1.4. Иммунологияның ғылым болып қалыптасуы

Иммунитет туралы түсінік өте ерте заманда пайда болған. Тарихшы Фукидид жазған Пелопоннес соғысы туралы жылнамаларында (біздін жыл санауымызға дейінгі V ғасыр) жұкдалы аурудын эпидемиясынан кейін ол аурумен сшкімнің қайта ауырмайтыны айтылған. Біздің жыл санауымызға дейінгі IX ғасырда Қытай мен Үнді еддерінде шешек ауруына шалдыққандардың денесіндегі күлдіреген көпіршіктері алынып, дені сау адамдарға осы аурумен ауырмас үшін жүкгырылған. Батыс және Оңтүстік Африканың жсргілікті халқы сиырды алаөкпе ауруына карсы егуді бірнеше ғасырлар бойы нэтижелі қолданып келген.Бүл максатга олар өлген малдың өклесіне пышақ суғып, сол ішшақпен сау малдың түмсығын тілімдейді екен.

XIX ғасырдың 80 жылдарында жүкдалы ауруларды коздыратын микробтардьщ ашыла басталуы иммунологиянын ғылым болып қалыптасуына қолайлы жағдай туғызды. Бул бағытга Л.Пастердін сіңіргсн еңбегі орасан зор. Ол жібек қуртгарының ауруын, шарап пен сыраның бүлінуін микробтар қоздыратынын дэлелдеп, олардын алдын-алу шараларьш үсьшған еді. Ғалымның тауықгы тырысқак (холера) ауруына карсы вакциналау тэжірибесінің нэтижелері туралы жазған мақаласы жарык көрген 1880 жыл иммунология ғылымынын туған уақыты деп есептелінеді. Бүл еңбегінде ол эбден элсіреіілген микробтарды (ауру қоздырғышгарын) батыл түрде ваквдша ретінде колдануға болатындығын дәлелдеп береді. Кейінгі онжылдыкгарда

20

жаңа қоздырғыштар аныктальш, олар өздері тудыратын ауруларға карсы вакщгааларды жасау максатында жан-жақш зерттеулерге тартылды. Неміс ғалымы Роберт Кох топалаңның коздырғышын бірінші рет таза өсівді ретівде бөліп алып, егжей-тегжейлі зерттеген. Кейіннен ол осы аурудьщ этиологиясы, патогенезі жэне алдьш-алу мэселелері туралы Л.Пастермен киян-кескі таласқа түседі. Ақырында француз ғалымы топаланға карсы иммундеудің тиімді амалын өзінің 1881 ж. халықаралық баспасөз өкілдерінің көз алдывда жасалынған

атышулы тэжірибесімен дэледдеп берді. Элсіретілген (атгенуирленген), ал кейіннен тілті өліірілген микробтардан дайывдалған препаратгардың осы қоздырғыштар тудыратьш ауруларға қарсы иммунитетгі кальштастыра алатындығы эйгілі болған соң, микробы анықгалған кез келген жүқпалы ауруға қарсы какциналарды жасау мүмкіндігі туған сияқгы болып көрінді.

1885ж. Л.Пастер өзінің қутырыққа арналған еңбектерінде какцина дайывдау үшін қоздырғышты бөліл алу абзал емес деген тужырымға келеді. Қүтырықгьщ қоздырғыышн бөліп ала алмаса да, Л.Пастер оның ауру маддың бас миывда жэне жулынында кездесетін іштей сезеді, өйткені күтырыкш дені сау жануарларға тек қана осы матсриалдар арқылы жүкгаруға болатын. Кейіннен ол қүтырықшң коздырғьшшн элсірету эдісін үсыньш, осы ауруға карсы берік иммунитетгі қальштастыратьш вакциналау тәсілін ойлап шығарады.

Сонымен XIX ғасырдың 80-90 жыддарьшда профилактикалык иммундеу арқылы біршама жүкдалы аурулардьщ алдын алуға мүмкінщілік бар екеңдігі белгілі болды. Бірақ бүл иммунологиялык ималды кез келген ауруларға қарсы қоддану эрекетгері көптеген жағдайларда оң нэтиже бермеді. Мысалы, кейіннен вирустар мен риккетсиялар деп аталған қоздырғыштарды сол уақытгағы бслгілі тэсіддермен бөліп алуға болмайтын. Ал, мерездің микробын гистопатологиялық зертгеулерде анықгауға мүмкіндік болса да, оның накцина дайындауға керекті өсіндісін алу мақсатьшда көптеген жасанды қоректік орталар нэтижесіз сыналған болатын. Дифтерия мсн туберкулездің бактершшарыньщ өсіңцілері альшғанмен дайындалған вакциналар организмнің қорғаныс қабілетін күшейте .ілмады. Тырысқақ микробымен адамдарды егу олардың ауруға қарсы төзімділігін айтарлыктай артыра алмады.

1888 жылы Эмиль Ру мен Александр Иерсен дифтерия іаяқшасыньщ өсіндісінің түнба үстіндегі сүйыктығьгаан ерігіш уды (токсинді) бөліп алады. Осы токсинмен егілген лабораториялык *ануарларда дифтерия ауруына тэн клиникалык белгілер байкалған. Вұл тэжірибе ауруды кейде микробтың өзі емес, оның сыртка шығаратын уы тудьфатынын дэлелдеп берді. Көп үзамай Э.Беринг

21

пен Ш.Китазато (1890) дифтерия мен сіреспенің уларымен егідген жануарлардың қанында оларды бейтараптайтын (талкандайтын) затгардың түзілетінін жэне сол себептен организмнің ауруға қарсы кррғанысының пайда болатынын аныкгады. Жануарлардан алынған антитоксиндік қан сарысулары ауру балаларды емдеу үшін қолданыла бастады. Емдеу жумыстары таң-қаларлык нэтижелерді көрсетгі. Қан сарысуыньщ тиімділігі оны эсіресе аурудың бастапқы кезеңінде пайдаланғанда жоғары болды. Уды залалсыздандыратын зат антитоксин атауына ие болды. Кейіннен зертеушілер затгардың бұл жаңа түрін антидене. ал оньщ түзілінуіне себепкерді антиген деген тсрминдермен белгілей бастады.

Антитоксиннің емдік тиімділігі туралы Э.Бернипің деректері дэрігерлерді тез иландырды. П.Эрлих жануарларды өсімдік текті улармен (рицин, абрин) егіп, бүл жағдайда да оларды бейтараптайтын антитоксиндердің пайда болатын аныктады. Микроб токсиндерді басқа аурулар кезінде де ізделінді, бірақ көп кешікпей зерттеушілер жаңа амал негізінен жоғарьща айтылған екі ауруға шалдыққан адамдарды емдеуде ғана тиімділік көрсететінс көздерін жеткізді.

Аса қауіпіі адам мен жануарлар ауруына қарсы жаңа жэне тиімдірек вакциналарды іздестіру жүмыстары қиындыктарға қарамай (қоздырғыштарды бөліп алу, оларды өсіруге жарамды крректік орталарды аныкгау т.б.) одан эрі жүргізіле берді. Гудпесчурдің вирустарды тауық эмбрионында (ұрығыңда) өсіру тэсілі, Эндерс пен оның эріптестерінің осы мақсатга үлпа өсіндісін үсынуы сары қызбаға, полимиелитке, қызылшаға, тұмауға жэне басқа ауруларға карсы вакциналарды дайындауға мүмкіндік туғызды.

Сонымен, өткен ғасырдың соңғы он жылында антитоксиндік қан сарысуында өзінің түзілуіне себепкер болған антигендерді бейтараптай алатын ерекше бір заттардың бар екендігі айкындалды. Кейін зиянсыз белокты затгар да (мысалы, сүт) өздеріне тэн антиденелерді түзе алатыны белгілі болды. Демек, организм тек кана уларға нсмесе микробтарға ғана емес, сонымен катар басқа да бөгде затгарға қарсы иммундік жауап қайтара алады екен. 1896ж. Грубер мен Дурхэм бактериялардың, ал бірер жылдан соң Ж.Борде эритроциттердің антаденелермен агглютинациялануьш (желім-денуін) байқайды. 1897ж. Крауз антиген мен антвдененің эрекетгесуін прециіштация (шөгу) реакциясында байкауға болатынын жазады. Осы еңбектердің арқасьшда іп уііго жағдайында антиденелерді сандық жэне сапалык турғыдан зерттеуге мүмкіндік туды. Бірақ олардьщ калай пайда болатындығы, өз антигеніне қатаң (ііліімс дол) үйлесімдігінің күпиясы элі де болса белгісіз больш кала ¹ ■ і'ц \і і м ні сүраіСПфҒа П.Эрлих (1897) өзінің дифгерияға қарсы қан иіІМН '1111111 іі и.пміі іпықтау туралы тарихи маңызы бар

23

мақаласывда жауап беруге тырысты. Бүл еңбекте жас ғылымның бірінші бағыты - иммунохимияның іргетасы қаланып, антиген^ антидене реакциясын сандық жағынан зерттеу жолдары айкындалды. Ғалым зерттеулерінің нэтижелеріне сүйене отыра, антиденелердің срекшелігі жэне олардың антигендермен эрекетгесуі күрылымдық химияның завдарына негізделінетінін мэлімдеді. Осы мақаласьшда П.Эрлих иммунологюшың дамуына үлкен эсер еткен антиденелердің түзілуін түсіндіретін өзінің аты-шулы "бүйір тізбектер" теориясын тэпіштеп жазады. П.Эрлих иммунологаяның жас бағытына көптеген жаңа терминдер енгізді. Оның пікірінше антидене эуелі жасушалардың бетінде рецепторлар (бүйір тізбектер) түрінде пайда болады. Олардың химиялық пішін үйлесімі (конфигурациясы) антиген молекуласының белгілі бір аймағына сэйксс (комплементарлы) болып келеді. Антидене мен антигендерді бір— бірімен "қулып пен кілт" тэріздес дэлме-дэл келтіретін учаскелсрін П.Эрлих домендер деп атады. Токсин мен антитоксинннің сандык мө лшерін белгілеу бірлігі ретівде ол валентгілік деген терминді колданған.

П.Эрлихтің антиген мен антидененің өзара эрекетгесуін түсіндіретін теориясы сол кездегі қүрылымдық органикалык химияның жетістіктеріне негізделген болатын. Антидененің срекшелігін зерттеушінін ойынша оның химиялык күрамы мен конфигурациясы анықгайды, ал антиген-антидене ковалентгі байланыста больш, бір-бірімен ажырамастай кешен қүрайды. Ксйіннен ғалымның химиялык концепциясы расталды, ал бірақ антиген-антидене кешенінің қайтымсыз байланыста болатындығы дүрыс болмай шыкгы.

Ж.Борде 1899ж. комплемент жүйесін ашып, 1901ж. комплементті байланыстыру реакциясын (КБР) койды. Антидене-інтиген кешеніне комплементгің байланысу табиғаты мен жолдары іуралы ЖБорде мен П.Эрлихтің арасывда қызу дискуссия болған. Ічсііінгі ғалымньщ айтуьшша комплемент көп түрлі болып келеді, ал члардың әркайсысы антидене молекуласындағы өз рецепторларымен шіиген тэріздес байланысқа түседі. Ал Ж.Борденің жорамалы Өөйынша антиген мен антидене өзара эрекетгескен уақытга, і пңғысының конфигурациясы өзгеріске үшыраіщы да, комплемештің чіымен дэлме-дэлдіюі, яғни сәйкестікті қажет етпейтін байланысына жмғдай туады. Акырында бүл ғылыми таласта Борде жедіске жетгі.

Антигсн мен антидененің эрекетгесу табиғаты да

іі ічтеушілердің назарынан тыс қалмады. Сванте Аррениус пен

11 •рвалвд Мадсеннің тұжырымдауынша токсин мен антитоксиннің

імра эрекеттесуі элсіз кышқылдың элсіз сілтемен бейтараптануына

I ■ ійды. Өз идеясын САррениус 1907ж. жарыққа шығарып, кейіннен

23

иммунологияның жаңа бағытына атау берген "Иммунохимия" кітабьгада одан эрі дамыта түседі. Антиген мен антвдененің езара эрекетгесуін бул ғалымдар П.Эрлих сияқгы эрекет етуші массалардын заңына бағынышты қатаң стехиометрикалык кұбылыс дсп таныды. Дегенмен, көп үзамай реакцияға қатысушы антиген мен антиденелердің ара қатынасы бір деңгейде болмайтьшдығы эйгілі бодды. Ал, XX ғасырдьщ отызыншы жылының басында Марак пен Гейдельбергер антиген мен антиденелердің мультивалентгі болъш келетіндігі жэне сондыктан өздерінің эртүрлі пропорцияларынан қурастылған "торды" түзе алатындығы туралы пікірлерін өз сңбектерінде жария етгі.

Бактериялардьщ агглютинациясы ашылғаннан соң көп узамай бұл реакцияның бактериологтар үшін күшті зертгеу қүрал екендігі айқындала түсті. Оның көмегімен тек қана микроорганизмдерді бір бірінен ажыратып қоймай, сонымен қатар адамның (жануардың) қанының сарысуында накты бір коздырғшііқа қарсы бағытгалған антидснелердің бар екендігін немесе жок екендігін білуге мүмкіндік туды. Баскдша айтканда, агглютинация реакциясы (АР) организмнің бслгілі бір инфекцияға қарсы иммунитет деңгейін аныктауға көмегін тигізетін бодды.

Прециіштация реакциясы (ПР) бактериялардың, тілті бактериялық емес заттардың ерігіш өнімдерінің антигендерін аныкгау мақсатында қолданыла бастады. Бүл реакциянъщ ғылым мен практика үшін маңызының зор екендігін Г.Натголл дэлелдсп берген еді. Ол ПР-нің көмегімен антиденелері бар қан сарысуларының ор түрге жататын жануарлардың белоктарына (акзаттарына) карсы айкас жэне өзіндік реакцияларын зерттеп, келешекте бүл реакцияның таксономиялык карым-қатынастарды зерттеу жүмыстарында, тіпті сот мсдицинасында да қоддану табатынына болжам айтш.

Борде өз еңбектерінде антиэритроципік антиденелер комплементпен бірге иммунды гемолиз қүбылысын, яғни эритроцитгердің талкандалуын (еруін) тудыратындығын жазған болатьш. Бүл реакцияның курама бөліктерін (компоненттерін) сандық жағынан анықгауға ыңғайлы болды. Енді аурулардың қаныңдағы агглютинация немесе прещшитация реакцияларында аныкталынбайтын антвденелерді зерттеуге мүмкіндік туды. Борденін бул амалын Август фон Вассерман мен оның қызметгестері қолдана отыра, мерез ауруын балау максатында комплемснтгі байланыстыру реакциясын (КБР) қояды. Кеп үзамай сандык жэне сапалык жағынан антиденелер мен антигендерді сипаттау үшін КБР-нің басқа да колдану тэсілдері белгілі бола бастады.

Р.Кох туберкулез таяқшасын ашқаннан сон (1882) осы аурудың патогенезін (дертгенуін), диагностикасьш (балауын) жэне емдеу

24

жолдарын зертгеу бағытында ауқымды жүмыстар жүргізе бастады. Иммунологияның одан эрі дамуына ғалымның екі ірі жаңалығы улкен әсер тигізді. Біріншісі - атышулы Кох феномені. Оның мэні мыиада: туберкулезге шалдыққан жануарлардың тері ішіне аурудың қо ідырғышын егу терінің гранулема түрінде жергілікті жіті қабынуын іудырса, ал сау организмде мүвдай инъекциядан кейін өте элсіз жэне Гсз басылатын реакция байкалады. Туберкулез таяқшасының іп уііго ееіндісінщ сүзіндісін - туберкулинді сау жэне ауру жануарлардың тері ишне еккенде де осы сықылды жауаптар өрбіген. Эуелде мүвдай Аіргілікті қабыну реакцияларыньвд табиғаты түсініксіз болды, ал Кохтьщ өзі жаңылысып, оларды организмнің улы заттарға карсы лрскеті деп т\'сінгсн. Кохтьщ пайымдауынша сау жануарлардың үчналары туберқулез токсинін жеңіл залалсыздавдырады, ал ауруға ш.ілдыккан организмнің уллалары умен қанықкандыктан, инъскция ;ірк,ылы енген қосымша оның мелшері бейтараптанбай жергілікті ыбынуды өршітеді. Тек қана бірнеше жылдар өткен соң ғана губсркулездің бүл феноменінің табиғаты иммунологиялык түрғыдан іміііің оң түсініктемесіне ие болды.

Анафилаксиялык естен тануды (грек. ана - шектен тыс жэне фплассейн - корғау) ең бірінші байқаған Шарль Рише мен Поль Портье (1902) еді. Олар теңіз анемовдарының сығындысының V іылығын зерттеу кезінде инъекциянын бірнеше жүмадан соң ыйталануы иттерді ауыр жағдайға (күсуына, көмейлерінін домбығып, Орокхтарының тарылуына, ал кейде түншығудан өліл кетуіне) уімиратынын байқаған. Бастапқы кезде бүл феноменді тек улы затгар ПНа тудырады деген тужырым болған. Бірақ көпке үзамай .шіфилаксиялык естен тануды көптеген улы емес антигендердің де кощыра алатындығы айқын болды. Ол үшін антигеннің денеге ічрінші рет аз, ал екінші рет көп мөлшерде егілуі шарт. Кейіннен ш.іфилаксиялык жауаптьщ иммунды өзіндіктің (иммунная шсцифичность) заңдарына бағыныпггылығьш зертгеуіпілер бір іушдан мойындады. Көп үзамай анафилаксияның кейбір іурулармен, атап айтқавда пішен қызбасымен, демікпемен, <> шланысы аныкгалып, олар К.Пиркенщ усынысы бойынша (1906) і мсргия (грек.: өзгерілген икемділік) деген жалпы атауға ие бодды.

^I "мымен катар, егер антигеннін екінші шешуші дозасын сезімтал ' шуарлардың, яғни антигеннщ бірінші дозасын алған организмнің і 'жтамырының ішіне емес, тері ішіне ексе, онда инъекция орынында

I1 і арада пайда болатын терінің күддіреп қабынуын байқауға болады. і,і тері реакциясын қазіргі кезде аллергологтар адамдарды 11 іюргияға қандай антигендердің (аллергендердің) үшыратқаньш

25

аныкгау максатында диагностикалық тэсіл ретінде кеңшен қолданылып жүр.

Аллергия туралы ілімнің одан эрі дамуына Карл Праусниц пен Хайнец Кюстнердің енжарлы анафилаксия тэсілінің нэтижелері үлкен ықпал тигізді. Х.Кюстнердің кейбір балықгардың етіне аллергиясы болған. Ол өзінің кан сарысуының аз мөлшерін Праусництің терісіне енгізгеннен соң кызметгесінің балық сығындысьша деген сезімталдығының арта түскенін байқайды. Айта кететін мәселе -аллергия белгілері (кызару, күлдіреуіктердің пайда болуы) тек қан сарысуы егілген тері орынында ғана өрбіген. Бул зертгеулердін негізінде тері улпаларымен байланысқа түсе алатын цитофильді антиденелер-реагиндер концепциясы пайда болды. Мундай антиденелер улпа жасушаларына бекініп алады да, аллергенмен эрекетгесу кезінде гистамин жэне серотошш сиякты фармакологиялық тұрғыдан алғавда белсенді затгардың бөлініп шығуын каматамасыз етіп, аллегрия белгілерінің дамуына себебін тигізеді.

1903 ж. Марис Артюс анафилаксиянъщ жергіліхті түрі туралы ғылыми еңбегінің нәтижелерін жариялады. Залалсыз антигендер бірінші рет тері ішіне егілгенде элсіз реакцияны өрбіткен немесе ешқандай да өзгерістер тудырмаған, ал кейінгі инъекциялар кейде терінің эртүрлі лейкоцитгермен іркілінуіне (инфильтрациялануына), ал сонан соң өліетгенуіне (некрозына) экелген. Кейіннен Артюс реакциясының өршуінде ең басты рөлді иммундік кешендердің атқарытыны белгілі болды.

Жылқының дифтерия жәнс сіреспе ауруларьгаа карсы қан сарысуларын адамдарды емдеуге кенінен колданылуы аллергиялык реакцияньщ тағы да бір түрін ашып берді. Бүл феномен сарысудан үшыну деп аталады. Ол тегі басқа қан сарысуын көп мөлшерде адамдарға еккеннен соң байқалуы мүмкін. Ауру кезінде дене бөртіп, қызуы көтеріледі, ал кейде буывдар мен бүйректер закымдалады. Бүл өзгерістер кейіннен организмнің бөгде белоктарға карсы иммундіх жауабыньщ салдары ретінде танылды (К.Пирке жэне Б.Шик).

Аллергия туралы жиналған деректер мен ғылыми нәтижелердің негізінде иммундік жауаптың бул түрі екі топқа жіктеледі: 1) жедел типті сезімтадцық (ЖТС); 2) баяу типті сезімталдық (БТС). ЖТС-ты енжарлы түрде сау реципиентке сезімдендірілген (сенсибилизден-дірілген) донордың қан сарысуы арқылы көшіруге болады жэне ол аллергенді еккенінен соң бірнеше минут, эрі кетсе бірер сағат аралығында өрши бастайды (мысалы, анафилаксия; сары судан ушыну). Ал, енді бактериялардьвд өнімдеріне бағытгалып, жүкпалы аурулармен қосақгала жүретін (мысалы, туберкулиндік реакция) жэне бір организмнен екіншісіне сарысудың көмегімен енжарлы түрде

26

көшірілмейтін аллергия баяу типті сезімталдык деген атауға ие бодды. Оның белгілері аллергенді еккеннен сон екі-үш тэуліктен кейін байкалады. 1942 Ж.К. Ландштейнер мен М.Чейз шырмауыкшң жэне басқа затгардың уына кзрсы БТС-ты сау рбципиентгерге қан сарысуының антиденелерінің көмегісіз-ақ сенсибилизденген лейкоциттер аркылы тасымалдауға болатындығын дэлелдейді. Шамалы уақыт өткеннен соң лейкоциттердің, тек жүқпалы аурулардын патогенезінде ғана емес, сонымен катар аллогендік ұлпаларды организмнің кабылдамауын қадағалап, көптеген •микроорганизмдерге карсы иммунитетгің қалыптасуында маңызды рөл атқаратыны белгілі болды.

ХЕХ ғасырдың 90 жылдарында эритроцитгердің желімделуі және гемолизге үшырауы оларға қарсы түзілген антиденелердің эсерінен іске асатыны белгілі болғаннан соң, бүл жасушалар жануарларды иммундеу үшін антиген ретінде қолданыла бастады. Біраз уакытган сон көптеген жануарлардың қан сарысуларында осы түрге жататын басқа индивидуумдардын эритроцитгерін желімдейтін "табиғи" антиденелердің кездесетіндігі айкындалды. К.Ландштейнер (1901) өзінің ғылыми зертгеулерінің негізінде адамдарды олардың кдн сарысуындағы эритроцитгерді желімдейтін антиденелердің-агглютининдердің касиетгеріне (өзіндігіне) байланысты бірнеше топтарға ажыратуға болатывдығын дэлелдейді. Бүл ғылыми жаңалык қанды жіктеудің тиімді жоддарын көрсетіп, кан күю жумысынын жаңа сатыға көтерілуіне жағдай туғызды. 1940ж. К.Ландштейнер АВинермен біргс қан қую жүмысында үлкен практикалык маңызы бар және жаңа туғандардың гемолитикалық ауруларының (қан аздығынын) негізгі себебі больш табылатьш "резус-фактор" деп аталатын антигенді аныктады.

XIX ғасырдың соңывда иммунологияның одан эрі дамуына зор эрекетін тагізген ғылыми қайшылыктардын бірі ретінде рммунитеттщ табиғатын түсіндіретін жасушалық жэне гуморальдік йгеорияларды жақгаушылардың арасындағы көп уакытқа созылған рискуссияны айтуға болады. Зоолог И.Мечников лейкоцитгердің ганизмді жүкпалы аурулардан қорғаудағы маңызды рөлін бірінші

олып байқаған еді. Ғалым қанның ақ түйіршіктері өздерінің бүл етін фагоцитозға қабілетгілігі аркылы іске асыратындығын

йтқан болатын (1894). Мечниковтың жасушалык, теориясы бірден карсылыққа тап болды. Патологтардың көбі кабынудың жэне оған қатынасты микрофагтар мен макрофагтардың қорғаныс функциясын мойывдамақ түгілі оларға тіші организм үшін зиянды реакция ретінде қарады. Бүл көзқарасты жақгаушылар фагоцитоз коздырғыштардың жойылуына емес, керісінше олардың дененің басқа да жерлеріне тасымалданып, аурудьщ өршуіне экеледі деп

27

есептеген. Кейінірек (1888ж.) Натгол дені сау жануарлардын қан сарысуында кейбір микроорганизмдерге улы больш келетін затгарды табады. Бұл затгардың антибактерилдық қасиетгері жануарларды иммундегеннен соң біршама өсетіні байкздды. Алайда, иммунитстгің жасушалық теориясына ең күіші соккы берген Беринг пен Китазатоның апщан ғылыми жаналығы еді. Зертгеушілер 1890ж. дифтерия мен сіреспеге қарсы иммунитетіін негізін фагоцит -жасушалар емес, қан айналымындағы антиденелер қалыптастыратынын көрсетіп береді. Кейін жаңадан ашылған зардапты микробтардың көбіне кдрсы осындай өзіндік антиденелердің түзілетіндігі дэлелденеді. П.Эрлих дифтерия антитоксинінің негізінде антиденелердің савдық мөлшерін аныкгау тэсілін тауып кана қоймай, сонымен қатар олардың қүрылысының схемасын да усынды. Ғалымнъщ деректері антвденелердін қандай заттар екендігіне жэне олардың қалай әрекет жасайтындығына түсініктеме берді. Ақырывда, И.Мечниковтың өз шэкірті Бордс эритроциттердің антиденелер мен комплементгің эсерінен лизиске (еруге) үшырайтындығын жазады. Осындай ғылыми жаңалыкгардан соң зертгеушілердщ көбі гуморальдік теорияның жеңіске жеткеніне илана бастайды.

Фагоцитарлық теорияға қарсы күшгі дэлелдерге қарамастан, Мечников пен оның шэкіртгері өз көзқарастарының дурыстығына кэміл сеніп, жаңа ғылыми мағлұматгар алу мақсатъшда жүмыстарын бір сәтге тоқгатқан жоқ еді. Өз мақалаларывда олар организмнің төзімділігі қанның бактериоцидтік (бактерияларды жою кабілеті) касиетіне көп жағдайда сэйкес келмейтіддігіне дэректер келтіріп жүрді. Ғалымдардың бұл тобы жануарлардың белгілі бір қоздырғышка қарсы туа біткен төзімділігі олардың фагоцитгерінің осы микробты жою кабілетгілігіне көп жағдайда тікелей байланыста болып келетіндігін накгы зертгеулердің нэтижслерімен көрсете білді. Айталық, фагоциттер өте алмайтын сүзгіш қағаздан жасалған қапшыктардьщ ішіндегі микробтар антиденелермен бай суйыктыкта "шомылып" жатса да, өздерінің уытгалығын жоғалтпаған. Дегенмен, XX ғасырдың бірінші онжылдығьшда жарық көрген ғылыми енбектерге шолу шолу жасасақ, зертгеушілердің дені гуморальдік теорияны жақгағанын аңғаруға болады. Иммунологтардьщ көбі өз зертгеулерінің тақырыбы ретінде антиденелерді тандап алды, өйткені оларды сандық жағынан оңай анықгауға болатьш жэне жасушалармен салыстырғанда антиденелермен жұмыс істеу біршама женіл еді. Ғылыми бағыттардың арасындағы шиеленісті бэсевдету мақсатында екі мэртебе эрекет жасалған еді. 1908ж. Швед Академиясы медицина саласындағы ерекше еңбектері үіігін жасушалық теорияның негізін калаушы И.Мечниковке жэне сол кездегі гуморальдік вдеянын басты

28

рсейіпкері Эрлихке Нобель сыйлыктарын тапсырды. Бул оқиғаның іаддыңда Англияда. Э.Райт пен СДуглас опсонозация (грекше рркопеіп - жеуге жарамды ету) кұбылысын зертгеу арқылы екі ^ылыми бағьптардың арасындағы қайшылыкгарды бір-бірімен [уйлестіруге эрекет жасайды. Ғалымдардың пікірінше антиденелер өз нысанасы - микроорганизммен эрекеттесіп, оны макрофагтармен жеңіл қармалуына дайындайды. Демек, жасушалық жэне гуморальдік факторлар зертгеушілердің пайымдауынша өзара тәуелді болып, Іиммунитеттщ қалыптасуында бірдей маңызды рөл атқарады. Дегенмен, XX ғасырдың басында иммунитетгің гуморальдік теориясы мстемірек болып, көп уақыт бойы жас иммунология ғылымының даму бағытын анықгап берген еді. Тіпті 1950-1960 жыддарға дейін "жасушалық иммунитет" ғалымдардын назарынан тыс қальш келді. Тек Медавардың улпалар трансплантациясы туралы еңбектерінен кейін жэне иммунологиялық толерантгылық (төзімділік) белгілі болғаннан соң ғана (Биллингхан, Бернет, Медавар) зертгеушілер жасушаларға көңіл аудара бастады. Сонымен қатар жасушалык іиммунитеттің алға басуына М.Бернетгің антаденелердің түзілуін түсіндіретін теориясы жэне иммунологиялык кемістіктің негізінде Іпайда болатын аурулар кезінде тимустьщ маңызының анықгалуы түрткі болды.