Аллергия. Сезімталдықтың жедел және баяу түрлері

Аллергия (грекше аііов-баскаша, егёоп-эсер) организмнін белтілі бір бөгде затқа кальштан тыс сезімтаддығы. Ол эдетге антигеннің денеге екінші рет енуі кезінде байқалады. Аллергия терминін 1906ж. австриялык ғалым Пирке организмнің өзгеріске үшыраған икемділігін белгілеу үшін колданған. Иммундік жауаптың бүл түрін калыптастыратын затгарды ол аллерген деп атауды усынды. Олардың қатарына эртүрлі жануар жэне өсімдік тектес затгар, липоидтар, күрделі көмірсулар, дәрі-дәрмектер жэне т.б. жатады. Аллергендердід түріне байланысты аллергия инфекциялык, тағамдық (идиосинкразия), дэрі-дэрмектік жэне т.б. болып ажыратылады. Аллергияны туьшды иммунитетгің компоненті ретінде қарастыру керек, өйткені ол да басқа иммундік жауаптар сиякты денеге енген бөгде затгарға қарсы бағытталған организмнің жауабы болып табылады. Аллергиялык реакциялар қалыпты иммундік жауаптан күпггірек (гиперергия) немесе элсіздеу (гипергия) болып келуі мүмкін, ал кейде олардың нышаны мүддем байқалмайды (анергия). Аллергиялық реакцияларды екі топқа жіктеуге болады: жедел типті сезімталдық - ЖТС жэне баяу типті сезімталдык - БТС.

Жедел типті сезімталдык - организмнің ішкі ортасыньвд түрақшлығын сактауға бағытталған, бірақ оны пастологиялык күйге экелетін реакциялар. ЖТС реакцияларына анафилаксия, сарысу ауруы, Артюс феномені, адамның атопиялык аурулары - пішен қызбасы, демікпе, есекжем, тағамдық жэне дәрі-дәрмемік аллергиялар, аллергиялық дерматитгер жатады.

АнаФилаксия (грекше апа - қарсы, рһуіахіа - қорғаныс) сенсибилизденген организмнін денеге парентералвді жолмен екінші рет енген бөгде белокқа шектен тыс сезімтаддығы. Анафилаксия қүбылысын ең бірінші больш Рише (1898) жэне Сахаров (1905) байқаған болатын. Организмнін сезімталдығын қалыптастыратьш антигеннщ бірінші мөлшерін сенсибилиздеупгі доза, ал анафилаксияны тудыратын екіншісін шешуші доза деп атайды.

57

Соңғысы эдетте сенсибилиздеуші дозаның мөлшеріне қарағанд;і біршама көп болады. Жануарлардың жоғары сезімталдығы аллерге}і егілгеннен соң 10-20 күннен соң қалыптаса бастайды Анафилаксияның клиникалык белгілері эр түрге жататыи жануарларда бірдей болып келмейді. Оның ең айқын белгісі анафилаксиялық шок (естен тану) теңіз шошқаларывда жақсы байқалады. Жылқьшың сарысуының сенсибилиздеуші дозасымен егілген теңіз шошқасына екі-үш жұмадан соң осы аллергеннің шешуші дозасын енгізген кезде анафилаксияның белгілері бірнеше минутган соң-ак байқала бастайды. Эуелі теңіз шошқасы мазасыздана бастайды, сонан соң оның жүні тікірейш, қышыну пайда болады. Сэл кейіндеу демікпе белгілері, еріксіз несеп пен нэжістің шығарылуы, бұлдшк етгердін жиырылуы, дене қызуынын төмендеуі байқалады. Аллергеннің шешуші дозасын алған жануар 10-15 мин аралығында асфиксиядан өліп кетуі де мүмкін. Теңіз шошқасының асқазанының, ішегінің және басқа ақзаларынын кілегейлі қабыкгары қанталап кетеді, каны үйымайды, ал өкпесі эмфиземаға үшырайды. Ал, тірі калған теңіз шошқасына тағы да осы сарысуды ексе, аллергияның ешкандай нышандары байқалмайды. Муның себебі - организмде десенсибилизация қүбылысының қалыптасуы. Ддам мен жануарда анафилаксия оларға гетерогенді сарысуларды немесе антибиотиктерді екінші рет егу кезінде байқалуы мүмкін.

Сарысумен смдеу барысында пайда болатын жағымсыз жайлардың алдын-алу мақсатыңца малға сарысуды егер аддывда, оның бүл препаратқа сезімталдығын аныкгап алған жөн. Ол үшін көз конъюнктивасына сарысудың 2-3 тамшысын тамызады немесе оның 0,1-0,2 мл дозасын тері ішіне егеді. 20-30 минутган соң жергілікті реакциянын қарқынын тексеру арқылы малдың препаратқа сезімталдығы анықгалады. Анафилаксиялық шокты болдырмау үшін десенсибилизация эдісі қолданылады. Осы мақсатта аддын-ала тері астына сарысудың 0,5-2,0 мл егеді де, жарты сағаттан соң оның барлық дозасын енгізеді.

Анафилаксияны цитофильді, яғни жасушаға әуес І§Е жэне І§С антиденелері, комплемент жүйесі жэне полинуклеарлы фагоцитгср қалыптастырады. Бірінші рет енген антигенге қарсы пайда болған бүл антиденелер эдетге базофильдердің жэне шүйгін жасушалардың бетіне жабысады. Денеге екінші рет енген аллерген осы антиденелермен жэне жасуша бетіндегі рецепторлармен байланысқа түседі. Мүндай иммунды кешевдер жасушалардың түйіршіктершдегі (гранулаларындағы) метаболизмді күшейтіп, биологиялық белсенді заттардың - гистаминнін, серотониннің, анафилатоксиннщ,

58

брадикининнің, гепариннің жэне т.б. бөлініп шығуына жағдай жасайды. Анафилаксияның клиникалық белгілері осы заттардың эрекетінен туындайды.

Сенсибилизденген жануардың қан сарысуымен егілген сау малдың организмінде бірнеше сағатган соң жоғарғы сезімталдық күйі калытасады. Мүвдай жануарға тиісті аллергенді енгізсек, анафилаксияның белгілерін байқауға болады. Демек, анафилаксияны енжарлы түрде бір организмнен екінші организмге қан сарысуы, яғни антвденелер арқылы көшіруге болады.

Атопия (грекше Іоров-орын, а-бөтен, әдетген тыс) - аллергияға бейімділігі бар адамдар мен жануарларда кездейсок пайда болатын табиғи шектен тыс сезімтаддық. Адамның атопиялық аурулары -демікпе, пішен қызбасы, есекжем, аллергиялық ринит жэне конъюнктивит, идиосинкразия недэуір жақсы зертгелген. Мал дэрігерлік практикасында сиырларды жаңа жайылымға көшіру кезінде жэне Т.роіукрога саңырауқүлағьшың споралары бар азықпен қорада азыкгандыру барысында пішен кызбасы байқалған. Бүл аурудың негізгі клиникалық белгілері - осматикалық бронхит пен

демікпе болған. Эдебиетте Сиіісоісіез түріне жататын жэндіктін шағуъшан, төсеніішің немесе шөптің антигенінщ эсерінен жылқыларда эмфизематозды бронхитгщ белгілерімен өтетін атопиялық ауру туралы мэлімеггер жазылған. Енді бір дерекгерге сүйенсек, балықгың, сүтгің күрамындағы кейбір заттар мысық пен иттердің аллергиясына себеп болған. Атопияның өрістеуіне аллергенге үйлесімділігі бар І§Е класының антиденелері - реагиндері жол ашады. Бүл иммуноглобулиндердің терінің сезімталдығын артшратын жэне эртүрлі акзалар мен улпалардың жасушаларына жабыса алатын қабілеті болады. І§Е аллергендермен базофильдің жэнс шүйгін жасушалардың беіінде эрекетгесіп, олардың талқандалуына экелетін иммунды кешендерді күрайды, ал зақымдалған жасушалардан аллергиянын медиаторлары - гистамин, ацетилхолин, гепарин бөлініп шығады.

Антиген-антидене кешенінің организмде орын тебуіне байланысты атопиялық реакцияның белгілі бір түрі өрши бастайды. Егер бүл кешен тері бетінен орын алса есекжемнің, тыныс алу жолының жоғарғы бөлігінде орналасса аллергиялық түмаудың, көздің кілегейлі қабығында калыптасса конъюктивиттің, ауатамырлардың кілегейлі кабығынан табылса демікпенің пайда болуьша жағдай туғызады. Кейінгі кезде дэрі-дэрмектердің (антибиотиктердің, сульфаниламидтердің жэне т.б) эсерінен пайда болатын атопиялык, реакциялар да белгілі болып отыр.

Артюс Феномені. 1903 ж. М.Артюс қояндардың тері астьша жылқы сарысуын төртінші рет енгізгенде инъекция орнындағы

59

инфильтратгаң тығыздана түсіл, қанталап, кейіннен қабыну ошағынын өліетгенуін байқаған. Организмнің сенсибилизациясы кезінде пайда болған антиденелердің деңгейі неғүрлым жоғары болса, Артюс феноменінің клиникалық белгілері соғұрлым жаксы білінеді. Бүл аллергиялық реакцияның механизмінде басты рөлді С2 класс тармағынын иммуноглобулиндері ойнайды. І§О2 антигенмен иммунды кешен-преципитат кұрьш, өзіне комплемент пен полиморфтывдролы лейкощптерді тартады. Кейінгілердін талкандалуы кезінде ұлпаларды жэне қыл тамырлардың кабырғаларын заісымдал, некрозға үшырататын ферментгер бөлініп шығады. Артюс феномені тұтас организмнің сенсибшшзациясына негізделген, ал кдбыну процессі иммунды кешеннің орныққан жерінде ғана байқалады (мысалы, васкулит, тамыр ішінде тромбтардың пайда болуы, инфильтратгар, артрит, эндокардит және т.б.). Бүл феномен тұтас организмнің аллергиясын калыптастырған аллергенді тез арада (10-15мин) жергілікті анафилаксиялык реакциялардың байқалуы бойынша анықгауға мүмкіндік береді.

Сарысу ауруы. Гетерогеңді кэн сарысуларын мал дэрігерлік практикасында емдік жэне профилактикалык, мақсатга қолдану реципиентгерді сарысу ауруына шалдықшруы мүмкін. Бүл аурудьщ скі түрі белгілі. Біріншісі осы аурудың себепкері болған сарысумен бүрын егілмеген, яғни оған қарсы антиденелері жоқ организмде байқалады. Сарысу ауруы бүл жағдайда 1-2 аптадан соң пайда болады. Аллергиялық реакцияньщ екінші түрі алдын-ала гетерогенді қан сарысуымен сенсибилизденген организмде жалпы (жүйелі) анафилаксия қүбылысы ретінде өтеді. Ауру малдың ыстығы көтеріледі, терісі бөртіп, қышынуы пайда болады, лимфа бездері ісінеді, сыртқы жыныс мүшелері домбығып, ауатамырлары тарталады. Көмейдің домбығуы орын алса, малдын тұншығып өліп ^кЯуі де мүмкін. Сарысу ауруы кезінде антиген-антидене кешені, Артюс феноменіндегі сияқгы, комплементгі байланыстьфып, кешеннін орныққан жеріндегі үлпаларды закымдап, қабыну процесін тудырады.

Баяу типті сезімталдык (БТС). Иммунологиялътк икемділіктін бүл түрінде сенсибилизденген организм антигеннің шешуші дозасына бірнеше сағатган немесе тэуліктен кейін (12-48 сағ) жауап қайтарады. БТС-ты иммунитетгің жасушалық факторлары қалыптастарады, сондыктан да ол сау организмге тек сенсибилизденген жануардың Т-лимфоцитгерінің көмегімен ғана көшіріледі. Антигеннің шешуші дозасы егілген жерге лимфоцитгердің шоғырлануы, қан айналымындағы антиденелердің жиналуына қарағанда үзағырак уақытгы қажет етеді. Бүл жағдай БТС-тьщ баяу дамуын түсіндіреді. БТС-ты ең бірінші рет 1890 ж. Р.Кох туберкулинді туберкулезбен

60

ауру адамның терісінің астына енгізгенде байқаған еді. Туберкулин типті реакциялар кейіннен маңка, бруцеллез, туляремия, топалаң, стафилококкоз, шешек, токсоплазмоз, бластомикоз, лейпшагоюз, эхинококкоз жэне т.б. аурулары кезінде де аныкгалды. Бүл аурулардың диагностикасында тиісті аллергендер - туберкулин, [маллеин, бруцеллогвдролизат, тулярин жэне т.б. тері ішше немесе тері астьша егіледі.

БТС-тың өршу механизмінде ең басты рөлді, жоғарыда

іайткандай, накгы аллергенге үйлесімділігі бар Т-лимфоцитгері

атқарады. Сенсибилизденген организмнің үлпасьша енген

аллергеннін маңьша Т- лимфоцитгері жинала бастайды. Бүл

жасушалар аллергенді рецепторларына байланыстырады да, оны

Іөзінің ферменттерімен немесе лимфокивдерімен талқандайды.

ІКейінгілер бүл орынға макрофагтар мен гранулоцитгерді тартьш,