққажатады. Әкімшілікқұқықнормаларымемлекеттікбасқаруаясындақалыптасатынқатынастарды, яғнибилікжәнебағынуқатынастарынреттейді.
Азаматтыққұқық, бұл – жекеқұқықаймағы. Азаматтыққұқықмүліктікжәнебайланыстыемесжәнемүліктілерменбайланыстықатынастардабар.Қылмыстыққұқық, бұл - жарияқұқықаймағы. Қылмыстыққұқық - қылмысжасауменжәнеқылмыстықжазашараларынпайдалануменбайланыстықатынастардыреттейді. Іс жургізушілік құқық – жария құқық аймағы.
29.Заңнаманыжүйелеу – нормативтік–құқықтықактілердітәртіптеу, олардыинкорпорациялықбіртұтасжүйегекелтіру. Инкорпорацияжүйелеутүрі, яғни, біріншіден, инкорпорацияланғаннормативтікактілердіңмазмұнынатиіспейтінжәнеекіншіден, объективтіболыпкелетінқұқықсалаларынескерусізіскеасатынтәртіпкекелтіру (алфавитттік, хронологиялықжәненысаналық). Кодификация – мемлекетттікбилікнормашығарушылықоргандарыныңбелгілібірқоғамдыққатынастардыреттеуүшінарналғанжаңанормативтік-құқықтықактініреттеуге (жасауға) бағытталғанқызметі.
Қарым-қатынас нәтижесінде адамдар арасында өзара әрекеттестік қалыптасады, түсіністік пайда болады, қамқорлық жасау және көмек беру жүзеге асады. Қоғамдық қатынастар әлеуметтік нормалар арқылы реттеледі, олардың арасында құқық нормалары ерекше орын иеленеді. Құқық нормалары заңдар мен нормативті құқықтық актілерде көрініс табады. Жалпы адамзаттық құндылықтар және әділеттілік, ізгілік, теңдік, бостандық идеялары құқықтың негізі болып табылады. Құқық дегеніміз — мемлекет арқылы қамтамасыз етілетін, әділеттілік туралы адамдардың көзқарастарынан көрініс табатын, жалпыға бірдей міндетті нормалардың жиынтығы.
30,?????????
31, Құқық бұзушылық—заңды, оныңқағидаларынқұқықтықнормалар жүктегенміндеттердібұзу, тыйымсалынғанәрекеттердіжасау. Оладамдардыңіс-әрекеті, қылығы, мінезінемесеәрекетсіздігіменсипатталады. Адамөзініңіс-әрекеті, қылығыарқылыбасқаадамдармен, қоғаммен, мемлекетпенқарым-қатынасқатүседі. Заңбұзушылықадамныңмінез-құлқыарқылыбайқалады.
Құқық бұзушылыққұқықтықнормаларқорғайтынмүддегенұқсанкелтіріпқоғамның, жекеадамныңмүддесінезиянынтигізеді, белгіленгенқұқықтықтәртіптібұзады. Құқықтықнормалардыңталаптарынорындамаунәтижесіндетәртіп бұзылады, қоғамдыққатынастарғакеселкеледі, белгілібіригілік, құндызатжоғалады, адамныңөміріне, денсаулығына, руханисезімінезиянкелтіреді.
Құқық бұзушылық—биологиялық, физиологиялық, технологиялықерекшеліктергесай, адамныңіс-әрекетініңәлеуметтіккөрінісі.
Құқықбұзушылық—құқыққа, оныңталаптарынақарсыбағытталғанмінез—құлық. Демек, құқықтыбұзғанат-үстіқарап, талаптарынанайналып өтудегенсөз. Әрбірқұқықбұзушылық—нақтылықұбылыс.
Барлыққұқықбұзушылыққоғамғақауіптілігініңсипатымендеңгейінебайланыстыекітопқабөлінеді. 1) Қылмыс. 2) Терісқылық.
Әкімшілікқұқықбұзушылық—мемлекеттікбасқарусаласындағықоғамдыққатынастарғазиянкелтіретінәкімшілік, қаржылық, жер жәнебасқақұқықсалаларыныңнормаларыменреттелетін, әлеуметтікқауіптіәрекет-әрекетсіздік.
Азаматтыққұқықбұзушылық—азаматтыққұқықнормаларыменреттелетінмүліктікжәнеоныменбайланыстыжекелегенқатынастарғазиянкелтіретін, әлеуметтік қауіптіәрекет-әрекетсіздік. Олшарттықжәнешартсыздепекігебөлінеді.
32, Занды жауапкершілік — жеке адам, қоғам, мемлекеттіңмүддесінқорғайтынбірден-біржолболыптабылады. Олқұқықтықнормалардыңбұзылуынәтижесіндепайдаболып, құқықбұзуғамемлекеттік күштеушарасынқолданунысаныменсипатталады. Құқықбұзушығажауапкершіліктіңбелгілібіршарасыкөзделгенқұқықтықнорманыңсанкциясынқолданудантұрады.
Заңдыжауапкершіліктіңзаңдынегізі—құқықбұзушылықболыптабылады. Егердесубъектініңіс-әрекеті құқықбұзушылықтыңбелгілерінесәйкескелмесе, ондаолзаңдыжауапкершіліккетартылмайды.
заңдыжауапкершіліктіңбелгілерімыналарболыптабылады.
1. Мемлекеттік күштеуарқылыжүзегеасады.
2. Кінәлінібелгілібіршектеугеміндеттейді.
3. Тек қана жасалғанқұқықбұзушылықтыңнегізіндепайдаболады.
Сонымен занды жауапкершіліктіңфункциялары:
1. Жазалау — құқықбұзушыға, қоғамныңбасқадамүшелеріне, келешектеқұқықбұзушылыққажолбермеуінескертеді.
2.Бұзылғанқұқықтықалпынакелтіру—азаматтыққұқықпенреттелетінқоғамдыққатынастарғасәйкес, бұзылғанқұкықтықалпынакелтіреді.
З.Тәрбиеліказаматтықзандысақтап, өзгелердіңқұқықтарымензандымүдделерінқұрметтеугебаулаиды.
33,бул сурактын жауабы бар
34. Қазақстан Республикасының Конституциясы — Қазақстан Республикасының Ата Заңы. Ағымдағы Конституция 1995 жылы 30 тамыз күні жалпыхалықтық Референдумнегізінде қабылданды және 5 қыркүйек күні өз күшіне енді. Конституция 9 тараудан, 98 баптан тұрады.
Конституция мемлекеттік құрылыстың құқықтық негізін қалыптастырушы құжат болып табылады. Ол мемлекеттілік тетік, қоғамдық, саяси институттар ретінде қызметтің негізі боларлық принциптерін орнықтырды, адам мен азаматтың конституциялық мәртебесін белгіледі, экономикалық құрылыстың негіздерін айқындады. Бұл тәуелсіз Қазақстанның қабылдаған екінші конституциясы. Алдыңғы конституция 1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған болатын.
1995 жылы 30 тамызда республикада бүкілхалықтық референдум өтті, нәтижесінде Қазақстанның жаңа Конституциясы қабылданды. Дауыс беру еліміздің қалалары мен ауылдарындағы 10253 сайлау учаскелерінде жүрді. Бұл Конституцияның 1993 жылғы Конституциядан айырмашылығы оның мазмұнының сапасында еді. Жаңа Конституцияға алғаш рет азаматтың құқығына қатысты ғана емес, адам дүниеге келген сәттен одан ажырамас құқықтарына да қатысты нормалар енді. Ол бойынша Қазақстан Республикасының Президенті саяси жүйенің басты тұлғасы болып табылады, билік тармақтарынан жоғары тұрады. Бұл президенттік басқару жүйесіндегі мемлекетке сай келеді. Парламент туралы конституциялық бөлім өзгерістерге ұшырады.
1995 ж. желтоқсанда екі палаталы (жоғарғы палаталы — Сенат, төменгі палаталы —Мәжіліс) Парламентке сайлау өткізілді.
35. Тұлғаның құқықтық мәртебесі — ол адам және азаматтың құқық, бостандық және міндеттемелерінің жиынтығы.
Адам және азаматтық құқық мәртебесі қағидалары — шет мемлекеттер Конституцияларында адаммен азаматтың құқықтары мен міндеттемелерін жүзеге асуына байланысты құқықтық реттеу жобасы.
Құқықтық мәртебе: — жалпы (тұлғаның мемлекеттің азаматы ретіндегі құқықтық мәртебесі); — арнайы (азаматтардың белгілі бір категорияларына жататын тұлғаның құқықтық мәртебесі мемлекеттік қызметкерлер, судьялар, депутаттар); — жеке (тұлғаның жекешелендірілген құқықтары мен бостандықтары жанұялық жағдайы, тұрғылықты жері).
Адам түсінігі биологиялық жағынан тірі әлемнің өкілі, физиологиялық қасиеттері, белгілері бар индивид ретінде сипатталады.
Тұлға түсінігі адамды әлеуметтік жағынан өзін-өзі тану, қоғамдағы орны мен рөлі және оның алдындағы жауаптылығы тұрғысынан сипаттайды.
Азаматтың құқықтық ережесі ең алдымен тұлғаның мәртебесіне байланысты болады: азамат, шетел азаматы (басқа мемлекеттің азаматы), азаматтығы жоқ адамдар және қос азаматтық (екі азаматтық). Ерекше құқықтық мәртебеге қашқындар, көшуге мәжбүрлер (азамат) және т.б. Тұлғаның құқықтық мәртебесінің бір элементі — бұл азаматтық.
Азамат түсінігі адамды заңдылық жағынан нақты мемлекетпен саяси байланыстылығымен сипаттайды.
Адамның мемлекетпен бекітілген құқықтары мен бостандықтарды алудың басты алғышарты азаматтық болып табылады.
Азаматтық түсінігі тұлғаның осы мемлекетпен тұрақты саяси-құқықтық байланысы, яғни мемлекеттің осы тұлғаны барлық құқықтар мен міндеттердің толық құқықтың субъектісі деп тануы.
Адам құқықтары мен бостандықтары мемлекеттік құрылыс пен билікті ұйымдастыру мәселелеріне қарай қазіргі конституциялардың негізгі реттеу пәні болып табылады. Азаматтық деп өзара құқық пен міндеттер туғызатын адам мен мемелекет арасындағы тұрақты саяси – құқықтық байланысты айтамыз. Азамат мемлекет басқаруында қатысуға құқылы қаруланған агрессиядан қорғауға міндетті. Ал мемелкет азаматтарын қорғауға міндетті.
36. Адам құқықтары мен бостандықтары (АҚБ) - жеке тұлғаның әлем қауымдастығы мойындап, халықаралық-құқықтық құжаттарда бекітілген, әлеуметтік және құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етілген, ешкім шек қоймайтын немесе тыйым сала алмайтын құқықтары мен бостандықтары. Адамның қандай да бір игіліктерді иеленуін қамтамасыз ететін, өз еркімен іс- әрекет жасауына мүмкіндік беретін мемлекет пен бұқара арақатынасының негізгі принциптері АҚБ-на жатады. Адамзат қоғамында бұл мәселеге ежелден баса назар аударылған. Мысалы, Аристотель адам құқықтарын "табиғи" және "шартты" деп екіге бөледі. Адамның табиғи құқықтарын мемлекет орнатқан шартты құқықтардан жоғары қояды. Орта ғасырда АҚБ жасаған қайырымдылықтар, рақымшылықтар ретінде түсіндірілді. Өндірістік қарым-қатынастардың қарқынды даму сатысында өмір сүрген ли¬берализм өкілдері - Т.Гоббс, Дж.Локк, Ш.Монтескье, Ж.Руссо, И.Кант, Т.Джефферсон, Т.Пейн және т.б. ойшылдар АҚБ-на баса назар аударды. Қағидалардың ең маңыздылары ретінде олар адамдардың еркін, қауіпсіз өмір сүруге, жеке меншік иеленуге тең құқықтарының болуын, халық биліктің негізгі иесі екендігін, биліктің тармақталуын, би¬ліктің халық мүддесіне қызмет етуі керектігін атап көрсетті. Жүзеге асырылу ортасына қарай АҚБ азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени болып жіктеледі. Саяси және азаматтық құқықтардың қазіргі тұжырымдары БҰҰ Бас Ассамблеясының Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында (1948 ж., 10 желтоқсан) баяндалған. Қазақстан Республикасының Ата Заңы бойынша: "1. Қазақстан Республикасында Конституңияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі; 2. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олар дан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады" (12-бап).
37. Республика азаматының негізгі құқықтарымен қатар міндеттері де 1995 жылдың 30 тамызындағы бүкілхалықтық талқылаудан өтіп қабылданған Конституцияда анық тұжырымдалған.
Адам тумасынан өзіне қажетті құқықтар мен бостандықтарға ие. Ал ол өз мемлекетінің азаматтығын алғаннан кейін азаматтық құқықтарға ие болып, тиісті міндеттерді қоса атқаруға тиіс. Конституцияда адамды қастерлеу, құрметтеу, адамгершілік сезімдеріне үлкен маңыз берілген. Әркімнің өзінің жеке басының бостандығы заң жүзінде қорғалған. Заң бойынша адамның жеке басының қадір-қасиетіне қол сұғылмайды.
Конституцияның 19-бабында “Әркімнің өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы” деп жазылған. Адамдардың ар-ождан бостандығына заң жүзінде толық кепілдік берілген.
Республика азаматтарының заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстауында, оны мұраға қалдыруына конституциялық кепілдік жасалған.
Конституцияның 39–бабында адамдардың құқықтары мен бостандықтарына қоғамдық тәртіпті, адамның құқығы мен бостандығын, халықтың денсаулығын қорғау мақсатында ғана шектеу қойылуы мүмкін екендігі көрсетілген.
39 баптың 3 пунктінде азаматтардың құқықтарын, яғни азаматтық құқығы, өмір сүру құқығы, жеке өміріне, өзінің және жанұясының құпиясына қол сұғылмауына, мемлекет органдары мен лауазым иелерінің кінәсінен шеккен зиянды қайтарып алуына т.б құқықтарын тіпті ең төтенше жағдайлардың өзінде де шектеуге рұқсат бермейтіні айтылған.
Конституцияда жеке, азаматтық және саяси құқықтарға, осы құқықтардың кепілдігіне айтарлықтай көңіл бөлінеді.
Жеке меншік құқығы заңмен қорғалады (6 бап.). Жерді меншіктеу құқығы бекітіледі (21,25 бап.), сонымен қоса өзінің мүмкіндіктерін және мүліктерін кәсіпкерлік қызметте және заңмен тыйым салынбаған экономикалық қызметте еркін пайдалануына құқықтары бар. Бұл нарықтық экономиканың тұрақты дамуы, экономикалық реформаның алға жылжуы үшін сенімді конституциялық негіз жасауды қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 13 бабында әр адамның өзінің бостандығы мен құқығын сот арқылы қорғай алатыны көрсетілген. Әр адамның заң мамандарынан көмек алуға, үкімді Жоғары сотқа қайта қаратуға, жазаны жеңілдетуді сұрауға құқығы бар.
Азаматтардың медициналық көмек алуына, мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуына кепілдік беріледі. Ал орта білім алу Конституция бойынша міндетті деп табылған.
Республика азаматтарының құқығы мен міндеттерін сөз еткенде, екі мәселені ерекше атап өтуге болады. Бірі – заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, екіншісі – Отан қорғау әрбір азаматтың қасиетті парызы және міндеті. Азаматтардың құқығы мен міндетін сөз еткенде бұл талаптардың адамдардың өз құқықтарын көбірек біліп, міндеттерін орындауға келгенде ұмытшақтық танытатыны жиі кездеседі.
38. Әкімшілік деген сөз латын сөзінен аударғанда “басқару” деген мағынаны білдіреді. Яғни, әкімшілік құқық басқару саласындағы биліктік қатынастарды реттейді.
Әкімшілік құқық – мемлекеттік басқару саласындағы қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы.
Әкімшілік құқықтың пәні болып ол реттейтін қоғамдық қатынастардың жиынтығы табылады.
Теорияда әкімшілік құқықтың пәнін шартты түрде екі топқа бөліп қарастырады:
1) ішкі аппараттық қатынастар – мұнда сәйкес құқықтық нормалар атқарушы билік органдарының жүйесін, оларға бағынысты мекемелерді, олардағы қызметті ұйымдастыруды және жұмыстардың нысандары мен әдістерін бекітеді;
2) әкімшілік биліктің кәсіпорындармен, мекемелермен, кез-келген ұйымдастырушылық-құқықтық нысандағы ұйымдармен, азаматтармен қарым-қатынастары.
Әкімшілік құқық пәнін басты құрамдас бөлігі, оның негізі болып мемлекеттік әкімшіліктің азаматтар және ұйымдармен қатынастарының жүйесі табылады. Әкімшілік құқықтың басты міндеті болып азаматтардың құқықтары мен міндеттерін құқықтық тұрғыда қамтамасыз ету табылады.
Әкімшілік құқықта қолданылатын құқықтық реттеу әдісі құқықтық әсер етудің негізгі тәсілдерімен қатар бірқатар ерекшеліктерге ие:
а) міндеттеу – құқытық нормада қарастырылған жағдайға сәйкес белсенді түрде белгілі бір әрекетті орындауға тікелей заңды міндетті жүктеу;
ә) тыйым салу – құқықтық нормада көзделген жағдайларға сәйкес белгілі бір әрекеттерді жасамауға тікелей заңды міндетті жүктеу;
б) рұқсат беру – құқықтық нормамен көзделген белгілі бір әрекеттерді субъектінің қалауына қарай орындауға немесе орындамауға заңды түрде рұқсат ету
39.
40. Мемлекеттік органдар бірнеше топқа бөлінеді, олар атқаратын қызметтеріне сәйкес жүйе-жүйеге, сала-салаға жіктеледі. Мемлекеттің органдар өкілеттігінің шеңберіне қарай үш топқа бөлінеді:
1). Мемлекеттік билік органдары: Парламент, Президент және Маслихаттар;
2) Мемлекеттік атқару органдары; үкімет, министрліктер, ведомстволар, жергілікті басқару органдары, әкімдер. Мемлекеттік органдарының құрылу тәртібі мен алдына қойылған мақсаттары. Мемлекеттік органдар үш топқа бөлінеді: өкілетті органдар, атқару органдар және сот немесе құқық қорғау органдары.
Атқару билік өкметінің қолында жиналған. Президенттік республикаларда өкімет саяси және ұйымдық тұрғыдан президент қамтитын атқарушы билік тармағына жатады. Парламенттің қатысуымен Президент басқарады әрі құрады, оның дербес құзыретті алқалы шешуші органы.
Қазақстан Республикасының үкіметі — атқарушы билікті жүзеге асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын және олардың қызметіне басшылық ететін мемлекеттік орган. Оның заңдық ауқымы тұрғысынан — Конституцияда және қолданылып жүрген заңдарда белгіленген. Бұл заңда Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы 18 желтоқсандағы конституциялық күші бар жарлығымен бекітілген. Президент Үкімет мүшелерін тағайындағанда Конституцияның 64 бабының 1- тармағы бойынша парламенттің келісімін алуға тиіс. Ал үкіметті құру процедурасы өте күрделі және бірнеше кезеңнен тұрады. Сонымен Өкімет атқару билікті жүзеге асырады және бүкіл атқарушы органдардың жүйесіне басшылық жасайды. Қазақстан Республикасының Үкіметін Премьер-Министр, оның орынбасарлары, Рес-публика Үкіметі аппаратының басшысы, Республика министрлері, мемлекеттік комитеттерінің төрағалары құрайды. Үкімет және нормативтік қаулылар қабылдайды және нұсқаулар береді.
Атқару органдарының қатарына мемлекеттік саясатты іс жүзінде дайындап, іске асыру, конституция мен заңдар талабын іс жүзіне асыру міндеті жүктелген органдар жатады.
41. «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі заңына сәйкес, мемлекеттік қызмет дегеніміз – мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттігін атқару жөніндегі қызметі.
«Мемлекеттік қызмет туралы» Заңмен реттелмеген мемлекеттік қызметпен байланысты қатынастар республиканың еңбек, зейнетақы туралы және өзге де заңдарымен реттеледі.
Жалпы, мемлекеттік қызмет жөнінде Баяновтың пікірі бойынша: «Бұрынғы Кеңес өкіметінің кезінде мемлекеттік қызметке арнайы арналған заңнама болмады. Ол кезде мемлекеттік қызмет адамдардың еңбек ету қызметі нысандарының бірі ретінде түсінілді, оның ерекшелігі тікелей қол еңбегімен материалдық құндылықтар жасау немесе қандай да бір өндірістік – шаруашылық қызмет көрсету емес, әкімшілік (ұйымдастыру, басқару), әлеуметтік – мәдени және тәрбиелеу функцияларын жүзеге асыру болып саналады.
1999 жылғы 23 – шілдедегі «Мемлекеттік қызмет туралы» заңның 3 – бабы бойынша принциптері берілген: «
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызмет:
Заңдылық
Қазақстандық патриотизм
Мемлекеттік өкіметтің заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы
Азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекет мүдделері алдындағы басымдығы
Жалпы қол жетімділік, яғни Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке қол жеткізуге және өз қабілеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес мемлекеттік қызмет бойынша жоғарылатылуға тең құқығы
Азаматтардың мемлекеттік қызметке кіругінің еріктілігі
Мемлекеттік қызметшілердің кәсібилігі мен жоғары біліктілігі
Мәні бірдей жұмыстарды орындағаны үшін еңбекке ақыны тең төлеу
Жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз өкілеттілігі шегінде қабылдаған шешімдерді орындаудың бағынышты мемлекеттік қызметшілер мен төменгі мемлекеттік органдардың қызметшілері үшін міндеттілігі
10. Мемлекеттік қызметшілердің бақылауда болуы және есептілігі
11. Мемлекеттік құпиялар немесе заңмен қорғалатын өзге де құпия болып есептелетін қызметті қоспағанда, қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру
12. Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық және әлеуметтік қорғалуы
13. Мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін адал, ынталы атқарғаны, ерекше маңызды және күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу
14. Мемлекеттік қызметшілердің қызметтік міндеттерін орындамағаны не тиісінше орындамағаны не тиісінше орындамағаны және өздерінің өкілеттігін асыра пайдаланғаны үшін жеке жауаптылығы
15. Мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруда үздіксіз жүргізу принциптеріне негізделеді. »[2. ]
42. Азаматтық құқық дегеніміз — азаматтық заңдарда көрініс тапқан мүліктік және мүліктік қатынастармен байланысы бар мүліктік емес жеке қатынастарды реттейтін нормалар жиынтығы. Бұл нормалар азаматтық заңнамада көрініс тапқан.
Нарықтық қатынастар, негізінен, азаматтық құқықпен реттеледі. Нарықтық қатынастар кең етек жая дамыған елдерде Азаматтық кодекс екінші Конституцияғатеңестірілген Азаматтық құқықтың да өзіндік реттеу пәні бар. Ол —мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастар. Мүліктік қатынастар дегеніміз — мүлікті иелену, пайдалану және билік етуге (басқа біреуге беру) байланысты қатынастар. Басқаша айтқанда, мүліктік қатынастар —материалдық игіліктермен(мүлік,ақша,құнды қағаз,қызмет көрсету және т.б.) байланысты қоғамдық қатынастар.
Aзаматтық құқық біздің қоғамда пайда болатын барлық мүліктік қатынастарды реттемейді, ол тек қана мүліктік-бағалы қатынастар деп аталатын нақты бөлігін ғана реттейді.
Азаматтық заңдылыққа сәйкес азаматтық құқық пәнінің екінші бір құрамдас бөлігі жеке мүліктік емес қатынастар қарастырады. Өзіне тән белгілеріне сәйкес жеке мүліктік емес қатынастар ең аз дегенде екі қасиетке сүйене отырып келесі түрлерде сипатталады [3].
Біріншісі, көрсетілген қатынастар мүліктік емес қажеттіліктер негізінде көрініс табады, мысалы ар, намыс, іскерлік бедел, азамат аты, авторлық шығарма, өндірістік үлгі, т.б. жайында туындайды.
Екіншіден, жеке мүліктік емес мүлікпен байланысты қатынастар (мәселен бұған белгілі бір құқықтар жатқызылады). Бұл қатынастарда азаматтардың немесе ұйымдардың даралығы көрініп, олардың әлеуметтік қасиеттерін бағалау жүргізіледі.
Мүліктік-құнды қатынастарға қатысушылар осы қатынастарды құрған материалдық қажеттіліктер болып табылатын еңбектің саны мен сапасын өзара бағалай алады деп анықтайды. Жеке мүліктік емес қатынастар өз кезегінде осы қатынастарға қатысатын азаматтардың, тұлғаның дара қасиеттерін өзара бағалай алады деп есептейді.
Азаматтық құқық пәнінің түсінігі азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар туралы мәселелермен байланысты болса, әдіс түсінігі осы қоғамдық қатынастардың азаматтық құқық нормаларымен қалай реттелетіні туралы мәселелермен байланысты. Сондықтан құқықтық реттеу пәні мен әдісі арасында қатты байланыс бар. Әдіс құқықтық реттеу пәнінің ерекшеліктерімен қайта анықталады.
43. Мәміле — азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтауға бағытталған әрекеттері.
Мәміле— бұл әрекет, яғни адамдардың саналы іс- әрекеттерінің нәтижесі. Барлық әрекеттер заңды және заңсыз болып бөлінеді. Мәмілені жасау заңды әрекет болып табылады және ол заңға сәйкес келеді.
Мәмілені жасау — мәміле субъектілерінің арнайы әрекет жасауға деген ниеті.
Мәміле заң фактілерінің санатына жатады, яғни азаматтық-құқықтық қарым-қатынастардың тууына, өзгертілуі мен тоқтатылуына негіз болады.
Мәміле — арнайы нәтижеге жетуге бағытталған әрекеттер. Субъекті еркінің осы бағыттылығы мәмілені заңдылықтардан ерекшелендіреді. Егер субъекті заңды қылықтар жасаған болса, онда тұлғаның әрекеті неге бағытталғанына қарамастан құқықтық салдар туындайды.
Арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталғандық мәмілені әкімшілік актілермен жақындастырады. Әкімшілік актілер дегеніміз — жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен индивидуалды мағынадағы мемлекеттік басқару органдарының актілері. Әкімшілік актілер де, мәмілелер де арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталған, бірақ та осы заңды актілер арасында айырмашылықтар бар: әкімшілік актімен белгіленген азаматтық-құқықтық қарым-қатынастарда тараптардың теңдігі жоқ — мемлекеттік органның еркі оның үнде лгеніне сай тұлғалар үшін міндетті деп саналады.
Азаматтық құқықта мәмілелер көп, сондықтан да оларды жіктеу қажет. Мәмілелерді түрлерге бөлу бірнеше белгілер бойынша жүргізіледі. Азаматтық кодекс мәмілені екі түрге: біржақты және екіжақты (көпжақты) деп бөледі. Мәмілелерді бұлай бөлу мәмілелерге қатысушы тараптардың санына сай жүргізілген. Біржақты мәмілелер. Біржақты мәмілені жасау үшін заңға, басқа да құқықтық актілер мен тараптардың келісіміне сай бір жақты ерік білдіруі кажет және ол жеткілікті болса ғана жасалады. Мұндай мәмілелерге мысал ретінде сенімхат беруді, өсиет қалдыруды, мұрагерліктен бас тартуды, мұрагерлікті қабылдауды, шартты орындаудан тараптың толығымен немесе жартылай бас тартуды (егер бас тарту тараптардың келісімімен жасалған болса) жатқызуға болады. Бірақ та біржақты мәміледе тек қана бір тарап пен бір ғана тұлғаның еркін білдіруін ғана есепке алмау керек. Екі жақты мәмілелер шарт болып табылады. Шарт адамзат тарихында адамдардың арасында туындайтын қатынастарды реттеудің ежелгі дәуірлерден келе жатқан, кеңінен тараған әдістерінің бірі. Шарт — сату — сатып алу, айырбас, рента, мүлікті жалға беру, сақтау және т.б. қатынастар негізінде жүзеге асырылады.
44. Міндеттемелер-бұл ұйымның осы есепті уақытында бар нақты берешегі оны өтеу үшін қарсы жақтың наразылығын қанағаттандыруда ресурсың жылыстауы түріндегі экономикалық пайданың кемуіне алып келеді.
Міндеттемелер-өткен мәмілелердің немесе өткен оқиғалардың нәтижелері болып табылады және қысқа мерзімді(ағымдағы)және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.Міндеттемелер егер ұйымның қалыпты операциялық циклы кезінде төлеу балансынан кейін 12 ай ішінде жүргізіледі деп болжанса,ағымдағы мерзімді деп жіктелуі тиіс.Барлық басқа міндеттемелер ұзақ мерзімді деп жіктеледі.Шаруашылық субьекті есептеушінің қабылданған есеп саясаты мен қолданылатын нысанына қарай әртүрлі талдамалық есеп-карточкалары ,ведомостар журнал және т.б.регистрін қолдана алады.Жан-жақты ойластырылған жіне жақсы қойылған талдамалық есеп тексерушіге кәсіпорын міндеттемелері үшін ішкі бақылау жүйесі жағдайына дұрыс баға беруге көмектеседі.Ағымдағы міндеттемелерге банктің қысқа мерзімді қарыздары,шаруашылық субьектінің кредиторлық берешегі жатады.Банктің қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аса уақытқа қолданылатын нормативтік құжаттарға сәйкес беріледі,мысалы,жөнелтілген тауарлардың нақтылы құжат айналымы уақытына тең,бірақ 30 күннен аспайды.Қысқа мерзімді кредиттерді алу және өтеумен байланысты есепшоттық-кредиттік операциялар 3010-3020«Қысқа мерзімді қарыздар»және 4010-4020«Ұзақ мерзімді қарыздар»шоттарында есепке лынады
Міндеттемелер төмендегі үш белгісі бойынша анықталады:
кәсіпорында міндеттемені туындатушы оқиға орын алуға тиісті;
міндеттеме тек активті немесе қызметтерді басқа кәсіпорынға аудару жолымен реттеледі;
міндеттеме даусыз (анық) болуға тиісті.
Міндеттемелер өтелу мерзіміне байланысты екі түрге бөлінеді:
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ағымдағы міндеттемелер
Қысқа мерзімді міндеттемелер есепті кезең (бір жыл) ішінде немесе белгілі бір операциялық цикл ішінде қайтарылады деп күтілетін ағымдағы міндеттемелер болып табылады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер – есеп беру мерзімінен кейінгі жыл ішінде немесе белгілі бір операциялық цикл ішінде қайтарылуы (өтелуі) жоспарланбайтын кәсіпорынның міндеттемелері.
Төленуге тиісті шоттар тауарды жөнелтушіге, қызмет көрсетушіге кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттемелері болып табылады. Олардың сомасы, әдетте, аналитикалық есеп регистрлерінде тіркелген төленуге тиісті шоттармен дәлелденеді.
45. Шарт дегеніміз — екі немесе одан көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі.
Шарт еркіндігі — шарт жасаудың басты әрі айнымайтын қағидасы. Шарт еркіндігінің кағидасы:
шартты жасау еркіндігі;
шартты жасауға итермелеуге жол бермеу еркіндігі;
жасалатын шарттың түрін таңдау еркіндігі;
тараптар өз қалауы бойынша шартқа әр түрлі жағдайларды енгізе алатындығын;
тараптар заңда көзделген және көзделмеген шарттарды да жасаса алатындығын білдіреді.
Шарттар, негізінен, екі жақты жасалады, бірақ көп жақты шарттар да кездеседі, мұнда екі жақтан көп тараптар қатысады және келісілген еріктеріне байланысты құқықтықсалдар туындайды. Шарттың мазмұны заңда көрсетілген реттерден басқа тараптардың ортақ келісімі бойынша анықталады. Тараптардың еріктері белгілі бір нысанда жүзеге асырылуы тиіс. Шарт екі нысанда: ауызша және жазбаша болуы мүмкін
Шарттың жіктелуі
Шарттарды жіктеудің маңызы өте зор. Шарттың дұрыс анықталуы тараптардың мүдделерін қорғауға септігін тигізеді. Шарттар жасалу уақытына байланысты (күшіне енуі) және консенсуалды болып екіге бөлінеді.
Консенсуалды шарт
Консенсуалды шарт бойынша шарт жасаушы жақтардың келісімге келуі бұл шарттың жасалғандығын білдіреді және сол сәттен бастап күшіне енеді. (Мысалы, сату жәнесатып алу, мүлікті жалға алу, т.б.)