АЛҒЫ СӨЗ

Бір ғасырдан сәл ғана астам тарихы бар иммунология ілімінің жетістіктері биология, медицина салаларында кеңінен қолданыс табуда. Казіргі кезде иммунологияның бірнеше бағытгары белгілі болып отыр. Бүл ғылымның жалпы мәселелерімен молекулалык иммунология, морфологиялық иммунология, генетикалық иммунология, химиялык иммунология, эволюциялық иммунология шүғыдданады. Ал, иммунологиялык профилактика, иммунологиялық биотехнология, клиникалык иммунология, эмбриогенез бен репродукция иммунологиясы, патологиялык иммунология, ісік иммунологиясы, трансплантациялык иммунология жэне т.б. ғылымның жекеленген проблемаларын қарастырады. Байқасаңыз, жас иммунология биология саласындағы ғылымдарды бір-бірімен байланыстыратан дәнекер іспетгес. Сондықган да болар, пммунология биология ғылымдарының дамуына, олардың басыңқы Скиытгарынъщ калыптасуына зор ыкпал тигізіп отыр.

Қазіргі танда иммунология ғылымыньщ алдывда өз шешімін күтіп отырған бірнеше күрделі мәселелер түр. Олар - адам мен үй жануарларынъщ аса қауіпті ауруларына қарсы вакциналар мен жасавды вакциндік дэрмектерді жасап шығару, гендік инженерия тэсілімен алынған "жасавды" микроорганизмдерге қарсы ішмунитетгі қалыптастыру, иммундік жүйенің кызметін күшейте шатын заттарды іздестіру, аутоиммунды аурулардың алдын-алудьщ жоне оларды емдеудің тиімді жолдарын айкындау, ісіктің мрофилактикасын, балауын (диагностикасын) жэне емдеу тэсілдерін і аңа деңгейге көтеру, аллергияны болдырмау және емдеу шараларын шындай түсу, донор үлпасын рециішентке жамау кезінде грансплантатгы иммувды қорғаныстьщ эрекетінен корғау, иммундік жүйенін. корғаныс затгарын өндірістік жағдайда дайьшдау кезінде олардың сүйыкгыкгағы мардымсыз мөлшерін аныктай алатын өте ссзімтал иммунологиялық тэсілдерді жетілдіру, "ана - үрық" жүйесіндегі ауыткуларды дер кезінде анықгау жэне т.б..

Иммунология ғылымьшын жалпы жэне жекеленген моселелерімен болашақ мал дэрігерлері "Ветеринарлық микробиоло-гия жэне иммунология" пэнінің бағдарламасы бойынша танысады. Қарқьгады дамып келе жатқан бүл ғылымның бірер жылдан соң дербес курс ретінде оқу жоспарынан орын алып, мал дэрігерлерін дайындау барысывда манызды рөл атқаратынына күмэн жоқ. Оқу күралының жарыққа шығуына түрткі болған негізгі себеп - ана тілімізде мал дэрігерлерін 9-шы жыл дайыңдап жатсақ да, аталған пән бойынша қазақ тілінде оқулықгың жокгьны. Оқу қүралында тек бағдарлама шеңберінде көрсетілген иммунитет мэселелеріне қатысты мағлүматтар ғана емес, сонымен қатар біршама қосымша деректер де бсрілген. Айталық, туынды иммунитөтгің бастапқы теориялары жэне иммунологияның ғылым болып қалыптасуы туралы мэлімсттер студенттердің ғылым тарихымен, оның дамуының негізгі кезеңдерімен жүйелі түрде толығырак танысуына мүмкіндік беріп, пэннің сұрақгарын жеңіл меңгерулеріне ықпалын тигізбек. Оқу кұралывда казіргі кездегі ең сезімтал серологиялық реакциялардың бірі - иммувды фермент тэсілі туралы түсініктер беріліп, оньщ бірнеше қойылымдарыньш сүлбасы көрсетілген. Иммунология ғылымьшың соңғы аты-шулы жетістіктерінщ бірі - гибрвдома технологиясының мэн-жайы туралы да сөз козғалған. Оқу кұралын дайындау кезінде біз өз зертгеулеріміздің нэтижелерін де қолдандық. Ана тілімізде иммунология пэні бойынша шыккан бірінші оку қүралы болғандыктан арнайы терминдердің қолдануын бір жүйеге келтіруге тырыстық. Оқырмавдардың оқу құралы бойынша барлық іілек-усыныстары мен сывдары қошеметпен қабыл алынады.

Ветеринария ғылымының докторы, профессор А.Бүлашсв.

1. Иммунология ғылымының анықтамасы мен даму тарихы

1.1. Иммунология ғылымы және иммунитет туралы түсінік

Иммунология - иммунитет туралы ғылым - биологияның жедел дамып келе жаткан жас салаларының бірі. Оның жетістіктері микробиологияның, молекулалық биологияның, биотехнологияның, (биохимиянь, биофизиканың, генетаканың одан әрі алға басуына мүмкіншілік туғызып отыр. Классикалық иммунология жуқпалы .іурулардың алдьш алу, оларды балау мақсатында жүргізілген ғылыми жумыстардың нэтижелерінің негізіңде қалыптасқан болатын. Ксйіннен организмнің тек зардапты микробтарға ғана емес, сонымен і .ггар генетикалық болмысы бөгде кез келген затгарға да жауап бсре ілатындығы аныкталды. Осы жағдайға байланысты ғылыми лдсбиетгерде инфекциялық емес немесе жаңа иммунология дсген ІТау пайда болды. Дегенмен, иммунология осылайша жасавды түрде жіктелсе де, ол ортақ мақсаты мен өзіңдік зерттеу эдістері бар біртұтас ғылым. Оның иммунохимия, иммуногенетика, аллергология, трансплантациялык иммунитет, клиникалық иммунология, серология жсше тағы да басқа салалары бар. Ғылымның осы салаларынын исгізінде ветеринарлық иммунология қальштасты. Онын басты м;іксаты - жануарлардың жұкдалы ауруларының иммунологиялык мсханизмдерін зерттеу арқылы оларды балау, дауалау және емдеу глсіддерін жеііддіру.

Иммунитет латьшның іттшіііак (міндетген босану, тазару) дсгсн сөзінен шыққан. Ол - организмнің генетикалык турғыдан илганда бөгде инфекциялык жэне инфекциялык емес заттарды жуктырмаушылығы. Иммунитеттің калыптасуына организм біртүтас жүйе ретівде қатысады. Жоғары сатыдағы организмдердің арнайы иммунитет ақзалары бар.

Иммунология көптеген ғылымдармен тығыз байланыс тауып отыр. Оған дэлел кейінгі кезде иммунохимияның, иммунопатоло-гияның, ісік иммунологиясының, трансплантациялық иммуноло-іияның жэне басқа ғылыми бағытгардың пайда болуы. Қазіргі ксзде иммунитет жасушаларының өнімі - антиденелер молекулалык биология, биохимия, микробиология, вирусология, фармакология і ылымдарында бағалы реагент ретінде қолданылып жүр.

Иммунитет турлері. Иммунитет организмнің ішкі ортасының турақшлығын (гомеостазын) және оның қызметінің біртұтастығын қамтамасыз ететін барлык тіршілік иелеріне тэн қасиет. Иммунитетгің калыптасуына организм біртұтас жүйе ретінде қатысады. Ол - тірі табиғатгың эволюциялық дамуьшың, табиғи сурыптаудың, паразит пен оның иесінің қарым-қатынасынын нэтижесі. Эволюциялык турғыдан алып қарасақ иммунитетгін конституциялық, фагоцитгік жэне лимфоидтык жүйелерін ажыратуға болады.

Конституциялық жүйе - иммунитетгің ең көне түрі. Ертеректс ол туа біткен иммунитет деп аталды. Ол барлық тірі организмдерге қатысты, ал микробтар мен өсімдіктерде иммунитетгің бірден бір түрі. Омыртқасыз жануарларда фагоцитгік жүйе, ал омыртазлыларда бұған қоса иммунитетгің ең жетілген түрі - лимфоидтық жүйе пайда болды. Консгатуциялық иммунитет әрбір жеке жан иелерінен бастап ең жоғарғы таксономиялық топтардың өкілдсріне тэн болып келсді. Айталық, буынаяктылар көптеген вирустар мен риккетсияларға (таптік иммунитет), ал кұстар класыньщ өкілдері аусылдың коздырғышына төзімді больш келеді (кластық иммунитет). Сонымен қатар, констиіуциялық иммунитет бір түрге жататын кейбір мал тұкымдарында, тіпті жеке жануарларда, не адамда байкалады. Мысалы, қойдьщ алжир туқымы топаланға шалдыкпайды, ал иттің оба ауруына боксер, бульдог, терьер тұқымдары төзімді келеді.

Белтілі бір түрге тэн иммунитет табиғатга жиі кездеседі. Айталық, сиырға, итке, шошқаға зардапты болып келетін оба вирустарына жылқы сезімталдык көрсетпейді. Сиырлар маңқамен, жүқпалы анемиямен, ал жануарлар соз ауруымен, мерезбен, қызылшамен ауырмайды. Ал, бір түрге жататын жеке жануарлардың иммунитетін індет барысында байкауға болады. Қандай бір жуғымтал аурулардың еңбір жаппай білінген кезінде де барлык мал түгелдей ауруға ұшырамайды. Қорыта айтқанда, конституциялық имунитет организмде иммундеусіз-ақ қалыптасып, бүкіл өмір бойы оны белгілі бір инфекциялык агентгерден корғай алады және тукым қуалайды. Иммунитеттін бұл түрін негізінен мына келесі факторлар қамтамасыз етсді: а) жануарлар жасушаларының ферменттік жүйесінің микроб әрекеттеріне төзімділігі; б) организмде микробтардьщ қурылымдарын синтсздеуге керекті ферментгердің болмауы; в) жасушалардың ферментгік жүйесін коздьфғыштардан қорғай алатын рецепторлардың түзілуі; г) организмде микробтың ферментгік жүйесінін қызмстін тежейтін табиғи антиденелердің болуы.

Конституциялык иммунитетгің турактылығы сьфтқы ортаның колайсыз жағдайларының эсерінен бузылуы мүмкін. Мысалы, тауык балапаны эдетте топалаңға төзімді болады, ал егер оның дене кызуын суық суға батыру арқылы жасанды түрде төмендетсек, ол осы инфекцияны жұкгарып алады. Қоршаған орта температурасының жоғарлауы бақалардьщ сіреспе ауруына төзімділігін элсіретеді. Демек, иммунитеттщ бул түрін абсолютгі деп айтуға болса да, кей жағдайда оны жеңуге болады екен. Иммуюггеттің фагоцитгік жүйесі организмге енген бөгде заттарды, соның ішінде микробтарды жуып, талқандай алатын фагоциттер деп аталатын жасушалардың қызметіне негізделтен. Ал,лимфоидтік жүйе иммунитетгі белгілі бір келімсек затқа үйлесімділігін жасушалар мен олардың өнімдері арқылы қалыптастырады. Бул

жүйе омыртқалы жануарларда, эсіресе сүт қоректілерде жетіліп, арнайы ақзаларды иемденген. Иммунитет жүйесі туралы мәліметгермен оқу қуралының келесі тарауларында толығырақ танысасыздар. Организмнің фагоцитгік жэне лимфоидтік жүйелері оның тіршілігі кезінде туынды иммунитетгі калыптастыра алады.

Әдетге иммунитетгің бул түрі белгілі бір уакщтан соң олсіреп, ксйіннен тіптен жоғалып кетеді. Оньщ табиғи жэне жасаңды түрлері болады. Табиғи туынды иммунитет адамның іс-әрекетісіз, ал жасанды түрі эртүрлі биопрепаратгардың көмегімен қалыптасады. Бүлардың әрқайсысы белсенді жэне енжарлы болып екіге бөлінеді. Ғгср организм қорғаныс затгарын өзі жасап шығарса, онда мундай иммунитет белсенді, ал оларды дайын күйінде қабылдаса енжарлы деп аталады. Табиғи белсенді иммунитет организмде оның жұкпалы аурулардан айықканынан соң пайда болады. Бүл иммунитет жануарлардың ауруға бейімділігін төмендетеді немесе мүддем ауруға ушыратпайды. Қоздырғыштан толык арылып, сауыққан организмде қалыптасатын жүкгырмаушылыкгы стерильді иммунитет деп атайды. Кейбір жүкдалы ауруларға қарсы иммунитет тек кана денеде қоздыршштын бары кезінде ғана сақгалады (мысалы, туберкулез жэне т.б.). Қорғаныстың мүндай түрін стерилъді емес иммунитет (премунция) деп белгілейді. Табиғи белсенді иммунитетгін иммундеуші субинфекция деп аталатын түрі де табиғатга жиі кездеседі. Бүл жағдайда иммунитетгің қальштасуы үшін жануарлардың ауруға шалдығуы шарт емес. Иммундеуші субинфекция организмнің микробтармен күнделікті тіршілігінде кездесуі негізінде бірте-бірте пайда болады. Жергілікті (аборигенді) маддар осы аймакта таралган инфекцияларға төзімділік көрсетеді, ал басқа жақган әкелінген жануарлар бүл ауруларға тез шалдығады.

Табиғи енжарлы иммунитетгің мысалы ретінде төлдің енесінен эртүрлі жолмен алатын қорғаныс қабілеіін айтуға болады. Гемохориалды кағанағы (плацентасы) бар сүт қоректілердің үрыктары табиш енжар иммунитетгі енелерінен өздерінің курсакгағы дамуы кезеңшде ала алады. Десмохориадцы немесе эпителиохориалды жануарлардың плаценталары антиденелерді үрықка өткізбейді, сондықган олардың төлдері ене иммуноглобулиндерін тек қана туғанынан соң уыз сүті аркылы ала алады.

Жасанды жолмен пайда болатын иммунитетгін де белсенді жоне снжарлы түрлері бар. Оның бірінші түрі жануарды уыпылығы элсіретілгсн тірі микробтармен, өлгірілген қоздырғыштармен немесе олардың зиянсыздандырылған тіршілік эрекетінің өнімдерімен (вакциналармен) егу нэтижесінде пайда болады. Оганизмнің тікелей қатысуымен қалыптасатын мүндай жасанды иммунитст бір-екі жумадан соң пайда болады да бірнеше айлар, ал кейде бір жыддан астам уакыт аралығында сакталады. Енжарлы иммунитет организмде оған құрамында антиденелері бар иммунды қан сарысуын немесе таза иммуноглобулиндерді енгізгсннен соң пайда болады. Иммунды сарысуды иммуңделінген маддардың немесе жүқпалы аурудан сауыккан адамдардьщ қанынан бөліп алады. Бүл иммунитетгің снжарлы деп аталатын ссбсбі, организм қорғаныс факторларын дайын күйінде кдбылдайды. Жасанды снжарлы иммунитет кан сарысуын (иммуноглобулиндсрді) организмге енгізгеннен соң бірер сағатган соң пайда болып, екі-үш жүма аралығында өз күшін жоғалтады.

1.2. Табиғи төзімділіктің факторлары

Жануарлар мен адамның жүқпалы ауруларға төзімділігі тек кана окың иммунитетінщ күйіне ғана емес, сонымен қатар табиғи резистенттілігше де бағынышты болады. Микробтармен ең бірінші "күреске" шығатын осы табиғи төзімділіктің факторлары. Тек бүл корғаныс шебі бүзылса ғана келімсектерге иммунды жүйе тойтарыс (юре бастайды. Табиғи төзімділіктің факторлары универсалды болады іі.і, кез келген бөгде затгарға (антигевдерге) қарсы түрады, ал мммунитеттщ қорғаныс өнімдері жануарларды тек қана белгілі бір микроорганшмнщ немесе басқа да антигендердің зиянды ірскеттерінен қорғайды.

Табиғи резистентгіліктің корғаныс факторларының қатарына горінің, кілегейлі қабыктардьщ, сөл бездерінің тосқауылдық кызметін, сілекейдің, қан сарсыуының жэнс басқа да биологиялык і үйықтықгардьщ бактерицидті затгарын, дене кызуының көтерілуін, ісказан сөлінің қышкылдык қасиетін, үлпаның кабынуын жэне т.б. жатқызуға болады. Бүл факторлар организмнің генетикалык турақгылығын сақгауға жауапты туа біткен қорғаныс механизмдері Сюлып табылады.

Микробтардың денеге ену жолында кездесетін бірінші тосқауыл тері жэнс кілегейлі кдбыкгар. Қалыпты жағдайда закымдалмаған тсрі тек қана механикалық тосқауыл емес, ол сонымен қатар іиктерицидті қасиетгі де иемденген. Мысалы, сау адамның таза герісінде көптеген микробтар (гемолитгік стрептококк, сальмонеллалар, ішек таякшасы жэне т.б.) көп үзамай тіршілігін жояды. Қүрамында сірке, сүт жэне май қьшпсылдары бар тердің де иактерицидтік қасиеті белгілі больш отыр. Көздің, мурын мен ауыз і.уыстарынъщ, асқазанның жэне басқа ақзалардың кілсгейлі қабықтары да тері тосқауылдары сияқш қорғаныс кызметін чрындайды. Ал, егср микроб тері мен кілегейлі кабықгың і осқауыддарынан өііп кетсе, дененің қорғаныс ісызметін сөл бездері орындай бастайды. Сөл бездері микробтарды "сүзіл" алып, олардың ііршілігіне қолайсыз жағдай туғызу максатында өз үлпасьшда қабыну ироцесін өрбіте бастайды. Қабыну кезінде үлпалардан лейкоцитгердің бслсенділігін артыратьш затгар (лейкотоксин, гистамин, серотонин жэне т.б.) бөлініп шығады. Лейкоциттер кабыну аймағына шоғырланып, микробтардын денеге жайылуьша кедергі жасайды. Қабыну дене қызуын немесе үлпаның жергілікті қызуын көтеріп, ацидоз жэне гипоксия қүбылыстарын тудырьш, микроорганизмдердің жаппай жойылуына жағдай туғызады.

Табиғи резистентгіліктің сонымен қатар жасушалық және гуморальдік факторлары бар. Жасушальгқ факторлар организмді микробтардан немесе басқа бөгде затгардан фагоцитоз жүйесі арқылы қорғайды. "Келімсектер" эуелі фагоцитоз жасушаларынын шабылуына тап болады. Болмысы бөлек мұндай затгарды фагоцитгер жұтып, кейіннен талкавдап, пайда болған қаддықгарды денеден ығыстырып отьфады. Бөгде материал фагоцитоздың эсерінен өзгеріске үшырамаса немесе толық жойылмаса, организмнін қорғанысының ең жетілген түрі - иммундік жауап пайда болады. Ол туралы мағлұматгар оқу қүралымыздың төртінші бөлімінде берілген.

Фагоцитоз процессі микро- жэне макрофагтардың көмегі арқылы іске асады. Олардың ортақ касиеті - жасуша цитоплазмасында лизосома деп аталатын түйіршіктердің болуы. Лизосомада көптеген ферментгер: қышқыл фосфатаза, миелопероксвдаза, бета-глюкуринидаза, коллагеназа, лизоцим, катепсин, РНК-аза, ДНК-аза жэне т.б. болады. Осы фермснтгердін эсерінен микробтар мен бөгде затгар фагоцитоз кезінде өзгеріскс ұшырап, кейіннен жойылып кетеді. Микрофагтарға немесе көп ядролы (полинуклеарлы) фагоцитгерге қанның түйіршікті лейкоцитгері, атап айтсақ нейтрофильдер, базофильдер жэне эозинофильдер жатады. Олардың ядролары бунақ-бунақ болып, сегментгөрге бөлінген, ал цитоплазмасы түйіршіктеніл тұрады. Нейтрофильдер ең күшті фагоцитгер болып саналады, ал эозинофильдер паразит инвазиялары мен аллергаялық реакциялар кезінде белсенділік көрсетеді. Базофилвдер элсіз фагоциттер қатарына жатқанымен гистамин және гепарин сияқгы медиаторларды көп мөлшерде бөліп шығарып, кабынудың жіті түрівде өрбуіне жол ашады.

Макрофагтардын немесе бір ядролы (мононуклеарлы) фагопитгердің жасушаларыньщ басым бөлігін сегментгелмеген біртұтас ядро алып жатады. Олардың қатарына промоноцитгер, моноциттер мен үлпа макрофагтары жатады. Промоноцит сүйек майында жасалынып, моноцит түрінде қан айналымына енеді. Біраздан соң олар қылтамырлардың (капиллярлардың) кабырғасынан өтеді де, улпаларда іркіліп, макрофагқа айналады. Бүл өзгеріс эдеттс үлпаларда моноцитгін эсерінен түтылған бөгде затгардың немесе өлі жасушалардьщ пайда болған кезівде байқалады. Үлпаларға енген моноцитгер мононуклеарлы жасушалар жүйесіне жататьш бекітілген немесе көшпелі макрофаггарға айналады. Айталық, мүвдай макрофагтар дэнекер үлпасында гистиоцитгер деп белгіленсе, бауырда - Купфер жасушалары, өкпеде - альвеола макрофаггары, сүйекте - остеокластар, жүйке үлпасыңца - микроглия, күрсақ куысында - перитонеальдік макрофагтар, теріде - Лангерганс жасушалары деген атауға ие болады. Макрофагтар көп мөлшерде сөл

рі мен көкбауыр үлпаларында да кездеседі. Эртүрлі ақзаларда

іі'мисн макрофагтардың өздерінің аткаратын қызметгсрі бойынша

нн.і|імашылыктары болады. Айталық, бауырдьщ Купфер жасушалары

іі імінен өлі эритроцитгерді жояды, ал көкбауыр макрофагтарының

[і і нділігі микроорганизмдерге бағытталған.

Фагоцитоз күбылысы сатылы түрде өтеді (2 сурет):

1) фагоцитгің микробқа (немесе баскз бөгде материалға) айқындауы;

2) микробтың фагоцитке жабысып, оның жасуша қабырғасымен кпршалуы;

3) микробты қоршап алған фаговдптщ жасуша мембранасының інііп, цитоплазма ішінде фагосома түзуі;

4) фагосоманың лизосомамен қосылуы;

5) микробтың тіршілік эрекетінің жойылуы;

6) лизосомалық ферментгердің микроб жасушасын ыдыратып жіберуі.

Иммувды организмде фагоцитоз қарқынды өтеді. Бак териялардың улары, капсулалары, лейкоцидин, кортикостероидтар, серотонин, холестерин, хинин жэне алколоидтар фагоцитозды біршама тежейді. Фагоцитгер тек қана организмді бөгде заттардаи тазартып коймай, сонымен қатар антигендерді өндеуден өткізіп. иммунды жауаптың өрістеуіне жол ашып береді. Бұл туралы біз оқу құралымыздың кейінгі тарауынан керекті мағлұматгар аламыз.

Табиғи резистентгіліктің гуморальдік факторларына табиві иммуноглобулиңцер, лизоцим, бета-лизин, комплемент, пропердин. интерферон жэне басқа антимикробты қасиетгері бар заттар жатады.

Табиғи иммуноглобушндерді аффиндігі элсіз І^С, І^М жэнс І§А класының антиденелері ретінде сипатгауға болады. Олаг лимфоциттер мен фагоцитгердің рецепторлық жүйелерін құрайды. комплементгермен біріге отыра немесе жеке өздері микробтарды талқавдайды. Табиғи антиденелердің эрекетінің арқсаньща микроб жасушасының үстіңгі кабаты өзгеріске ушырап, фагоциттерге жеңіл жабысады (опсонизация қубылысы). Сонымен қатар бул иммуноглобулиндер хемотаксис кұбылысын, яғни фагоцитгерді бөгдс затгарға қарсы бағытгау процесін қамтамасыз ететін факторлардың бірі болып табылады. Ғалымдардың болжауы бойынша табиғи антиденелер организмнің эртүрлі микробтармен күнделікті жағдайда кездесуінің нәтажесінде пайда болады.

Лизоцим - мурамвдазалық белсенділігі бар фермент. Ол көз жасында, сілекейде, қанда, сүтте, жұмыртқаның ақ уызында, ұлпалар мен ақзаларда кездеседі. Лизоцим грам-оң микробтардың жасуша қабырғасының мукопептидтерін ІЧ-ацетилмурамид қышкылына жэне М-ацетилглюкозаминіне ыдыратады. Мукопептидтер грам-он микробтардың қабырғасыньщ жалғыз ғана қабаты болғандықтан

лизоцим оларды өз күшімен лизискс үшыратады. Эртүрлі биологиялық суйықгықгардағы лизоцимнің белсенділігін анықгау үшін грам-оң микроорганизмдердің кейбір өкілдері, әдетте М.іувогіеісіісш тест-микроб ретінде қолданылады. Грам-теріс микробтарды лизоцим тек комплементгің көмегімен ғана талқандай алады. Лизоцим макро- жэне микрофагтармсн синтезделінеді. Бірінші жасушалар осы тіршілік барысында, ал екіншілері тек өздері талқанданған соң бөліл шығарады. Организмнің лимфа жэне қан ағымына, экскретгеріне ене отыра лизоцим барлық биологиялык суйыктықгарды қанықшрады.

Бета-лизиндерді тромбоцитгер жасап шығарады. Олар лизоцимге грам-оң микробтарды талкандауға көмек көрсетеді.

Комплемент ~ жануарлар мен адамның жаңа алынған қан сарысуыңда болатын күрделі белокты кешен. Оның сң көп мөлшері теңіз шошкасының қан сарысуында табылған. Комплементгі мінонуклеарлы фагоцитгер мен бауыр үлпершегінің жасушалары күрастырып шығарады. Бүл белокты кешен эрқайсысы белгілі бір цвсиепі иемденген бірнеше компонентгерден қүралған. Жалпы і іі інда, оның компонентгері хемотаксистің, иммундік адгезияның і мібысудың) күшеюіне, сенсибилизденген (сезімталдығы артқан) ысушалардың еруіне жэне анафилаксияның өрбуіне өз ықпалын шгізеді, сонымен қатар комплементтің көмегімен антиденелер грам-п-ріс бактериялар мен эритроцитгерді талқандайды, вирустарды I н іітараптандырады.

"Комплемент" терминін 1895 ж. Эрлих енгізген болатын.

Іібиғи төзімділіктің бүл факторьша 1899 ж. Бухнер "алексин" деген

нііумен сипатгама берген еді. Антиденелердщ эритроцитгер мен

і>;іктерия жасушаларьш тек кана қан сарысуыньщ қатысуымен еріте

і мтындығы жэне қыздырылған (56°С, ЗОмин) қан сарысуының

іүндай қасиетген айырылатывдығы зертгеушілерге бүл уакытқа дейін

іс белгілі болған. Бухнер мен Эрлих гемолиздің (лизистің) жаңа

і іынған қан сарысуындағы комплементтің көмегімен іске

н ігындығын дэлелдеп берді. Оның ең көп мөлшері теңіз

июшкасының кан сарысуьшда кездеседі.

Комплемент жүйесі қан сарысуыньщ С1...С9 деп белтіленген 11 Лелоктарынан күралған (3 сурет). С1 белогынын күрамына С\(±, Сіг, СІБ пептидтері болады. Комплемент жүйесінін белсенділігі осы п.мюктардың бір-бірімен байланысу тэртібіне бағыныппы болып і ісді. Белоктардың өзара байланысуынын, яғни комплементгің "< ісенділігінің өсуінің, классикалык және альтернативті жолдары Зір. Бірінші жағдайда комшіементтің С1 компоненті нпиген+антидене иммунды кешенімен байланысқа түседі де, жүйелі іүрде СЩ, Сіг, СІ8 компонент тармақгарын, С4, С2 жэне СЗ

юктарын өзіне тартьш, бір-бірімен түйістіре бастайды. С4, С2 і іие СЗ кешені жасуша мембранасына комплементгін С5 компонентінің жабысуына жағдай туғызады

Қорыта айтканда, организмнің комплемент жүйесі иммундік реакциялардың нәтижесінде немесе микробтар мен олардың токсиндерімен тікелей түйісу аркылы белсенділікке ие болады. Комплементгің кейбір биологиялық қасиетгерінс қысқаша тоқгала кетейік. с^ иммунологиялык реакциялардың жасушалық іүрінен гуморальдік түріне және керісінше ауысуына өз ыкдалын тигізеді, СЗ жэне С4 фагоцитоздың қаркынын күшейтеді, С1/С4 вирустың үстіңгі бетіне асабысып, оньщ жасушаға енуіне жауапты рецепторларды жауып тастайды, СЗа жэне С5а анафилотоксиндер сиякхы нейтрофильді гранулотоксиндерге эсер етіп, олардан бөгде антигендерді талқандай алатын лизосомалық ферментгердің бөлініп Щығуына жағдай жасайды. Сонымен қатар бүл компонентгер макрофагтардың қабыну ошағына жылжуына мүмкіндік туғызып, бірыщай салалы ет үлпаларының жиырылуына, тамыр өткізгіштілігінщ өсуіне, қабынудьщ өршуіне экеледі.

Пволеудин - комплементін жекеленген қүрама бөліктері (С2, СЗ) жэне магний иондары бар қан сарысуының бета-глобулин

14

іймағындағы белогы. Оньщ көптеген микробтар мсн вирустарды іиянсыз ететін қабілеті бар.

ЛактоФерин - бүркеме эпителий үлпасын микробтардан дарғайтын жергілікті иммунитеттің факторы. Оны сілекей, сүт, жас Зездері, тыныс алу, ас қорыту, несеп-жыныс жолдарындағы бездер кәне көп ядролы лейкоцитгер синтездейді. олар үш валентгі темірдің ітомдарын түтыну барысьшда микробтармен бэсекеге түсіп, олардың )сіп-өнуін тежейді.

ИнтерФероннын түзілуіне вирустар мен бактериялардың улары, іитогендер және т.б. себепкер болады. Шығу тегіне қарай Іинтсрфероннық үш түрі белгілі:

1) вирустардың немесе баска агентгердің эсеріне үшыраған [лейкоцитгердің жасап шығаратын а-интерфероны;

2) вирустармен немесе басқа агенттермен өнделген жбробластардың р-интерфероны;

3) вирустарға жатпайтын индукторлардың эсерінен белсенділігі ^шейтілген лимфоциттер мен макрофагтардан бөлінетін иммунды

іемесе ү-интерферон.

Интерферон сенсибилизденген лимфоцитгердің цитотоксиндік эрекетін күшейтеді, ісік жасушаларыньщ өсіп-өнуін тежей алады. 5йінгі кезде оның радиацияға қарсы қорғаныс қабілеті де белгілі 5олып отыр.

Қан сарысуының бактерицидтік белсенділігі - табиғи ^зистентгіліктің гуморальдік факторларының қүрамына енетін 5арлык антимикробты қасиетгері бар затгардың интегральдік сөрсеткіші (күші). Бактериолитгік компонентгер қатарьша лизоцим дэне комилемент жатады. Олардың біріншісі негізінен грам-оң, ал ^кіншісі грам-теріс бактерияларды талкандайды.