I. Жекеше-конституционалдық факторларға келесілер жата-ды:

• жынысы;

• жасы;

• мамандығы.

II. Индивидуальді психологиялық факторлар:

• темперамент қасиеттері;

• мінезінің ерекшеліктері;

• жеке бас қасиеттері.

Жынысы. Науқастың жынысы сырқатқа деген субъективті қатынасқа және оған деген көзқарастың қалыптасуына әсер етеді. Науқастың жынысына байланысты, әйел адамдар ер кісілерге ауырсыну сезімін, дене қозғалысының шектелуін төзімділікпен көтереді. Бул айырмашылық жыныстардың психиофизиологиялық ерекшеліктерімен, қоғам мен мәдениеттегі әйел және ер адамның роліне байланысты психологиялық дәстүрлермен түсіндіріледі. Батыс елдердегі көзқарас бойынша, босану кезіндегі ауырсыну сезімі, адам баласына берілетін ең бір қатты ауырсыну сезімі болып табылады. Осының нәтижесінде әйел адамдарда ауырсыну сезімін көтеру қабілеті табиғи қалыптасқан.

Медицинада психологиялық қарым-қатынастың иммобилиза-цияға (сүйек сынықтарында), яғни дене қозғалысы шектелуіне әсері бүрыннан белгілі. Ер адамдар, әйел адамдарға қарағанда, әмоциональдік ауырлықты нашар көтереді. Әсіресе, бүл - бірнеше айлар бойы қимылы шектеліп жататын науқастары бар, травматоло-гия бөлімшесінде айқын аңгарылады. Физикалық қозғалмау — адам денесінің бөліктерінің субъективті қасиеттерін өзгертеді. Адамның өз-өзін бағалауы, психологиялық тұрғыда, дене бөліктерінің дәстүр-лік және отбасылық қасиеттері уақытша өзгереді.

Жас шамасы. Сырқатқа субъективті әсердің қалыптасуына нау-қастың жас шамасы да ықпал етеді. Әрбір жас шамасында дерттің өз ауырлық дәрежесі болады, сондықтан ауырлық дәрежесін әлеу-меттік психологиялық және ауырлығына байланьгсты топтауға болады.

Жас балалардың, жасөспірімдердің өздерінің сыртқы бет-әл-петін өзгертетін дерттеріне шыдауы, оны көтеруі, оған төзімділігі аса қиындықтар тудырады. Себебі, жастар үшін түрінің сымбатты

148

149

болуы, қасиеттер жүйесінің негізі болып табылады. Сондықтан, медициналық түрғыдан өмірге қауіп төндірмейтін, бірақ сырт-қы келбетін ұнамсыз көрсететін ауруға деген науқастардың психологиялық реакциясы күштірек болады.

Жастардың дерттерге көзқарасы бойынша, оның бет әлпетіне, сымбатына кері әсер тигізетін аллергиядан туындаған тері өзгеріс-тері, күйіктерден пайда болған тыртықтар, т.б. жатады.

Ешбір басқа жаста, жасөспірімдердегідей, бетіне сыздауық шық-қандағыдай психологиялық реакция анықталмайды. Жас адамның бет әлпетіне кері әсерін тигізетін дерттердің пайда болуында туындайтын психиопатологиялық синдром - дисфомания, тек осы жаста ғана байқалады. Дисфоманиялық синдром дамығанда, әсіресе қыз балаларда өзін «көріксіз есептеу» жайында жалған сезім туындайды. Бұл жасөспірімдердің дене бітімінің өзгерістері нәтижесінде дамиды.

Артық салмағына байланысты көптеген қьтздар «айналасын-дағы адамдар күледі» - деп ойлайды. Бұл жағдай қыздарды дене салмағын азайту жолдарын іздеуге итермелейді. Олар қатаң диета сақтап, ашығып, ауыр физикалық жүктемемен айналысып, өзін қинайды.

Жоғарыда аталған жағдай, медициналык тұрғыда, артық салмақ байқалмаған кездерде де байқалады. Кейбір жасөспірім науқастар өзін сымбатсыз, аяқ-қолы немесе мұрны сүйкімсіз деп ойлап, уайымдап, хирургиялық араласу керек деп біледі.

Үлкен жастағы науқастар созылмалы және мүгедектікке әкеле-тін сырқаттарға, ауыр психологиялық жауап қайтарады. Бұл үлкен жастағы науқастың қоғамдық талаптар, тәуелсіздік секілді бағалы қасиетгер жүйесіне сырқаттың кері әсері тиген жағдайда ауыр психологиялық реакция, көрініс береді. Егде жастағы науқастарға онкологиялық, созылмалы соматикалық аурулар психология тұр-ғысьшан айтарлықтай кері әсер жасайды.

Екіншіден, үлкен жастағы науқастарға, олардың ойынша ұятты, венерологиялық және психикалық сырқаттар да ауыр психология-лық әсер етеді. Науқастың психологиялық реакциясы, сырқаттың өзінен емес, оны жақындары біліп қойған жағдайда қоғамдық статусының өзгерісіне әкелетін уайым нәтижесінде пайда болады.

Үятты ауруларға тек қана венерологиялық және психикалық

150

дерттер жатпайды, сонымен қатар, субъективті сипат алатьш ауру-лар да олардың қүрамына кіреді. Мысалы, кейбір адамдарға гемор-роймен ауыру, ал қайбір әйелдерге жүкгілікті үзу, яғни аборт жасату ұят әкеледі. Жоғары лауазьшды адамдар, миокард инфаркты, жүрек ауруларымен сыркаттанғандарына үллады, себебі бү_л әрі қарай олардың қызметінің өсуіне кедергі келтіреді.

Ал қарт адамдарға, өлімге әкелетін сырқаттар ауыр тиеді. Ин-фаркт, инсульт, онкологиялық аурулар қарт адамдарға еңбекке қабілетінің төмендететінен емес, өлімге әкелу мүмкін екендігінен

қорқыныш әкеледі.

Мамандыгы. Орта жастағы адамдар сырқаттың ауырлығын, оның болашақ өміріне, еңбекке қабілеттілігіне кері әсерін тигізетін белгілеріне қарай бағалайды. Науқасқа қандай да бір мүшенің зақымдауын білу маңызды болады. Мысалы, опера айтатын әнші, гастрит немесе асқазан жарасымен салыстырғанда, бронхит және астма секілді сырқаттарды психологиялық жағынан ауыр көтереді. Бүл жағдай, сырқат симптомдарының (белтілері) науқастың маман-дық міндетгеріне әсер етуімен түсіндіріледі. Мысалы, спортшы-лар немесе спорттың кейбір түрімен айналысатын науқастарға остеохондроз секілді дерттер ауыр тиеді.

Темперамент ерекшеліктері. Темперамент индивидтің психи-калық жүйесінің, психикалық үрдістер мен жағдайының ырғағы, қарқыны, ритмінің динамикалық ерекшеліктерімен сипатталады. Темперамент параметрлеріне сәйкес, дертке деген науқастың пси-хологиялық реакциясын анықтауда, әмоциональдық, ауырсынуды кетеру, дене қимылының шектелуі секілді қиындықтарды көтеру маңызды қызмет атқарады.

Ауырсыну сезімі нейрофизиологиялық феномен секілді, бас миьшдағы «нонцрецепторлар» және «антинонцрецепторлар» жүйесі мен механизмдері арқылы интеграцияланады (бірігеді). Әкстра-верттер мен интроверттер, ауырсыну сезіміне түрліше жауап береді. Интроверттерге қарағанда, әкстраверттер де ауырсыну сезімін қабылдау қарқындылығы төмен болып табылады.

Түрлі адамдарда ауырсыну сезімін қабылдау, ауырсыну табал-дырығына байланысты болып табылады. Мысалы, кей адамдарда, патофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты, ауырсыну табал-дырығы төмен болғандықтан, сәл ауырсыну сезімін көтере алмайды,

151

ал кейбір адамдарда ауырсыну табалдырығы жоғары болғакдык тан, үлкен жарақаттанғанда да ауырсыну сезімін жақсы көтереді.

Көбінесе ауырсыну сезімі, науқастың әмоциональдық жағд;ііп,і мен байланысты болады. Темперамент типтеріне байланысіы ауырсыну табалдырығы холерик пен меланхоликтерде, сангвиіип. пен флегматикпен салыстырғанда, төмен екені анықталған.

Темпераменттің негізгі бөлімі болып, түқым қуалайтын патофп зиологиялық факторлармен сипатталатын қимыл белсенділігі, им-пульсивтілігі, басқа да адамның қасиеттері табылады. Осының нәти-жесінде, науқастың қимылының шектелуі және қимылсыздануыікі әкелетін аурулар белсенді қимыл жасайтындйрға психологшлық фрустрация көзі болып табылады. Психологияльщ фрустрация дегеніміз, науқастың үйреніиікті қимыл-әрекеттерінің едәуір немесс мүлдем тоқталуына мәжбүрлігі салдарынан туатын психикалық бейімделуі және ол бейімделудің бұзылу қаупінің жоғары болуы. Бүл қимыл-қозғалыстың шектелуі, психологиялық фрустрация кө-лемінде немқұрайлылыққа, аса қозғыштыққа, агрессияға, тежелуге әкеліп соғуы мүмкін.

Мінезінің ерекшеліктері. Науқастың өз дертіне феноменоло-гиялық синдромологиялық және психологиялық әсер ету типі - нау-қастың мінезінің ерекшелікгеріне тәуелді. Акцентуация типі қандай да бір жауап берудің жолын анықтайды. Сырқатқа деген субъекгивті жауап беру науқастың отбасындағы тәрбиесіне, соның ішінде ауыру сезіміне төзімділік, шыдамдылық, жас баланың денсаулық параметрлеріндегі иерархиялық қасиеттеріне байланысты.

Ауруға субъективті әсерді отбасында тәрбиелеудің екі жолы бар: «үетамдылық» және «ипохондриялық». Бірінші түрінде бала өзін нашар сезінгенімен, күрескені үшін ата-анасының тарабынан ма-дақтау алады, бағаланады. Олар баланы ақтап, пайда болған ауыр-сьшу сезіміне аса көп назар аудармайды. Бүл баланы шыдамдылыққа баулиды. «Ипохондриялық» түрінде отбасында денсаулық аса жо-ғары бағаланады. Бүл кезде ата-аналар, сырқаттың бастапқы симп-томдарын байқап, анықтағаны үшін баласын бағалайды. Отбасында, баланың денсаулығында қандай да бір өзгерістер туған жағдайда, осы пайда болған өзгерістерге қоршаған адамдардың барлығы да назар аударуы керек деп бала тәрбиеленеді.

Отбасылық дәстүр ауруларды ауырлық дәрежесіне қарай жік-

152

ц міі. Мысалы, егер отбасында бір дерттің әсерінен дүниеден еткен ідйм болса, сол ауру ең ауыр дерт деп саналады.

Жеке қасиеттері (діни, мәдени, әлеуметтік). Науқастардың Кеке қасиеттеріне адамның ориентациясы (бағдарлануы), моральдік іфіперийлері, қоғамдық әлеуметтік феномендері жатады. Науқастың •секе қасиеттерінің, оның ішінде, сырқатқа деген субъективті әсерінің қалі>іптасуына, әлем тануы және өмір немесе өлімнен кейінгі өмір Йвкілді тақырыптарға философиялық көзқарасы маңызды орын

ІЛады.

Дінге сенушілер мен батыл атеистердің дертке жауаптарытүрліше Омлады. Мысалы, дінге сенуші адамдар өз дертін психологиялық түрғыдан комфортты, адекватты қабылдайды, яғни олар «Аллах бсрді, жазу осылай» деп түсінеді. Дертгің дамуына байланысты дінге сенуші науқастардың қатынасын келесі түрлерге бөлуге болады:

• дерт қарғыс секілді;

• дерт сынақ секілді;

• дерт басқаларға сабақ;

дерт ата-бабалардың күнәлары үшін телем секілді. Жоғарыда аталғандардың барлығы діни сеніммен байланысты. Бұл жағдайда индивид белсенділіксіз, пассивті көзқараста болады. Науқас өз ауруына төтеп бере алмайды. Қорыта келгенде, науқастарда сырқаттың дамуы жайлы мистикалық пікірі басым екені аңғарыдып, науқастарда сырқатты ғылыми түрде талқылау жоқтың қасы екені байқалады. Оның мағынасында, сырқатгың дамуына мистикалық көзқарас жатыр (көз тиді, вампир әсер етті, т.б). Дертін мистикалық талқылаған науқастар дәрігерден емдеуді емес, дуаны шешуді талап

етеді.

Ауруға психологиялық жауап берудің де негізінде, науқастың жеке қасиеттері, оның медицинаға сенімі жатады. Ал басқа көзқарас бойынша, ауру түқым қуалаушылық және қоршаған орта факторларынан туындайды деуге болады:

• дерттен қаша алмайсың;

• ауру - қалыптасқан жағдай секілді;

• дерт өзіңнің қатең секілді.

Ал атеистер, пайда болған сырқатқа ренішпен қарайды, себебі сырқат әсерінен еңбекке қабілеттілігі төмендеп, тіпті жоғалады. Сондықтан олар сырқаттың дамуына үлесін қосқан кінәлілерді іздей

153

бастайды да, өзінің айналасындағыларға ауыр әсер беретін орта түзеді.

Науқастың мәдени деңгейі, сырқаттың субъективтік ауырлық дәрежесін бағалауға әсер етеді. Әсіресе б^л, медициналық білім және медициналық мәдениеттің дәрежесіне қатысты болып табы-лады. Медициналық мәдениеттің төмендігі дертке деген науқастың психологиялық реакциясын жоғарылатады. Бұл - дерттің салдары-нан науқастьщ қасіреттенуіне байланысты, оның мінез-құлқының өзгеруі. Сырқаттанған кездегі науқастың жүріс-түрысы мен мінез-қүлқы оның жеке әлеуметтік тәжірибесіне және тәртібі мен тәрбие-сіне байланысты болады. Әр науқастың өзіне тән тәртібі болады. Ол, әр түлғаның қандай құндылықтарды аса бағалайтьшына, науқастың жан дүниесінде, сезімінде дерттің алатын орнына да байланысты екені анық.

Ауру науқастың тек жеке органын (ағза) зақымдаумен қатар, адамның барлық әлеуметтік жағдайына әсер етеді. Науқас өзінің қалыптасқан үйреншікті әлеуметтік орнынан, қоғамдық байланыстардан бас тартуға мәжбүр болады. Бүл жағдай оған өте күшті әмоционалдық, психологиялық әсер етеді. Ауырған адам өзінің қү_ндылығының аз екенін, ешкімге керексіз екенін сезініп, «жалғыздыққа душар болдым» деген түсінікке тап болады.

Бұндай жағдайда дәрігерлік көмек оыың өмірге құштарлығын арттыруға, емдеуге сенім тудыруға және әлеуметтік байланыстарын қалыптастыруға, аурухана жағдайына үйренуге бағытталады. Дәрігермен кездесер алдында, сырқаттанған адамньщ ез жағдайын сезіп, түсінуіне біраз уақыт қажет болады.

Психологиялық көзқарас бойынша аурудьщ көңіл-күйі төмендеп, ол ертеңгі күніне деген сенімінің азаюына тап болады. Науқас ауыру сезімінен қорқақтап қапаланады, ал қойылған (айтылған) диагноздан үрейі ұшып, соңынан емдеу нәтижесі де күмән тудырады. Яғни, науқастанған адам өз дертін сезіне отырып, түбінде дәрігерге, ем нәтижесіне сеніп, аурудан шығуы мүмкін екеніне өз сенімін өзі тудырады, немесе күмәнданып, емнің тиімділігіне сенімді болмай, «ауруға бой ұруы» мүмкін.

Ауруға қарсылық көрсету сезімі, науқас адамның психология-сында өте маңызды орын алады. Булдай адамға ем жүргізу, қарьш-қатынас жасау жоғары нәтиже береді. Керісінше, дертке берілген,

154

оган қарсылық көрсетпеген науқасты, емдеу қиынға түседі, нәтижесі күмәндік келтіреді.

Дертке қарсылық көрсету - науқастың сана-сезімінің күшіне, озін-өзі билеушілік қайратына негізделеді. Ал ауруға берілу, карсы гұрмау адамның әлсіздігін, қайратсыз екенін көрсетеді және бұл -адам тіршілігінің ең жеңіл жолы.

Кейбір ауру адамдар дертінің күрделі екенін түсінгісі келмей, шексіз оптимизм негізінде ауруға жалған «қарсылық» сезімін іудырады. Бұл әсіресе халі өте ауыр науқастарда байқалады. Олардың «жағдайым өте жақсы, тез сауығам» деген ойы, ішкі сана-сезіміне нақтылы психологиялық қарсьглық білдіргеніне неғізделмей, жалған болады.

Науқас адамдардың тағы бір тобы диагноз анықтау тәсілдерінің, емдеудің, дәрі-дәрмектердің өте қымбат екенін ескеріп, әкономика-лық шығыннан қашып, өз дертіне жалған қарсылық білдіруі мүмкін. Әрине, бұл жағдай да адамның қайрат-күшіне, сана-сезіміне, руһы-на негізделмейді. Ол жалған екендігі дәрігерге мәлім. Соньшен, аурудың басталу кезеңінде адамның психологиялық жағдайына келесі факторлар керісінше, солды әсер етеді:

1. Диагностикалық және емдік шаралардан корку.

2. Ауыру сезімі болуы және физикалық қалпының езгеруі.

3. Ауру асқынуларының қайталануынан немесе өлімнен қорқу.

4. Әкономикалық тапшылық.

Сонымен қатар, сырқат адамға ауруханаға жату да күшті негатив-тік әсер етеді. Адамның қалыпты өмірлік жағдайдан шығуы, жан-ұядан, қызметінен тыс қалуы салдарынан өз құндылығын азайтып, руһани қайратынан айырьшуға әкеледі. Ол өзін бұндай жағдайға «душар, құрбан болдым» деп сезініп, қолынан ешнәрсе келмейтіні-нен, күдерін үзіп, руһы түседі, өзін-өзі кінәлайды. Дәрігер үшін науқастың әртүрлі психологиясьгн білу маңызды, себебі осы арқылы ғана науқасқа жәрдем бере алады.

Психологиялық өзгерістеріне байланысты науқастардың келесі түрлері белгіленеді:

1. Үрейленген пациенттер.

2. Күдіктенген науқастар.

3. Жабырқаулы аурулар.

4. Демонстративті, қыр көрсететін, наразылықты аурулар.

155

5. Ипохондриялық, дел салдық жағдайдағы аурулар.

Үрейленген аурулар өте үрейшіл, қорқақ болады. Олар именшек, жасқаншақ, барлығына көнгіштік мінез көрсетеді, өз-өзіне сенімсіз болады. Бүндай адамдарда диагноз анықтау кезінде және емдеу процедураларында қан тамырларыньщ түрлі вегетативтік реакциялары болуы мүмкін (естен тану, лоқсу, қүсу, т.б.)- Сондықтан, оларды процедураларға ерекше дайындау қажет, кейбір жағдайларда, дәрігер психологты шақыруға, психологиялық ем жүргізуге мәжбүр болады.

Күдіктенген науқастар дәрігердің шараларына үнемі күдік, кумәндік білдіріп, сенбейді. Кейбір жағдайда мүндай адам қоғамдағы өмірінде, жанүясында да осындай көзқарас білдіреді. Әрқашан олармен қарым-қатынас құра отырыгт, олардың күмәндануының себептерін анықтап, кейде сенімін арттыру мақсатында психологпен бірге сүхбат жүргізіледі.

Жабырцаулы науңастар үнемі оңашалануға бейім болып, көңілсіз, ешкіммен араласпауға, ішкі ойын «ашпауга» тырысады. Олар пессимист болып, емдеуге және сауығуына, дәрігерге деген сенімін жоғалтқан адамдар. Көбінесе бүл - курделі және емдеуге келмейтін дертке шалдыққан науқастар. Сонымен қатар, аурудың бүндай көңіл-күйі сырқаттануына байланыстьт емес, жеке өз басына немесе жанұялық себептерге байланысты болуы да мүмкін. Бүлар-мен қарым-қатынас жасай келе, дәрігер олардың сенімін тудыра-тын, көңіл-күйін көтеретін шараларды ойластыруы керек. Кейбір жағдайларда науқастың белсенділігін арттыру үшін, дәрігер оларды басқа науқастарға бақылау-күтім шараларын жүргізуге шақыру арқылы нәтижеге жетеді, психолошен бірге жұмыс істейді.

Демонстративтік, цыр көрсеткіш науқастар қоршаған адам-дарға әсер етуге, өзін-өзі көрсетуге тырысады. Олар өте қатты қасіретте екенін, қатты қиналғанын басқаларға көрсетуге, олардың назарын аударуға барлық күшін салады. Бүндай адамдармен қарым-қатынас жасауда, дәрігер олардың аталған қасиетін жоққа шығар-ғысы келсе де, мүдделерін қорғап, ерекше төзімділікке (батырлық-қа) шақыру нәтижесінде жетістікке жетеді. Яғни дәрігер, оларға сенімін, түсінгенін білдіреді.

Ипохондриялыц аурулар өз денсаулығына, дертіне, зерттеулер нәтижесіне ерекше көп мән беріп, назар аударады. Жанындағы

156

<да жиі айтып, шағымданады. Осының

адамдарға өз ау_руы жаіЦ_ар ауруды артгырып, қосымша жасанды салдарынан, науқас өзінде ¹_есеПтейді. Олар арнайы медициналық түрде оны «өршіді» деп ^ өзінде түрлі «аурулар» тапқандай әдебиетті оқу нәтижесін/_кері әсерлерін күшейтіп, асырып айтуға болады. Дәрі-дәрмектердін _аста емделудің нәтижесіне деген күдігі бейімділік байқатады. Нау^ _ _көбінесе невроз ауруына байланысты басым болады. Бүньщ себе^_{гер өз}і себептес де болуы мүмкін. Ол болса, кейбіреулершде дә| _ің маңыздылығын айта отырып, мүндай дерттің қауштілігін, емдеуі бөлуіне ықпал жасауы да мүмкін. науқастың дертіңе көп көңі

£РТКЕ ҚАТЫНАСУ ТҮРЛЕРІ НАУҚАСТЫҢ Д

психологиялық ерекшеліктерін ескере

Дәрігер әр адамның ^еакциясьш, әрқашан да назарынан тыс отырып, олардьщ дертке ^_ижелі _Және тиімді болуы үшін, дәрігер қалдырмауы қажет. Ем нй _оньщ дертіне, психологиялық реак-науқастың мінез-қүлқынаі'_{П; емде}у процесіне адамның өзін тар-циясына негізделе отырь! _деоғар_Ы нәтижеге жету мүмкіншілігі бар тып, қатыстырьш отырса, _екшеліктеріне, емірдегі және әлеуметтік екені мәлім. Түлганың е^яысты әр ауру адам сырқатына түрлі орнына, жағдайына байл^_{өптеген} зерттеулердің нәтижесінде, ауру көзқараста болуы мүмкін. _дасы (_реакциясы) келесі түрде болатыны адамның өз дертіне қатыі _әргОпатиялық, апатиялық, паранойялдық, анықталған: гармониялыіу _ЛЫҚ5 әгоцентралдық, анозогнозиялық, неврастениялық, әйфори

сенситивтік. ^^ _әлеу_Метгік жағдайына, көңіл-күйіне,

Дерт адамньщ жанүясі^р _етеді. Әсіресе, күрделі және асқынған яғни өміріне де үлкен әс^ _Ор_Гандары алынған операциядан кейін, ауруларда, обыр ауруындг' 'жү__Мысқа қабілеті болмай, мүгедектікке адам емірі күрт өзгеріп,

үшырайды. реакциясының бірнеше негізгі түрлері

Ауруға деген науқас _ьЩ бейімдеушілік қабілетін дәрігердің байқалады, олар науқасі Ңауқастың ауруға қатынасының түрлерін бағалауымен сипатталады ^одады; келесі үш бағытқа бөлуге I _{ңе шағ}ымдарына қатынасы. Хал-жағдайына ж/

157

• Емдеуге және медицина қызметкерлеріне қарым-қатынасы.

• Әлеуметтік ортаға қарым-қатынасы.

Науңас адамныц өз ауруына цатынасының түрлері:

Гармониялыц - өзінің хал-жағдайын адекватты, қальшты түсіне-тін, және барлық жағдайды жамандық жағынан қарамай, бірақ қуа-ныш сезімінсіз бағалайды, емдеуге белсенді түрде қатысады. Науқас басқа адамдарға өзінің салмағын түсіргісі келмейді. Егер дертінің жагымсыз болжауы (прогнозы) болса, мүгедектікке ү_шы-раса, өз күш-қайратын жақьшдарына көмектесуге, өз шамасына, денсаулығына қарай, өмірде өз орнын табуға тырысады.

Әргопатиялыц - науқастың аурудан алшақтау үшін жүмысқа берілуімен сипатталады. Тіпті дерттің ауырлық дәрежесінде де науқас өз жұмысын ары қарай атқарады. Онда өте жоғары жауапкершілік, жұмысқа деген құштарлық болады. Науқас зерттеулерге және емдеуге енжарлықпен қарайды. Науқастьщ бұндай көзқарасының себебі - өзінің профессионалды статусын сақтаумен және белсенді жүмыс қызметін ары қарай жалғастыруға құштарлығымен сипатталады.

Анозогностикалыц - ауру туралы ойлардан, оның асқынуынан, теріс жақтарынан белсенді түрде алшақ тү_ру.

Ипохондриялыц типте субъективті жағымсыз сезімдерге көп көңіл бөлуі және олар туралы айналадағы адамдарға әңгіме түрінде жиі айтуы, кездеседі.

Мазасыз типте - аурудың жагымсыз дамуына, ауру ағымына, оның асқынуының пайда болуына, тиімсіз, және тіпті емдеудің өмірге қауіпті болуына күдікпен қарайды, жаңа емдеудің тәсілдерін іздестіреді. Бүндай науқастардың ауруға реакциясы қозғыштық-пен сипатталады, олар көбінесе ауыру сезімі кезінде қатгы мазасызданады. Бұл типтегі реакция ауру туралы қосымша мәліметгерді және емдеу тәсілдерін қарастыруға қүштарлықпен сипатталады, «беделді мамандарды» іздестіру байқалады.

Неврастениялъщ - іс-әрекеті «әлсіз күйгелектену» түрімен сипатталады, күйгеліктігі шапшаң болады, көбінесе аурудың, жағымсыз сезімдері дамығанда және емдеудің әсері болмаған кезде байқалады. Күйгеліктік жылаумен немесе күлкімен аяқталады.

Меланхолиялыц — жазылуына толық сенбеуі, пессимистикалық қатынасы айқындалып, жағымды объективті нәтижелер кезінде де пассивті көзқарасын депрессивті айтып, жазылуға деген сенімсіздігі

158

білінеді, тіпті суицидальді ойларға дейін барады. Аурудың көрінісі бойынша, саналы түрде «өз-өзін физикалық жақтырмау» бірінші орында тұрады.

Апатиялыц - өзінің тағдырына, аурудың ағымына, емдеудің нәтижесіне немқүрайлықпен қарау, процедураларға пассивті көзқараста болу және емдеу басқа адамдардың қадағалауымен гана қабылданады. Науқас «өмірге деген ынтасын» жоғалтады. Апатикалық түрінде өзіне және ауру ағымына деген немқұрайлықтың болуы, өмірге қүштарлықтың болмауы анықталады.

Әгоцентриялыц ~ «ауруға ену, бас ұру» деп сипатталады, науқас өзінің ауыру сезімі туралы, өзіне көңіл аудару үшін жақын адамдар-ға, туысқандарға әңгімелей береді. Науқас адам өзіне басқалардың көп көңіл аударғанын қалайды.

Параноялды - ауру «біреудің жаман ойының бірі» деп санайды. Науқас дәрі-дәрмектерге және процедураларға күдікпен қарап, айналадағы адамдарды кінәлаумен сипатталады.

Дисфорпяльщ - науқастьщ көңіл күйі нашар, сау адамдарға қызғанышпен қарайды, жақындарына деспотиялық қатынаста болуы

белгіленеді.

Сенситивті - науқас өзінің ауруы туралы мәліметтің, айнала-дағы ортага қандай әсерін тигізетінін ойлап тұрады. Науқас «айналасындағы адамдар өзін айналып өтеді» — деп ойлайды, өзін толымсыз, кем сезініп, ауру туралы сөз қозғауға, ауруға байланысты жақын адамдарға күш түсіруге корқады. Науқастың айналадағы адамдардан ұялуы, масыл болғысы келмеуі байқалады.

Осы көрсетілген ауруға қатынас түрлерін 3 блокқа бөледі:

• Т блокқа гармоникалық, әргопатиялық және анозогностикалық типтер кіреді. Ауруға байланысты, әлеуметтік дезадаптация байқалады. Бұл компенсацияланған тип, олар тыныштықта болып, әмоцияға бақылау жасай алады.

• II блокқа мазасыз, ипохондриялық, неврастениялық, мелан-холиялық, апатиялық типтер кіреді. Бүл субкомпенсацияланган блок, әмоционалды түрақсыздық, көңіл-күйінің тез төмендеуі, адаптацияның азаюьт, ауруға барлық көңілінің бөлінуі.

• III блокқа сенситивті, әгоцентриялық, параноялды және дисфориялық типтер кіреді. Бұл декомпенсацияланған түрі. Нау-қастардың қозғыштықтығы жоғары болады. Бүл блокка енген

159

науқастарда ауруға көп көңілі бөлу, адамдармен қарым-қатынасыньщ бузылыстары, созылмаль[ және ауыр дезадаптация байқалады.

Ауруға деген реакция типтерінің жіктеуі, олардың әлеуметтік әсерлерден пайда болуымен сипатталады. Науқастың ауруға бейім-делуіне, дерттің ішкі көрініс қүрылымына, қолданатын психоло-гиялық қорғаныс механизмдеріне байланысты, ауруға түрлі психо-логиялық реакциялар байқалады. Олар адамның тәртібінің түріне байланысты дамиды.

Диссимуляция. Сырқаттанганын біле отырып, пациент саналы түрде аурудың белгілерін жасырады және ол үшін барлық күшін салады: мамандық міндеттерін бір қалыпты орындай береді, жанүяда және қоғамда қалыпты жағдайын сақтайды. Аурудың дамып үдеген кезінде, оның белгілерін жасыру қиын, не мүмкін болмаған жағдайда да, ол өзі таңдаған тәртіп бағытын сақтай береді.

Дәрігерлік тәжірибеде, диссимуляция тәртібі келесі жағдайларда жиі кездеседі:

• лектор немесе оқытушы туберкулез дертіне шалдығуы сал-дарынан жұмысқа жарамсыз больтп және мамандық, әлеуметтік, материалдық құндылықтарын жоғалтуға мәжбүр болса;

• «әлеуметті емес» дертке шалдыққандар, қоршағандардан қо-рықса, үялса, өзін кінәлі сезінсе.

Диссимуляция жыныстық, венерологаялық ауруларына, әсіресе АИД - инфекцияға (адам иммунодефициті) шалдыққан адамдарда кездеседі. АИД инфекциясымен науқастанғандардьщ маңайындағы адамдар қарсылық, қатыгездік көрсетіп, олардың бейәлеуметтік түр-де өмір сүруін кінәлайды. Таныстары, достары, көршілері олармен арақатынастан бас тартуы мүмкін.

Диссимуляция психикалық ауруларда да кездеседі, себебі олар қоршағандардан «өздерін кінәлайды» деп қорқады немесе кәсіби шектелуге түсіп, жүмысынан айрылуынан сескенеді.

Аггравация - ауру белгілерін, жағдайының ауырлығын артты-рып, асыра айту. Бұл жағдайда адам өз ауруын шектен тыс, өте ауыр және қауіпті деп көрсетеді. Аггравация истерияға шалдыққан адамдарда кездеседі. Өзіне басқалардың назарын аудару және ниетін қоса білдіру, басқалардың көңіл-күйіне әсер ету үшін, немесе жеке басының пайдасын табу мақсатында іске асырылады. Көбінесе, бұл егде адамдарда кездеседі (жалғыздықтан қорқуы, дәрігерлердің

160

назарын тарту үшін, т.б.)- Аггравацияны толық санасыз психоло-гиялық реакция деуге болмайды, себебі науқас мү_нда арнайы мақсат қуады және себебін анық біледі.

Анозогнозия - науқас ауруын және оның белгілерін сезініп, ұқпайды. Науқас өз-өзінен және қоршағандардан ауруын жасырады. Басқа адамдарға ауруының белгілері ашық білінген жағдайда да, науқас өз дертін мойындамай, «денім сау», - деп, медициналық жәрдемнен, дәрігерге барудан бас тартады. Бұл кезде науқас, «аурудың пайда болуы кездейсоқ болған жағдай» немесе «онша ауыр емес аурулардың бірі» деп санайды. Науқас зерттеулерден және емделуден бас тартады. Кейбір кезде ауруға және емдеуге жеңілтектік және қажетсіздікпен, немқүрайлы қарайды. Ауруына қарамастан өмірден барлық жақсылықтарды алғысы келеді. Науқас тез, жиі және жеңіл түрде режимдерді бу_за алады.

Бүл жағдай алкоголизмде жиі кездеседі. Ішімдікке салынған адам, денсаулығына толық сенетіндей өзін сезінгендіктен, ішімдік мөлшерін толық қадағалайтынына және кез келген уақытта ішуді тастап кететініне ешқандай күмәндік білдірмейді. Бұның негізінде, алкоголизмде байқалатын, адамның өзіне деген сын көзбен қарау дәрежесінің бірте-бірте төмендеуі жатады. Сондықтан, бүл дертті емдеу үшін алдымен адамның анозогнозиялық жағдайын жою керек. Ауыр соматикалық дерттерге шалдыққан дәрігерде де анозогнозия байқалуы мүмкін. Дәрігер өзі ауырса, дерттің клиникалық белгілерін елемей, ұзақ уақыт бойы медициналық жәрдемғе қатынаспайды.

«Ауруға салыну» реакциясы - науқас ауырсыну жағдайына голық назарын аударып, оған өз құндылықтарының ішінде жоғары орын беріп, ауруына байланыссыздарын елемейді. Наукастьщ ауыр қайғыға, уайымға сальгнуы, бүкіл тулғасымен организмдегі озгерістерге берілуі салдарынан, өмірде сәтсіздікке, шиеленістерге үшырайды. «Ауруға берілуі» салдарынан, адам өмірдің күрделі ситуацияларынан,мамандықнемесежекетүлғалықжеткіліксіздерінен қашуға мүмкіншілік алады. Мұндай жағдай психикалық ауруларда, иеврастенияларда жиі кездеседі.

Әлеуметтік «мәртебелі» аурулар. Науқастың ауруға психоло-гиялық реакциясына «әлеуметтік мәртебелік» факторы да қатысады, ягни бу_л - бір әлеуметтік топ ішінде, ауырған адамға және оның ауруына деген көзқарас, қатынас. Қазіргі күнде «мәртебелі ауруларға»

161

жататындар; миокард инфаркті, жүрек ишемиясы, стенокардия, т.б. Олар адамның әлеуметтік статусын жоғарылатады, ягни оньщ еңбекқорлығын, жауаптылығын, міндеттілігін дәлелдейді. Ал ге-моррой, жаралы колит, т.б. әлеуметті қүнды емес дерттерге жатады, оларды қоршағандардан жасырады.

Аурудың дертке психологиялық реакциясын анықтауда, оның туысқаидарының, достары және қызметтестерінің қатынасы да әте маңызды болады. Жақындарының назарынан, қамқорлығынан айырылған адам, тез арада мамандық әрекетіне оралып, айырылған жақындарының ынта - ықыласын қайтаруға тырысады.

Симуляция. Бүл адамның ауруға жасаған әрекеті емес, себебі адамда дерт жоқ. Симуляция дегеніміз, ауруга шалдықпаған адамның саналы түрде дерттің белгілерін үсынып, шағьшдануы.

Симуляция адамға ауру пайда әкелетін кезде байқалады, мысалы, оскери міндетген қаиіу, мүгедектік алу, сот жазасынан құтылу, т.б. білім дарежесі төмен, медицинада хабарсыз және анқау, әлеуметті жетілмеген адамдарда, симуляция жиі кездеседі. Сонымен қатар, медициналық білімі бар, тәжірибелі, денсаулық сақтау саласында қызмет атқаратын адамдар да таңдаган дертті жақсы оқып, біліп алып, симуляция әрекетін жасайды.

АУРУДЫҢІШКІБЕЙНЕСІ

Ауру түлғасының ауруға психологиялық реакциясының негізін-де дерт туралы өз көрінісі, білімі пайда болуын - аурудың ішкі бейнесі дейді. Бұл - науқастың ез дертіне өз басының қатынасы, реакциясы, жауабы. Ол ішкі органдардың зақымдануымен немесе жалған зақымдануымен байланысты, яғни, науқастың өзін аурумын деп санауы. Мұнда міндетті түрде, сырттан бақылаушы адам болуы керек, науқастың қайғысы сол адамға бейімделіп, бағытталған.

Аурудың ішкі бейнесіне келесі факторлар әсер етеді:

• қолайсыз жағдай;

науқастың өз денсаулығын өзі (науқас) бағалауы, ауруын қабылдап, өз ролін атқаруы;

• ауруға (дертке) реакциясы;

• ауру себептерін білуі;

162

әлеуметтік жағдайына байланысты дертке әртүрлі реакция беруі.

Аурудың ішкі бейнесі дерттің барысына байланыссыз болады, мысалы, фантомдық, мүшесі алынып тасталғаннан кейін ауыруы немесе аурудың сыртқы көріністері болмаған кезде де пайда болуы мүмкін. Ол басқа адамның қатынасуын, оны «ауру» ретінде қабылдауын талап етеді.

Науқастың ауруына байланысты барлық сезінулері, уайымдары, көріністері - аурудың ішкі бейнесі деп аталады. Организм ағза-ларының жұмысының бүзылуы салдарынан, адамда әдеттегіден тыс, белгісіз бір сезіну пайда болады. Бул сезінулер соматикалық аурулардың жаршысы ретінде білініп, дискомфорт жағдайын тудырады. Сондықтан, адамның психофизиологиялық тонусының езгеруі - соматикалық аурудың алғашқы белгісі болуы мүмкін. Бүнда жалпы субъективтік сезінулермен қатар, жергілікгі (ошақты) дискомфорт та дамуы мүмкін, мысалы, жүрек, асқазан және бүйрек тұсында. Дерттің әрі қарай дамуьша байланысты, дискомфорт жағдайы ауырсыну сезіміне ауысады.

Қазіргі көзқарасқа байланысты, ауырсыну сезімі - бұл өте күшті тітіркеніштер әсерінен, организмде органикалық және функционалдық өзгерістер дамуы салдарынан пайда болған, адамаың ерекше психофизиологиялық жағдайы. Ауырсьшу сезімі әртүрлі жекеше реакцияларды дамытады. Ауыру сезіміне реакция беруі және оған қойылатьш субъекгивтік баға, сыртқы жағдайларға, тұлғалық ерекшеліктерге, ауырсынуға қатынасуға байланысты болады. Одан қорқу, тосу, шаршау және ұйқы кашуы, ауыру сезіміне адамньщ сезімталдық қабілетін жоғарлатады.

Ауыру сезімін адам тек қана дерт белгісі ретінде қабылдамай, ол оны өміріне туып тұрған қауіп, оған байланысты мүгедектікке, кәсібінің және әлеуметтік жағдайының өзгеруіне, материалдық статусын жоғалтуына «себепкер» деп біледі.

Ауыру сезіміне байланысты дамыған қорқу эмоциясы салдарынан, бір топ әмоционалдық реакциялар пайда болады: үмітгену сезімі, қайғырып уайымдауы, үміт үзуі, күдер үзуі, күйзелуі, т.б. Бүл әмоционалдық феномендер, аурудьщ ішкі бейнесінің әмоционалдық компонентін қүрастырады.

Әмоционалды уайымдауы, адамды ізденіске ұмтылдырады, ол

163

өз жағдайын тұсіну үшін ақпарат іздей бастайды: дәрігерлерден, медицина қызметкерлерінен, туысқандарынан, достарынан, т.б., осыған байланысты, ауру адам сырқаты туралы өз көрінісін құрас-тырады, алайда ол, көбінесе, субъективті шындықтан алыс болады. Өзі қүрастырған ауруы туралы көрініс нәтижесінде, науқас аурудан шығу жолдарын іздестіреді: дәрігерге қатынасады, емшілерге барады немесе өзін-өзі емдеуге кіріседі.

Аурудың ішкі бейнесі дертке байланысты, дамыған уайымды басу үшін, өз ұятын, кіыәсін, агрессиясын жоюға бағытталады, яғни, қорғану мақсатымен пайда болады.

Аурудың ішкі бейнесінде, келесі қүрастыратын жақтары анықталған:

• ізденістік жағы;

• әмоционалдықжағы;

• тәртіби-мотивациялық (себептес) жағы. Психологиялық қорғану механизмі. Бүл организмнің қорғану

(адаптивтік) механизмі, әмоционалдық қызуды басып, ауырсыну сезімдерінің, психологиялық және физиологиялық бұзылыстары-ның әрі қарай дамуынан қорғайды. Организмнің қорғану меха-низмдері нәзік және толық дамымаған түрлеріне, ығыстыру мен мойындамау жатады. Олар кішкентай балаларға және әлеуметті жетілмеген истероидты түлғаларға тән болады. Ал жасөспірімдерге, идентификация және изоляция механизмдері тән болып саналады. Ең дамып, жетілген қорғаныс механизміне рационализация жатады.

1. Ышстыру - бұл қорғаныс механизмі арқылы, түлғаға қол-айсыз импульстер (талаптар, ойлар, сезімдер), әсіресе үрейленуді қоздыратындары, санадан тыс қалыпта қалады. Ығыстырылған импульстер санадан тыс болып, науқастың әрекеттеріне әсер бермейді.

2. Мойындамау — науқас, психикасын жарақаттаған жағдайды қабылдамайды және мойындамайды, осы себептен ол санасынан тыс күйде қалады. Мойындамау арқылы, науқас өзіне қолайсыз ақпаратты қабылдамауы негізінде, сыртқы шиеленістерде оның психикасы қорғалады.

3. Изоляция - жағымсыз әмоцияларға, ауырсыну сезіміне тос-қауыл (блокада) жасалып, науқастың оны ойына алмай, назарынан тыс қалдыруы.

4. Идентификацш - басқа науқасты өзіне сәйкестендіру арқылы түлғаның психологиялық қорғануы.

5. Рационализация - науқас өзі жақтырмайтын тақырыптарды, дәрігер тарапынан қойылатын талаптарды жасыру мақсатында оларды жалған түрде, өзіне қолайлы етіп талқылап, қабылдауы.

Аурудың ішкі бейнесі адамның руһани ішкі бейнесіне де байланысты болады. Ол ішкі бейне - адамның өзін-езі сезінуі, ойы, жекеше түрақтьглығы, руһани күші, қайраты. Аурудың руһани күш-қайраты, оның дертке байланысты, ішкі бейнесіне тойтарыс бере алады. Өз күшіне сенген, рухани байлығы күшті адамдар сирек ауырады, ауырған кезде тез сауығады.

Ауру адамның көңілінде, санасында, «дертінен тез арада қүты лам» деген және емдеу шаралары нәтиже әкеледі деген ой тууы керек. Әрине, бүл ойды сезіну науқас адамның дәрігерге сенім ар-туына тікелей байланысты болады. Егер ем бір нәтиже әкелсе, ол әмоциялық әсері арқылы адамның ойында бекітіліп орнығады. Керісінше, емдеу нәтиже бермесе немесе асқынуы пайда болса, солды теріс әмоциялар дамып, адам оған күмәнді болады, ол емдеу-ден бас тартады.

Сондықтан дәрігер, әр науқастың ауруының ішкі бейнесін түсі-ніп білуі арқылы ғана нәтижелі жетістікке жете алады. Дәрігер науқастьщ психологиясын, яғни ауруының ішкі бейнесін алғашқы сұхбаттан бастап зерттейді, мәлімет жинастырады. Оның не себептен дәрігерге қатьтнасуын анықтайды: ауыру сезімі, еңбекке жарамсыздығы, көңіл-күйі, абыржуы, т.б., бұл сүхбаттасу кезінде, науқастың сөзі (шағымы) оның дертіне сәйкес келуін, я, келмейтінін анықтаудьт дәрігер есінен шығармауы керек. Бүл қатынасу кезінде, дәрігер мен науқас адам бірін бірі түсінуі, аурудың ішкі бейнесін анықтауға өте маңызды болады. Аурудың ішкі бейнесін ұғып түсіну үшін, дәрігер науқастың онтогенезін (туғаннан кейін өсіп дамуын), анамнезін де анықтауы қажет болады.

Аурудың ішкі бейнесі, адамның ой-ақылы мен интеллектіне де көп байланысты болады. Адамның өз ауруьтн сезінуі, оған көзқа-расы, яғни аурудың ішкі көрінісі оның біліктілігіне, біліміне, мәдениетіне де байланысты болады Дәрігер үнемі, әр жағдайда науқасқа қолдау көрсетіп, оның сауығуына деген ой-сезімін өсіруге бағьтт жасап, демеп отыруы қажет.

164

16

ДЕРТТЩ АУРУ АДАМҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІ

Дерттің адамға жасайтын психологиялық әсері дәрігер жүмы-сында өте маңызды орын алады. Ішкі ағза аурулары науқасқа екі түрлі әсер жасайды:

• соматогендік;

• психогендік.

Науқас психикасына дерттің соматогендік әсері адамның орта-лық жүйке жүйесіне соматогендік зияндылығына (гемодинамика-ның бұзылуы, улану, т.б.) байланысты. Мьтсалы, қатерлі ісікте күшті ауыру сезімінің әсері, жүрек ақауларындагы оттегі жетіс-пеушілігінің әсері, перитонитте улануы, т.б.

Психогендік әсерлер науқас адамның түлға ретінде өз дертіне көз қарасына, қатынасына, реакциясына байланысты дамиды. Ауру (дерт) науқас адамға зақымдау факторлары (қатты ауыруы, улануы, т.б.), арқылы әсерін тигізіп, түрлі сезім туғызады және адамның психологиясына, өміріне, жүмысқа жарамсыздық, туыстарымен қарым-қатьгнасының өзгеруі сияқты қиындықтар әкеледі. Бұньщ бәрі адамның ауруга деген көзқарасьтн, қарым-қатынасының түрін қалыптастырады. Адамның өз ауруына қалыпты, адекватты көзқараста болмауы кейбір бас миы дерттерінде (ісік) кездеседі.

Қогам ауырған адамға қүқық бере отырып, сонымен қатар оған міндет де артадьг. Мысалы, ауру адам емделуге, жұмыстан уақыт-ша босатылуға, қаражат алуға қүқықты. Оньщ міндеті - тез арада сауығу, дәрігер нұсқауын толық орындау, т.б.

Науқаспен кездескенде дәрігер ауру белгілерімен қатар, сыр-қаттанған адамның дерт туралы аңызын (миф), өз өмірінде оның алатын орнын, құндылығын, пайда болу себептерін және оның мүм-кін деген түпкі нәтижесі жөнінде адамның ойларымен, күйзелісте-рімен де танысады. Сондықтан, дәрігер, адам санасының психика-лық зандылықгарын біліп, дайын болуы қажет. 1

Сырқаттанудың нәтижесінде, адам алдьтмен түсініксіз жағдайы-ның өзгеруін, жағымсыз сезімдердің пайда болғанын байқайды. Осыған байланысты адам ойында ауру туралы көзқарас, әрекеттер, уайымдар байқалады.

Адамның ауру туралы көзқарасы, реакциясы соматонозогнозия деп аталады. Оның келесі түрлері болады: нормосоматонозогнозия,

166

гиперсоматонозогнозия, гипосоматонозогнозия, диссоматонозогно-зия.

Нормосоматонозогнозия - адам өз ауруына, жағдайына және сауығу мүмкіншілігіне қалыпты баға береді. Бүл - дәрігердің бағалауына да сай келеді. Емдеуге аурудың ынтасы оңды, дүрыс, дертпен күресіп, қарсы түруға белсенділік көрсетеді. Бүл қасиет, салмақты және бірқалыпты адамдарға тән.

Гиперсомагпонозогнозш - адам аурудың жеке белгілеріне қа-лыптан тыс, өте жоғары баға береді. Бү_ндай адам дертіне өте көп көңіл бөліп, қатты қапаланып, үрейленеді. Оның емдеу кезіндегі белсенділігі де өте жоғары, арнайы медициналық әдебиетгі оқуға қүмар және дәрігерді жиі ауыстырып, әртүрлі емге жүгіреді. Көңіл-күйі болмай, дәрігердің айтқанын толық орындағанымен, келеше-гіне күмән болады. Бүл қасиет үрейленген, өзіне өзі сенбеген, көп қайғыға берілетін адамдарға тән.

Гипосоматонозогнозия - адам ауруын, жағдайын өте төмен багалап, мән бермейді. Олардың белсенділігі төмен, тексерілуге және емделуге мүддесі жоқ, келешегіне жоғары нәтиже бере алмай-ды. Ем шараларын толық орындамайды. Бүл қасиет жеңілтек, үстірт ойлы адамдарға тән. Дәрігерге барудан бас тартады, емдеуге теріс көзқарас жасайды.

Диссоматонозогнозіія - адам ауырғанын жоққа шығарып, мо-йындамайды, әсіресе онкологиялық аурулардың басталқы кезінде. Кейбіреулері ез дертін жасыруға ынталанады, мысалы, сифилисқа шалдыққан адамдар.

Адамның ауырғанына қалыптасқан реакциясы жасына да байланысты болады. Мысалы, жас адамдар өз ауруларына мән бермей, төмен баға береді (гипосоматонозогнозия), ал егде адамдарда гиперсоматонозогнозия, орта жастағыларда - диссоматонозогнозия байқалады.

Адам өзінің ауырғанына патологияльщ реакция беруі дегеніміз - ол тітіркеніштің күшіне, ұзақтығына және маңыздылығьша сәйкес емес реакция беруі.

Депрессивтік реакция екі түрге белінеді: үрейлі-депрессивтік және астено-депрессивтік.

Үрейлі-депрессивтік синдром аурудың бастапқы кезівде дамиды. Адамның көңіл-күйі болмай, қайғыру, зарығу, өзіне өзі қолын салу осы науқастарға тән болады.

167

Астено-депрессивтік синдром аурудың дамыған кезінде немесе соңында байқалады. Адамның көңіл-күйі жоқ, сасқалақтаған, қимылдары тежелген.

Сонымен қатар, ауру адамның дертке деген патологиялық реакциялары келесі түрлерге де бөлінеді:

Фобиялық реакщія - адамда ойдаы кетпес, жабысқақ қорқьшыш сезімнің дамуы. Қорқыныш сезімі ұстама ретінде қайталанып отырады және ол қауіпсіз жағдайда да пайда болады.

Истериялыц реакцыя - ауру адамның көңіл-күйі ауыспалы, айтылған сөздерге наразылық көрсетіп, өзіне - өзі зақым тигізуге даяр, жүріс тұрысы театралды (артист сияқты).

Ипохондриялыц реакция - адамда «ауруым бар» деген тұрақты ой пайда болады. Адам біраз дел - сал болса (тұмау), үлкен қауіп туғандай, қатты ауырғандай болады.

Сонымен қатар, науқас адамда ясоғарыда көрсетілгендей ано-зогнозиялық және гармониялық реакциялары да байқалуы мүмкін.

Дәрігер мен науқастың қарым-қатынасы сан алуан болады. Нау-қас адам сау адамнан ерекшеленеді. Оның ойлары маңызды өз-герістерге үшыраған. Өмірге, жүмысына, айналаға және де туыс-тарыма қарым-қатынасы өзгереді. Қатерлі аурулар психикалық үлкен өзгерістерге алып келеді, уайымдаушылықты тудырады, өзінің өмірі үшін қобалжуы және қоркуы байқалады. Сондықтан, дәрігер әрқашан да есінде келесіні сақтауы керек - ең бірінші, ол қиналып жүрген адаммен жүмыс істейді.

Дәрігер мен науқастың бірге жұмыс істеуі, әлі бір де сөз айтыл-май, бірінші контактіден басталады, әр науқас дәрігердің бетіне үңіліп қарайды, оның қимылдарына және мимикасына назар ауда-рып, кеңіл беліп отырады. Дәрігердің науқасқа қалай қарайтыны-на, шағымдарын қалай тыңдайтынына, сұрастыруына қарай, оқан қандай көңіл бөлетініне, науқастың ауруының ағымы мен болжайы байланысты болады. Қызықпаушылық және бейхабарсыздық дәрігер мамандығына жат. Дәрігер тарапынан көрсетілген шыдамсыздық, асығушылық, дүрыс емес қылық, науқастың аурудан айығамын деген сенімін азайта түседі.

Дәрігердің науқасқа нені, қалай айтатынын болжау қиын. Науқас дәрігерден оны қолдайтын және тыныштандыратын жылы сөздер естігісі келеді. Бүл сөздер науқасқа тек руһани және психикалық

168

ем түрінде ғана емес, сонымен қатар, оның ауруының жазылуына да септігін тигізеді. Жан мен тәннің бір-біріне біріккен әсері, тәннің жазылуына әкелетін рухани да ем бар екенін дәлелдейді. Ол ем - көңілсізді жұбату, ашуланғанды жүмсату, шыдамсызды тыныштандыру, қорқақты мықты жасап, жасырындыны ашық ететін өнер болып табылады.

Науқаспен сөйлескен кезде, оның көңілін көтеретін, психикасына әсер ететін, сенімділігін күшейтетін және оның тез жазылуына әкелетін сөздер айту керек. Тағы бір айта кететін жай, көп жағдайлар-да дәрігердің науқасқа айтқан сөздері оның тағайындаған дәрілері-нің әсерінен кем болмайды.

Науқастан шындықты жасырғанмен, оның туыстарынан шын-дықты жасырмау керек. Әрине, бү_л жағдайда айқын абайлаушылық керек. Туыстарына жақын адамының ауыр сырқаттанғанын айта отырып, олардың өзін қалай үхтау керектігін де айту керек.

ДӘРІГЕР МЕН НАУҚАСТЫҢ АРАСЫНДАҒЫ ТҮСІШСТІК

Медицина тарихының қай кезінде болмасын, медициналық қызмет көрсету үстінде, дәрігер мен науқас арасындағы сенімділік, түсіністік әрқашанда негізгі орында болды.

Мемлекет және қоғам, еліміздің азаматтарыньщ өмірі мен ден-саулығын сақтауды ерекше қамқорына алады, яғни әр адамның дұрыс өмір сүруіне, дамуына және денсаулығын қорғау үшін жағдай жасайды. Әрине бұл қызметті жүзеге асыру маңызды орынға ие. Дәрігердің өз қызметін аткаруы кезіндегі басты мақсаты - адам өмі-рін сақтап қалу, аурулардың алдын алу, денсаулықты қалпына кел-тіру, сондай-ақ емі жоқ аурулардың бейнетін азайту болып табыла-ды. Өз міндеттерін дәрігер Гиппократтың антьш қабылдағаннан кейін, өзінің ішкі дауысына, ар-намысына және гуманизм (ізгілік) принципін басшылыққа ала отырып, жүзеге асырады.

Дәрігер науқасқа көрсеткен медициналық қызметінің сапасына жауап береді. Ол өз қызметінде еліміздің заңдарының талаптарына сәйкес, науқас мүддесін ескере отырьтп, аурудың ерекшеліктеріне қатысты онымен күресу әдістерін таңдап, нақты жағдайға қатысты емдеу жұмыстарын жүргізуге міндетті.

169

Дәрігер мен науқас арасындағы әріптестік жоғарыда көрсетіліп кеткендей, олардың біріге отырып бірін-бірі «әріптес» деп таньш, ауруды жоюға ұмтылуы. Дәрігер мен науқас арасында өзара түсіністік, келісім болу керек. Науқастың дәрігер тандау құқығы бар және дәрігер науқастың бұл таңдауьш сыйлауы керек.

Дәрігер мен науқастың арасында түсініспеушілік болмас үшін, шұғыл көмектен баска кездерде, науқас дәрігерге жолығып кеңес (консультация) алады, және осы кезде дәрігер науқастың ерікті келісімін алады. Сондай-ақ дәрігер науқасқа оны емдеу әдістері, оны қолдану жолдары, асқыну мүмкіндігі және басқа да альтернативті емдеу әдістері женінде хабардар етеді.

Науқасты ескертпей емдеу шараларын жүргізу, тек қана нау-қастың еміріне және денсаулығына қауіп төнгенде ғана рүқсат етіледі. Бұндай шешімді қабылдау алқалы түрде қарастырылғаны дұрыс. Балаларды емдеу кезінде, дәрігер міндетті түрде баланың ата-анасымен мақүлдасып, келісімін алуы қажет. Дәрігер науқастың ар-намысын, жеке бас құқықтарын сыйлауы керек, оған мейірімділік-пен қарап, жеке бас құпияларын бағалап, туғандарының және жақын-дарынын, жағдайын түсіністікпен қарап білуі қажет.

Егер науқас өзі ерікті, саналы түрде өз келісімін бере алмаса, келісімді оның өкілі немесе науқасқа әрдайым қамқорлық етуші адам береді. Дәрігер ешқандай тәуекелге бармауы керек. Шүғыл көмектерден басқа кездерде, науқастьщ денсаулығының нашар-лауына әкеп соқпайтын жағдайда, дәрігер науқаспен арасындағы сенімсіздік бар деп байқаса немесе өз сенімі жеткіліксіз негізде болса, науқасты емдеуден бас тарта алады. Бірақ бұндай жағдайда, ол сол мезетте, тиісті денсаулық сақтау мекемелеріне хабарлап, науқасқа керекті маманды ү_сынуы қажет.

Дәрігер кәсіби қызметін тек өзінін шынайы тегімен, лақап атты (псевдонимді) пайдаланбай немесе қандай да бір деңгей мен атақты иемденбей атқаруы қажет. Әр науқас өзінің жеке басының құпиясын сақтауға қүқығы бар, сондай-ақ дәрігер және медициналық көмек көрсетуге қатысқан өзге де түлғалар дәрігер құпиясын сақтауға міндетті. Науқас жөніндегі мәліметті келесі жағдайда беруге бола-ды: науқастың жазбаша келісімі болса, анықтау, тергеу, прокуратура мен сот органдарының талабы бойынша және науқасты емдеу

170

үшін басқа дәрігерлер шақыртылғанда қүпиялар ашылуы мүмкін. Сондай-ақ дәрігер басқажағдайларда, бүл құпияның жариялан-бауына қадағалау жүргізуі керек. Дәрігер кез келген уақытта, нау-қасқа барлық күш-жігерін салып, медициналық көмек көрсетуі керек және дәрігер науқас адамдарға көмек көрсету барысында, өзінің қаржылық жағдайын жақсарту мәселесін ойламауы қажет.

Науқас басқа дәрігерлермен кеңесемін десе, емдеуші дәрігер тыйым сала алмайды. Науқасқа кеңес беру кезінде, дәрігер қандай да бір қателіктер жіберіп қойса, сол мезетте науқасқа және денсаулық сақтау мекемелеріне, қызметі жогары дәрігерге хабарлап, жедел түрде жіберген қателіктерді жою жөніндегі шараларды, еш бү_й-рьтқты күтпестен жүзеге асырады.

Дәрігер науқасқа науқас ретінде ғана емес, сондай-ақ жеке адам, тұлға ретінде қарауьт, оны тыңдап, толығымен түсінуі қажет. Науқас адам өзінің денсаулығы жайында білуге қүқығы бар, сондай-ақ сол құқықтан бас тартуға немесе оның денсаулығы туралы ақпаратты хабарлайтын адамды белгілеуі мүмкін. Бү_л ақпарат науқастың денсаулығына елеулі зиян тигізетін болса, мысалы, психикалық әсер берсе, мұндай жағдайда науқастан жасырылынуы мүмкін. Бірақ науқас талап ететін болса, дәрігер науқастың денсаулық жағдайы туралы айтуға міндетті. Егер науқастың жағдайы нашар болатын болса, оған жайлап, сыпайылықпен айтып, кейін барлығы жақсы болады деген үміт қалдыру керек.

Дәрігер болатын адам алдымен өзінің бой куатындағы қасиет-терін зерттеп алуьт керек. Өйткені дәрігер өзін-өзі танымай тү_рып, өзгенің, яғни науқастьгң мү_ңын біле алмайды. Сондықтан да ол өз кәсібін жүйелі түрде жақсы меңгеруі қажет. Дәрігер тек езінің кәсіби біліктілігіне сәйкес қызметін жүзеге асыруы керек, егер ол науқасқа көмек көрсету кезінде білімі, біліктілігі төмен болса, дәрігерге науқасқа көмек көрсетуге жол берілмейді.

Студенттерді немесе жас мамандарды оқытушы, үйретуші дә-рігерлер өз қызметтерін мүлтіксіз орындаулары қажет, яғни үлгі болуы керек. Дәрігер қолы жететін барлық құралдар арқылы са-лауатты өмір салтын жүргізу жөнінде ақпараттар беруде, қоғамдық және кәсіби әтикалық нормаларды орындауда үлгілі болуы керек.

171

Әрине, осы талаптар орындалмағандықтан, дәрігер мен наукдс арасында түсініспеушіліктер туындай бастайды.

Дәрігер мен науқас арасындагы түсініспеушілік дегеніміз -дәрігер науқасқа медициналық көмек көрсету барысындағы науқас-қа дәрігердің көрсеткен көмегіне қанағат тұтпауы кезінде пайда болатьш карым-қатынас түрі.

Қазіргі таңда еліміз дами келе, науқас пен дәрігер арасындағы түсініспеушілік орын алғанда, науқастардың арыз жазуы елеулі түрде өсті. Бүған әлеуметтік-әкономикалық шартгардың езгеруі, қогам санасыньщ өсуі, ақылы қызметтің көбеюі себеп болып отыр. Бул түсінісгтеушіліктер емдеу мекемелерінен, денсаулық сақтау жүйесінен сот инстанцияларына дейін жетеді, яғни дәрігерге қатыс-ты іс қозғалып, соттық дау туындауы мүмкін.

Құқықтық жауапкершілікретінде біз дәрігердің кәсіби қызметін, әрекет етуші, заңға сәйкес жүзеге асырып және сол заң бойынша жауапкершілік міндетін түсінуіміз қажет. Алайда, дәрігер мен науқастың арасындагы түсініспеушілікті жеңіл шешу мүмкін бол-мағандықтан, соңғы жылдары қаншама «Дәрігер-науқас» сот про-цестері өтті.

Сондықтан да біз студенттерді оқытқанда және жас дәрігерлерді баулу барысында дәрігер-науқас қарьгм-қатынасын үйрету аса маңызды орынға ие деп есептеуіміз қажет. Әрине, науқас пен дәрігер арасында қатынас, әртүрлі орьтн алуы мүмкін. Мысалға алатын бол-сақ, кейбір науқастар дәрігерге келгенде не психологиялық тұрғы-дан дайьш емес, не қаржылық жағдайы болмауы мүмкін, сондықтан да ол дәрігерге қарсылық ретінде арьгз жазуы мүмкін. Емдеу-бақы-лау комиссиясы, жүргізілетін сот, медициналық әкспертиза сүрақ-тарына жауап бере отырьтп, қандай да бір шешімге келеді.

Дәрігер мен науқас арасында жиі байқалатын түсініспеушіліктің негізгі себептерІ болып мыналар табылады:

1. Дәрігердің науқасқа жеткіліксіз көңіл бөлуі.

2. Науқастың емделуге деген келісімінің болмауы, яғни науқастьщ өзін емдеу жөнінде қолданылатын әдістер туралы хабардар болмауы.

3. Дәрігердің басқа саладағы дәрігермен емдеу жоспарын қүру жөніндегі алқамен келіспей, өз бетінше қызметін атқаруы.

172

4. Медициналық құжаттардың дұрыс толтырылмауы.

5. Дәрігер және науқас мінез-қулқыньщ ерекшелікгері. Мүндай түсініспеушіліктер болмас үшін ескерту, алдын алу

шараларын жүргізу қажет. Ол болашақ дәрігерлерді оқыту, тәрбие-леу кезінде жүзеге асырылса, дүрыс болар еді және дәрігер мен пауқастың әтика, мораль заңцылықтарын сақтауы да бүлдай і үсініспеушіліктерді болдырмас еді.

Дәрігер әтикасы (грек тілінен аударғанда ейіпоз - салт, пейіл, мінез қүлық) дәрігердің мінез-құлық мәселелерін, соның ішінде езін - өзі моральдық жағынан үстауы, кәсіби парыз және ар-ү_ят сезімі мәселелерін қарастырады. Сондай-ақ медициналық қызмет көрсетуді, оның науқаспен және оның туыстарымен, қызметтестері және ортақ медициналық персоналмен қарым-қатынастарын да зерттейді. Сонымен қатар, науқас әтикасы да күрделі мәселе болып табылады. Бүл жерде науқастың өзін-өзі жақсы ұстауы ғана емес, науқастың қарым-қатынасы ескерілуі қажет. Негізінен бүл мәселе әлі күнге дейін дұрыс шешімін толық таппаған.

Науқасты емдеу кезінде сәтті нәтижеге жету үшін, негізінен науқас дәрігерге толық, сеніммен қарауы керек. Науқас дәрігерге үялмай, сеніммен, өзінің денсаулық жағдайы туралы айтуы керек. Дәрігер осы кезде науқасқа ілтипатпен қарап, онымен жақсы қарым-қатьшас орнатады, дәрігерлік құпияны сақтайды.

173

VIтарау

ДӘРІГЕР Т¥ЛҒАСЫ. КӘСШТІК ДЕФОРМАЦИЯ

ДӘРІГЕР ТҮЛҒАСЫНА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР, АЙТЫЛАТЫН ӨСИЕТТІТІЛЕКТЕР

Дәрігер мамандығы - ең көне кәсштердің бірі. Мындаған жыл-дар бойы дәрігер жұрт арасында, әсіресе сол заманның зиялыла-рының ішінде, әртұрлі сезімдер тудырған. Ол сезімдердің қайшы-лығы, орта ғасырларда дәрігергё берілген анықтамадан бейнеледі: дәрігер - ігізЬпез (үш жүзді). Яғни, халықтьщ ойы бойынша, дәрігер үш жүзді болған: кәдімгі өмір жағдайында - әдепті адам, науқастың жанында - періштедей, ал гонорарды талап еткенде - шайтандай. Материалдық қүндылықтар жүрген жерде, бақылау да жүретіні анық. Сондықтан, қоғам әрқашан да медициналық әрекетті бақы-лауға альш, үнемі қадағалап отырған.

Ежелден дәрігер тұлғасына, қоғам ерекше талап қойып, өсиеттер айтып, олардың білімі мен біліктілігіне және адамгершілік қасиетгеріне көп мән берген. Бүгінгі күні де, адамдар дәрігерлерге ерекше көзқарас білдіріп, олардын, мамандық тәжірибесіне, қайырымдылығы мен әдептілігіне, басқа қабілеттеріне көп үміт, міндет артады. Ал тәжірибелік дәрежесі және білгерлігі жоғары дәрігерге, тұрғындар үлкен қүрмет, сый көрсетіп, оның абыройын, беделін көтере түседі.

Орыстың белгілі жазушысы А.П.Чехов: «Адамның түла бойында сыртқы пішіні, жан дүниесі мен ойлары, киген киімі - бәрі де өте ғажап болуы қажет», - деген екен. Өзінің негізгі мамандығы дәрігер болған соң, білікті жазушының бұл айтқанын, «дәрігер мамандығы бар адамдардың бойына қажет қасиетгерден құралған-ау» - деп ү_ғынуға да болады. Шынында, басқа мамандықтарға қарағанда, дәрігердің өмірі, оның қылықтары, жүріс-тұрысы көпшіліктің кө-зіне жиі түсіп, олардың «сынына» тұрақты ілінеді деуге болады. Бүлай болудың өзіндік себебі бар, өйткені дәрігер көбінесе

174

мәдениеттіліктің, зиялылықтьщ, салауатты өмір салтының үлгісі бола отырып, сол қасиеттердің үгітшісі де болып табылады. Әсіресе ауылды жерде бұл - айқын сезіледі.

Дәрігер әрқашан өзінің сыртқы пішініне, күнделікті киетін киіміне, мінез-қүлқына, сөйлеген сөзіне, жүріс-тұрьтсына тұрақгы түрде көңілін бөліп отыруы өте қажет. Дәрігердің киген киімі өзіне шақ, таза және қарапайым болғаны дұрыс. Әрине, дәрігердің киімі өз заманының сәніне, модасына сәйкес болғаны да дұрыс, өйткені әдемі және сәнімен киіну - жалпы мәдениеггіліктің белгісі. Бірақ, сән сақтап, «модадан қалыспаймын» - деп жүмысқа, өзінің маман-дығына, мінез-құлқына, қоғамдағы орнына сәйкес келмейтін киім киіп, әртүрлі әшекей тағу да ерсі жағдай. Сән (мода) жаңальтқтары-ның бәрі бірдей дәрігер мамандығына сәйкес келе бермейді. Тіпті кейбір жағдайларда, дәрігерлерге, әсіресе әйел дәрігерлерге, жү-мыс уақытында әсемдікті сақтауды мүлде ұмытуға да тура келеді. Мысалы, хирург әйелдер, қьтзмет уақытында тырнағын ү_зын етіп өсіріп, оны бояп, шашын әсемдеп, саусақтарына сақина, білегіне білезік тағып жүре алмайды.

Қорыта келгенде, дәрігердің сыртқы пішіні, үстіне киген киімі оның мінез-қүлқын, мәдениеттілігін, ақылын, білімін сипатгайды десек қателеспейміз. Сәнге сәйкес, ұқыпты, таза, әрі қарапайым киінген дәрігерлерге ауру адамның да сенімі арта түседі. Керісінше, егер дәрігердің бет-аузы мөлшерден тыс бояуланган, шашы дуда-дуда болып, түла бойы неше түрлі заттармен безендірілген болса, ауру адамдар оған сенімсіздік білдіріп, «мінезі жеңіл екен» деген ойға келуі мүмкін.

Дәрігердің мінезі сыпайы болса, қызмет әтикетін дұрыс сақтаса, ауру адамдар оньтмен ашық сөйлесіп, айтқан сөзіне сеніп, көнілдері көтеріңкі болып жүреді. Ондай дәрігер, әрбір ауру адамның мұң-мүлсгажын түсініп, олардың жасьгаа, жынысына, сырқатының түріне қарай керекті, құлаққа жағымды сөздер тауып, көңілін жұбатады. Ал жағымды сездің ауру адамға деген әсері туралы біз жоғарыда әңгімелегенбіз. Сондықтан, жас дәрігер, өзін-өзі тәрбиелеуге көп мән беріп, оған тұрақтьт көңіл бөліп отыруы қажет.

Медициналық деонтологияға, моральдік, әтикалық принцип-терге қайшы келетін тәртіп, тәжірибесі мол, жасы үлкен дәрігерлер арасында да кездеседі. Өзінің мол тәжірибесіне маңғазданып, көп

175

білгішсініп, ешкімнің пікірін тыңдамай, әріптестерін менсінбей жүретін дәрігерлер де аз емес-ау! Бүндай дәрігерлер, үжым жұмысының нәтижесі жақсы бола қалса, жетістіктердің бәрін өз үлесіне қосып, ал кемшіліктер болған сәтте, өз бойынан мін таппай, басқаларды айыптап, қателіктердің бәрін солардың мойнына артады. Бір ұжымда қызмет атқарып жүрген әріптестер арасында жиі кездеспесе де, байқалып ту_ратын тағы бір өте зиянды жағдай

- біреудің жетістіктерін көре алмаушылық, қызғаныштық. Бойла-рында осы «қасиеттері» бар дәрігерлер коллективтің соры. Өйткені ондай «маман» жүрген жерінде өтірік, қызғаныштық, қастық, т.б. жалпы қоғамдық моральға, әтикаға жатпайтын қылықтар тудырып жүреді. Олар жақсы маман - дәрігерлердің беделін төмендету үшін, оның соңынан жалған сез, теріс пікір айтып, кішігірім жіберген қателері болса, оны үлкейтіп, көркемдеп, ел арасына таратуды көздейді. Жақсы дәрігерді олар ауруларға, туған-туыстарына жамандап, қаралауга дейін барады.

Әріптесінің жетістіктерін көре алмау, қызғаныштық білдіру

- ең түрпайы және қауіпті қасиеттердің бірі. Сондықтан, осындай қасиеттерден әрқашан аулақ болуға тырысу керек. Керісінше, өзіңен ақылы, мамандық және өмірдегі тәжірибесі, білімі, мәдениеттілігі артық әріптестерінен әрдайым үлгі алып, үйреніп отыру керек.

Медициналық әтика мен деонтологияның өзекті мәселелерінің бірі - дәрігер мен ауру адамның туыстары, жолдас-жоралары, қыз-меттес әріптестері арасында туатын қарым-қатынас. Ауру адам емханаға түскен сәттен бастап, оның туған-туыстары, жолдас-достары, т.б. хал-жағдайын, дертінің түрін, оның «ауру адамның өміріне, болашағына тигізетін әсері қандай» деген сү_рақтарға дәрігерден жауап алуға тырысады.

Әдепті, білімді, мәдениетті дәрігер өз әріптестеріне үлкен түсіністікпен қарап, оларға рақымшылық жасайды және әрқашан кешірімді болады. Егерде әріптесі қателесе қалған жағдай туса, оның қатесін көпшілікке кең таратпай, тек сол қателескен дәрігердің өзіне ғана айтып, ал қажет деп тапса, оның көңіліне келмейтіндей түрде кеңес беруге тырысады. Қате жіберген дәрігер өз тарапынан кішіпейіл болып, жіберген қатесін түсінуге және әріптесінің кеңе-сін дұрыс қабылдауға тырысып, оған ризашылығын білдіргені жөн.

Бір үжымда, әрине, білімі, мамандық тәжірибесі, сауаттылығы

176

әртүрлі деңгейдегі әріптестер бірге қызмет істейді. Сондықтан білімі, мамандық тәжірибесі мол әріптестер, жас мамандарға немесе білімі олардан төмендеу деңгейдегі дәрігерлерге, әрқашан кемегін ұсынып, үстаздық ықыласын сездіріп, ал жас мамандар олардан үйреніп отыруға ұмтылса, ондай үжымның атқарған істері әрдайым алға басып отырады.

Өкінерлік бір жағдай, ол жоғарғы оқу орынын кеше ғана бітір-ген жас дәрігерлер арасында көкірегін керіп, менменсіп, ешкімнің кеңесіне қүлақ аспай, «бәрін өзім білемін» деп жүретін жас маман-дар да кездеседі. Бұл көңіл-күй ондай дәрігерде жастықтың қызуы мен, жарқыраған жаңа дипломның әсерінен болады да, біраз уақыт өткен соң ол «мінез» қалады, ал кейбір жағдайларда аталған қылықтар, жас дәрігердің бойына сіңіп, жалпы мінезіне сай болып қалыптасып кетуі де мүмкін. Ондай дәрігерлердің ауру адамға, коллективке, қоғамға пайдасынан зияны көп және олардьщ дәрігер-лік болашағының да жақсы болуы екі талай.

Дәрігердің кәсіптік қызметі о бастан-ақ басқа мамандардың қызметінен ерекшеленетіні сөзсіз. Себебі, дәріғер иауқас адаммен жүмыс атқарады. Сау адаммен салыстырғанда науқас адам сырқат-тың ерекшеліктеріне қарай өзгереді.

Дәрігер медициналық білімді маман болумен қатар, науқас жағдайына тікелей байланысты елдің қоғамдық өміріне араласа-тын, жан-жақты қоғамдық азамат, қызметкер болып табылады.

Дәрігердің білімі терең, толық, кең, жетілген болуы тиіс. Алайда, мұндай білімнің болуы, дәрігер тарапынан адамгершілікті, өзін-өзі тәрбиелеуді дамытуын да талап етеді.

Адамгершіліғі жоғары дәрігер, таңдаған мамандығына сай, өзін азамат және дәрігер деп қабылдаған қоғам алдындағы жауапкерші-лігі негізінде өз жұмысын адалдықпен атқара алады.

Дәрігерге емір жолы ұсынатын өз мамандығын игеру жолын-дағы қиындықтар, дәрігер еңбегін нағыз ерлікке ұштастырады. Атақты орыс жазушысы, дәрігер, ү_зақ жылдар бойы өзі сырқаттан-ған А.П.Чехов, дәрігердің басты қасиетін былай деп айрықша-лаған: «Дәрігер мамандығы - ерлік. Ол жандүниенің, ниеттің таза-лығын талап етеді. Кез келген адам мүндайға қабілетті емес».

Жүйелі түрде, тоқтаусыз медициналық өнерге үйренетін, өзінде қазіргі таңдағы дәрігерге қажетті адамгершілік қасиетттерді

177

тәрбиелейтін адам ғана дәрігер болуға қабілетті. Адамдардың дәрі-гер т^лғасына қойылатын талаптарына сараптама жүргізе отырып, келесі ең маңызды, дәрігердің оң қасиеттерін атауға болады. Бүлар-ды науқас адамдар өте жоғары бағалайды және арқа түтады.

ҚАЗІРГІТАҢДАҒЫ ДӘРІГЕРДЩ КЕЛБЕТІ

Дәрігердің сыпайылығы - дәрігерге ең басты және қажетті қасиеттердің бірі болып табылады. Медицина өте көп жетістіктерге жеткені сөзсіз. Бірақ, қазіргі таңда біздің білетіндерімізбен салыс-тырғанда, білмейтіндеріміз көп; біз науқасқа толығымен көмек бере алатынымызбен салыстырғанда, толығымен көмек бере алмай-тынымыз басым, алайда біз үнемі білімге ұмтыламыз. Медицина ғылымының негізін қалаған, көп томды шығармалар жазған, аты әлемге әйгілі Әбу Әли Ибн Синаның өмірінің соңғы кезінде бы-лайша қорытынды жасаған екен: «Біз дүниеден өтеміз және езіміз-бен бірге бір ғана, яғни біз ешнәрсе білмедік деген сананы алып кетеміз».

Дәрігердің өмірі ешқашан аяқталмайтын өмірлік университет. Білім жинау, клиникалық өнерге ие болуға шек қою дәрігер үшін кәсіби өліммен бірдей. Клиницист А.А. Остроумовтың айтуы бойынша: «Қоғам қажеттілігі үшін өмірлік оқу - дәрігердің қалауы». Дәрігердің оптимистік қасиеті науқасқа көмек көрсету мақсатында терең білімге, ақылға сүйенген, тәжірибесіне негізделген, саналы болуы тиіс. Бүл дәрігердің бейнесіндегі сыпайылықтьт көрсетеді. Кез-келген дәрігердің адамгершілік қасиеті сыпайылықтың көлең-кесінде қалмауы тиіс, ол өзін-өзі жария етуді қажет етпейді. Қиын жағдайларда дандайсуды, орынсыз батырсынуды, дәлелденбеген сенімділіктің көрінісі беткей білімнің, жеткіліксізділіктерді жасыру мақсатында жасалған екіжүзділіктің белгісі.

Дәрігердің шынайылығы басты қасиеттердің бірі болып табы-лады. Дәрігер қызметінің ауыр міндеттерінің бірі болып, науқасқа, оның жақындарына, тіпті кейде науқастың өмірі жөнінде қайғылы шешімдерді айту саналады. Кейде жас, тәжірибесі аз дәрігерлер оптимистік қасиет басымдылық көрсетіп, қазіргі таңдағы медицина бәрін жасай алады дегенді үхтанып, қолайсыз жағдайлардың өзінде

178

де табысқа науқасты, оның туыстарьш сендіреді. Әрқашан дәрігер науқасқа бар шындықты айтуға міндетті емес. Бірақ, дәрігерге өтірік айтуға тыйым салынған. Дәрігер кез-келген жағдайда, әсіресе науқас аса толқумен дәрігердің шешімін күткен уақытта өтірік айтуға қүқықсыз. Алайда, шындықты айту барысында дәрігер нау-қас психикасына жанашарлықпен қарауы тиіс. «Болмысын елестей емес, шынайы көріп, қабылдау. Ақиқатқа қызмет ету... «Адамгер-шілікті болу» дегенді әрбір өз отанын сүйетін дәрігер, азамат жүрегінде ұстауы тиіс деп, - Н.И.Пирогов айтқан болатын.

Әділеттілік - дәрігердің ең басты рақымшылдылығы. Әділет-тілік дәрігердің барлық әрекетін, арманын, сенімділігін, ойын қам-тиды. Цицеронның айтуы бойынша ең басты екі әділетгілік болып «Ешкімге зияндық жасамау және қоғамға пайда әкелу» табылады.

Дәрігердің қызметі ешқашан жеңіл, қарапайым болмайды. Тә-жірибелік дәрігердің қиын жұмыс жағдайын С.П.Боткин былай деп суреттеген: «Өмірдің қолайсыз жағдайларында рухани тепе-тен-дікте болу үшін, сәтсіздікте - қайғыға, ал табыста - бос үміттенуге түспеу үшін, тәжірибелік дәрігер әрекетіне шынайы бейімділік қажет».

Дәрігер қалауы - дәрігердің өмірлік идеалы. Дәрігер қиналып жатқан науқасқа денсаулық, қуаныш сыйлайды. Бұл - дәрігерге жандүниелік, медициналық басты стимул береді, нәтижесінде дәрі-гер өзінде күш тауып, мүмкін еместі шындыққа айналдырып, ем-деуге келмейтін сырқаттарды емдейді.

Дәрігердің адалдығы өз мамандығының айналасын ғана қам-титын болса, біржақты болып қалатын еді. Кең мағынадағы гурашылық - адалдықтың серігі болып табылады.

Дәрігердің жанкештілігі ауыр халдегі науқастың төсегінің жанында болуымен, тәулік мерзімі мен ауа-райына қарамай иауқастарға көмек көрсетуге аттанумен, өзінің өміріне зияндылық лкелуіне, жағдайдың болмауына қарамастан күрделі тәуекелді операциялық араласуларды жүргізу секілді батырлық әрекеттермен корінеді. Жанкештілік батырлықты көрсетемін деген оймен емес, иауқасты қүтқару барысьшда шешім қабылдау, ауру қоздырғыш-гарын зерттеу, жаңа дәрілік заттардың әсерін анықтау, жедел және қпуіпті кәсіби қызметгер кезінде жасалынады.

Медицина ғылымының даму барысында ауру қоздырғыштарын

179

зерттеу лабораториялық жағдайда нәтижелерін тексеру қиындық-тар әкелді. Сол кездерде жанкешті дәрігер - ғальшдар тәжірибені өзіне жүргізген болатын. Бү_л дәрігерлердің әрекеті - науқастарға зияндылық көрсетуге, тәжірибе жасауға болмайды деген үстанымға негізделді.

Осыдан 200 жыл бүрын өмір сүрген, сібірлік жараның даму се-бебін ашқан ғалым С.И.Андриевский өзіне тәжірибе жасаған. Атақты ғалым Н.Ф.Гамалея XIX ғасырда қүтырмаға қарсы вак-цинаның әсерін бақылау үшін өзіне тәжірибе жүргізген. З.В.Ер-мольева холера вибрионын өзіне егіп тексерген. Осы күнге дейін жасалған осьшдай жанкешті әрекеттер науқастың денсаулығын сақтап қалуға, ерте ғасырдағы «Зиян келтірме» деген үхтанымға негізделген.

Дәрігердің сөзі - өте керемет емдеуші больш табылады, ал егер оны дүрыс қолданбаса, науқасқа өте қатты әсер беріп, тіпті өлімге әкелетін зияндықты тудырады. Атақты орыс психоневрологы, нейрофизиологы В.М.Бехтеровтың айтуы бойынша «Дәрігердің сөзінен кейін науқастың жағдайы жеңілдемесе - бүл дәрігер емес». Әйгілі клиницистың айтқаны дұрыс па деген сұрақ туады? Тәжіри-беге сүйенсек, В.М.Бехтеревтың қойған өткір сүрағы шындықты көрсететіні сөзсіз.

Дәрігердің сөзі емдеу барысында аса маңызды емдік әсер көр-сететіні ғылыми түрде дәлелденген. Дүрыс таңдалған сөз науқасқа жақсы тәрбиелеуші, оның қатесін жөндеуге көмекші болып та-былады. Сонымен қатар, дәрігер сөз арқылы науқасқа денсаулы-ғын сақтау, аурудың алдын алу жайлы айтып, оның білімін дамы-тады. Алайда, дәрігердің не басқа да қызмёткерлердің дүрыс тандалмаған сөзі науқасты қатты жаралап, тіпті ауыр сырқаттарға душар еткізеді.

Адамға деген сүйіспеншілік. Бүл дәрігердің және басқа меди-цина қызметкерлерінің ең басты қасиеті. Оның негізінде дәрігердің сезімталдығы, жанашырлығы, әрқашанда жәрдем беріп, ауру адамның қиналысын бәсендетуге даярлығы жатады. Дәрігердің адамсүйгіш қасиеті, өзінің жоғары білімін пайдаланып, барлық мүмкіншіліктерін, күшін және қүралдарын қолдану арқылы, жанын аямай, ауруларға жәрдем беруге әрекет жасауы. Әрине, дәрігердің бүл әрекетінің негізінде, оның білімі мен білгерлігі және тәжірибелік

180

біліктілігі жатады. Бүл дәрігердің жоғары дәрежелі дайындығын және тәрбиесін қажет етеді. Сондықтан, дәрігер институт қабыр-ғасынан бастап үлгілі үлгерімде больга, сапалы білім алып, өмір бойы оны толықтырып, жетілдіріп отыруы қажет. Олай болмаған жағдайда, дәрігердің білімі тоқырап, ол жаңа медицина жетістік-терін меңгере алмай, науқастар алдындағы беделін төмендетеді.

Дәрігердің адам сүйерлік қасиеті барлық ауру адамдарға біркелкі болуы керек, оларды бөлуге, жіктеуге болмайды. Яғни, науқастың дертіне, түріне, сипатына, психологиясына байланыссыз, дәрігердің сезімталдьтғы, қайырымдылығы және сыпайылығы мен әрекеттері, барлығына біркелкі болуы қажет. Әлбетте, ол үшін дәрігер ерекше шыдамды, тәрбиесі және мәдениеті жоғары болу шарт. Адам сүйерлік қасиеті арқылы, дәрігер қолынан келгенін аямай, барлық мүмкіншіліктерін жоғары дәрежеде және тиімді қолдана алады.

Бүл қабілетті әр дәрігер, студент кезінен, өз-өзін тәрбиелеп, өмір бойы жетілдіріп отырьтп қана биік дәрежеге жеткізе алады.

Жоғары міндеттілік. Бұл - дәрігер мамандығына қойылатын кслесі маңызды талап. Дәрігердің өз ісін үлкен жауапкершілікпен атқаруы ерекше дайындықты және тәрбиені қажет етеді, ол омір бойы дамытылып, сапалы дәрежеге жеткізіледі. Дәрігердің жоғары міндеттілік сезімі негізінде, оның іс-әрекеті, ешқандай күмән және мін келтірмейтін, жоғары деңгейде орындалады. Бүл қасиет арқылы, дәрігердің тағайындаған диагностикалық және ем иіаралары, процедуралары, айтылған сөзі және жазбалары тиянақгы және үқыпты орындалып, толық іске асырылады. Жоғары міндетті дорігерде еш нәрсе назарынан тыс, қадағаланбай қалмайды, барлық ісі, әрекеті үнемі бақылауында болады. Мұндай дәрігерде науқасты ісрттеу және емдеу шараларының толық, уақытында орындалып, басқа кезекші дәрігер және мейірбикелер әрекеті де қадағаланып, ипқыланады.

Егер науқас немесе оның жақындары мен туысқандары, дәрігер-/ііц міндеттілігіне күмәнді болса, олар оған сенімсіздік білдіріп, иисқа дәрігер іздестіруге мәжбүр болады, немесе осының неғізінде і^сліспеушілік пен шағымдану пайда болуы мүмкін.

Сондықтан, студент кезінен, дәрігер жоғары міндеттілік және жмуапкершілік қабілетін өзінде ерекше тәрбиелеп, дайындауы қа-Исет. Әсіресе, клиника жағдайында, аурулармен алғашқы кездес-

181

кеннен бастап, тәжірибелі дәрігерлерден көріп, үйренуі керек. Керісінше, ұмытшақ және ұқыпсыз дәрігерде диагаостикалық процесс, ем шаралары тиісті дәрежеде орындалмауы салдарынан, ем тиімсіз болып, түрлі асқынулар дамьга, ауру созылмалы туріне ауысып кетуі мүмкін. Яғни, бүндай дәрігерден науқас адамдар бас тартып, қашқақтайды немесе оған шағымданады, беделін тусіреді.

Үнемі ізденісте болу. Бү_л қабілет арқылы дәрігер мамандық дәрежесін, білгерлігін өсіріп, жаңаша білім алып, тәжірибесін жоғарылатады. Медицина ілімінің дамуына сәйкес, күнделікті жаңа диагностикалық және емдеу технологиялары, дәрі-дәрмек, материалдар медициналық тәжірибеге ү_сынылып отырады. Осыған байланысты, әр 3-5 жыл ішінде медициналық мәлімет жартылай жаңартылып, ал қалыптасқан тәсілдер ескіріп қалады.

Сондықтан, әр дәрігер үнемі, күнделікті медицина шығармала-рын оқып, қарастырып, білімін жетілдіріп, тәжірибелік дәрежесін өсіріп отыруы қажет. Ал үнемі оқымайтын, білімін жаңартып отырмайтын дәрігердің білімі тоқырап, емдеу нәтижелері, басқа дәрігерлерге қарағанда, тиімсіз болып, ол артта қалуға мәжбүр болады. Дәрігердің өзі күнделікті оқып, білімін жетілдіріп отыруды, өмірлік қажет іске айналдырып, тәрбиелеп, дәстүр жасауы абзал. Әлбетте, мұндай маман ез ісінде жоғары дәрежеге жетіп, сапалы ем жүргізе алады, тұрғындар қүрметіне бөленіп, беделі өседі. Әрине, бұндай дәрігерге аурулар жиі қатынайды, оны іздестіреді, тек осы дәрігерде ғана емделуге ынтасын білдіреді.

Дәрігердін беделі. Бүл қасиет дәрігердің мамандық деңгейіне және жеке басының әдептілігіне байланысты болады. Өз жұмысына немқұрайлы қарап, ауруға толық назар аудармай, шағымдарьш тыңдай алмаса, дәрігерлік қателіктер жіберсе немесе дөрекі мінезін көрсетсе, ол өзіне артқан сенімнен және қүрметтен айырылады. Осыған байланысты бедел, абыройын жоғалтады. Ал беделі жоқ дәрігерден науқас бас тартады, оған емделуге бармайды, барса да сенімсіздік білдіреді.

Дәрігердің беделділігі науқаспен сүхбаттасу барысында маңыз-ды қызмет атқарады. Дәрігердің осы қасиетін негізге ала отырып, медицина классиктері медициналық қызметкерлердің беделділігін танытатын қасиеттерді анықтаған. Ең бірінші, бул дәрігердің өз саласындағы терең білімі, науқасты толғандыратын мәселелерді

182

тез, дү-рыс, сенімділікпен түсіне білуі, сырқаттың тез жазылуын қамтамасыз ететін емдеу тактикасын таңдай білу қабілеті.

Дәрігердің түлғалық сүйкімділігі оның тілектестігі, ақпейілдігі, адалдығы, т.ү_рақтылығы, табиғи сыпайылығы, мол адамгершілік қасиетімен көрінеді. Дәрігердің әрбір әрекетінің басты мақсаты болып науқастың игілігі табылады.

Осы себепті әр жас дәрігер өз беделін жоғары бағалап, ешқашан мін келтірмейтіндей әрекет жасауы керек.

Дәрігердің оптимист болуы. Бүл қасиеті арқылы дәрігер аурудың сенімін арттырып, «тез арада сауығуым мүмкін» деген ой тудырады. Әрине, дәрігер езі де оптимист болып, өмірге жарқын көңіл-күймен, сеніммен шаттана қарауын науқас сезуі қажет. Дәрігер науқаспен қарым-қатынаста болған кезде, оньщ мінезіне, белсенділігіне орай әртүрлі байланыста болуы мүмкін.

Дәрігер гуманизмы. Дәрігердің адам өмірін сақтап қалуға, не науқастың қиындығын жеңілдетуге бағытталған жанкешті әрекетінен жоғары бұл дүниеде қандай адамгершілікті атауға болады. Осы ұғымдардьщ бірігуі гуманизмнің нышаны екені сөзсіз.

ДӘРІГЕРДЩ ЛИДЕРЛІК, ҢОЛБАСШЫЛЫҚ ҚАСИЕТІ

Дәрігердің басшылық ролі - бүл дәрігердің белсенді, бастаушы позицияда, лидер ретінде, ал науқастың белсенділігі шамалы, дәрігерге ілесетін жағдайда болуы. Дәрігердің басқару ролін өзіне алуы, беделді және билікті жағдайда болуы арқылы, барлық емдеу кезіңде туатын мәселелерді шешуін өз жауапкершілігіне алады. Мү_ндай дәрігерді, аурудың көбі «дуагер, маг» ретінде қабылдап, оның әрекетіне зәру болады. Аурулар оның басымдылығьша бейімделіп, оған толық бағынуға даяр. Олардың ойы - «дәрігер барлығын біледі, науқас - ештеңе білмейді». Кемеліне келмеген, сресеймеген, мінез-қүлқына қарай басқаруды қажет ететін пауқастарда, бүл қатынас қолайлы және қажетті.

Қазіргі кезде дәрігердің аурумен қарым-қатынас үлгісі ретінде, оііың билік жасау, авторитарлы ролі саналады. Бүлда дәрігер бел-сснді, лидер позициясында болып, арақатынаста доминант (бас-қарушы) ролін атқарады. Яғни, ол емдеу және диагностикалық

183

үрдісінде барлық мәселелерді өзі шешіп, толық жауапкершілікті өз мойнына алады (моральдық, психологиялық, құқықтық). Мұндай жағдайда науқас адам дәрігердің бағынуында больш, тәуелді және пассивті емдеу объектісі ретінде саналады. Дәрігер мен науқас арасында тиісті дистанция сақталып, оны бүзуға тосқауылдар қойылады.

Дәрігердің басқарушы, билеуші болу ұлгісі хирургия, акушерия мен гинекология, стоматология және травматология салаларында басым болады. Әрине, лидерлік рольді атқару, дәрігерге жоғары талап қояды: беделді болуы, білімі, біліктілігі және білгерлігі ешқандай күмән келтірмеуі, т.б.

Бүл қарым-қатынас түрінің кемшілігі - науқастың белсенді еместігі және ұнемі, емделгеннен кейін де дәрігерге тәуелді болуы.

Дәрігер-серіктес (партнер). Бүл дәрігерлік қарым-қатынастың белсенді немесе одақтас түрі, емдеу процесіне науқастың белсенді түрде қатынасуын мүмкін етіп, оның ем таңдауда дербестігін және жауапкершілігін дамытады. Бұл ынтымақтастық қатынас, ауруға қарсы күрес жүргізген науқастарда нәтижелі болады. Дәрігердің іс-әрекеті пікірлесуге, соңғы шешімді өзі қабылдауға даярлыққа бағытгалған. Басталқы кезде дәрігер, қатынас құруға оның басқару тұрін қолданып, кейін ол серіктес қатынасқа көшуі мүмкін.

Жоғарыда көрсетілген, дәрігер түлғасына қойылатын талап-тардың барлығы да өте маңызды, бір-бірімен тығыз байланысты, олардың әрқайсысын науқастар жоғары бағалайды, әр дәрігерден талап етеді. Сондықтан, бұл қасиеттерді институт қабырғасьшан тәрбиелеп, ал қызметін атқара келе, оларды жетілдіріп, дамытуы қажет.

Емделудің кезеңдеріне қарай, дәрігер мен науқастың қарым-қатынасы дәрігерге түрлі міндет артады. Мысалы, 1-ші сатысында бір-бірін түсініп, ем мақсатьша келісім жасалады. Екінші сатыда - қоммуникативтік жүйесі қүрастырылып, әрқайсысының реттік ролі және емдеуге әрекеттесіп қатынасу дәрежесі анықталады. Үшінші кезеңде дәрігер белсенділігін тежейді, аурудың дербестігінс және тәуелсіздігіне мүмкіндік жасайды.

Қарым-қатынас жасаудың қолайлы түріне, дәрігердің белсенді болып, директивті және директивті емес стильдің шегінен шықпауы жатады.

184

Ақылы медициналық жәрдем беру жағдайында, науқастың дәрігерден тосулары және талап қоюы қарқынды өседі. Мүндай жағдайда, екеуінің қарым-қатынасы келісім-шарт үлгісіне негіз-деледі. Бүл үлгі жеке кәсіпкерлік руһына сай, сұраныс және үсыныс, нарықгық қарым-қатынасқа байланысты қүрылады. Сондықтан, емдеу процесі екі жақты бақыланып, жүргізіледі.

Келісім-шарт бекіту нәтижесінде, пациентке тәжірибелі жәрдем көрсетуге кепілдік беріліп, қолайлы және ыңғайлы жағдай жасала-ды. Сонымен қатар, дәрігер де науқасқа міндет артьш, емделуге ынтымақтас болуын, ем шараларын толық орыңдауын, салауатты өмір салтын сақтауын талап етеді.

Біртүтас ұжым - ортақ мақсат, мәселе, адамдардың жандүниелік жақындығын туғызатын түсінушілік орнаған жағдай негізінде қүрылады. Аталған жагдайда ү_жым басшысының, яғни көшбасының ролі ерекше.

¥жымда көшбасшьшың беделі жоғары болуы керек, себебі үжым адамның адамгершілік қасиеттерін бейнелейтін қоғамның бір бөлігі болып саналады. Көшбасшының беделділігі мен шьшайы адамгершілігі коршаған адамдардың, үжымның ортақ ойына не-гізделеді. Сенім және беделге дәрігер өзінің білімімен, қабілетімен, жүмысқа деген шынайы ниетімен, түрлі мәселелерді шешу жолда-рын іздестірумен, үжым мүшелеріне жақсы қарьш-қатынасымен ие болады. Осыған байланысты, қалыптасқан үжым басшысының беделділігі әрбір администраторға ауадай керек екені сөзсіз.

¥жымға жалған достық қажеттілік емес. Айта кететін бір жайт, ұжымдағы тиісті моральды климат болғанда, қаталдылық, ү_жым мүшелеріне ауырлық әкелмейді.

Атақты ғалым-хирург Н.Н.Бурденко өте қатал, көгггі талап ететін, өткір тілді болатын, бірақ оның ұжымындағы бірде-бір адам кетуге ұмтылмай, керісінше оның тілектес, адамсүйгіш қасиетіне, әрбір адам баласынан жақсы қабілетін тауьш, оны дамыта білетін қабілетіне байланысты, барлығы оның үжымында жүмыс жасауға гырысатын.

Кадрларды қабылдау және таңдау өте көп назарды қажет ететін, күрделі мәселелердің бірі болып табылады.

И.Армандтың айтуы бойынша: «Қабілетті және білімді адам-дардың үялшақтық қасиетіне байланысты дөрекі адамдар алға

185

шығады, ал ол болса қай жақтан қарасаң да зиянды да, өкінішті». Аталған жағдай басшыны таңдағанда ғана емес, сонымен қатар ұжым мүшелерін еңбекке деген қабілетімен емес, айқын белсен-ділігіне қарай ерекшелеп таңдағанда көрініс береді.

Кейбір адамдардың әрекетін басқаратын тек ар мен атаққұ-марлық қана емес екені анық. Осы факторлар басқа адамдардан өзінің шынайы моральдік, адамгершілік қасиетгеріне, біліміне емес, керісінше сөз тарату, өтірік айту секілді әдеттеріне негізделген ерекшеленуге деген ынталықты тудырады. Ал үжым басшысы әрқашан жағымпаздық, жарамсақтануды нағыз ашық көңілден айыра алмайды, немесе ажыратқысы келмейді. Мүндай басшыларға ең бастысы - үжым мүшелерінің өз түлғасына қүрмет көрсетуі болып табылады.

¥жымдағы шиеленісті жағдайлардың дамуына әкелетін себептердің біріне карьеризм тудыратын мансапқорлық жатады. Мұндай басшы мемлекеттік жоспарлар, мақсаттармен бүркеніп, кейде жақсы жетістіктерге жетуі де мүмкін. Нәтижесінде басшылық ету - әміршілікке, ал үжымды реттеу мен тәрбиелеу - әкімшілік етуге ауысады. Бұйыру әдеті басқа адамдармен салыстырғанда өз ерекшелігін, яғни басымдылықты үнемі көрсету дағдыларын тудырады. ¥жымның әрбір мүшесі алдында жауап беретін, адал, ез жүмыс ережесін, міндеттерін білетін адам гана шынайы үжым басшысы бола алады. Басшының моральдық кодексін бүзуы - қоғам негізін, адамдардың түлғалық идеалға деген сенімін бүзумен пара-пар.

Өзін жоғары санау сезімі басқа адамдарға деген қатал қарым-қатынастың дамуьш туғызады. Басқа адамдарға қаталдықпен қарайтьш адам, өзінің түлғасына аса назар танытады. Мү_надай басшы кейбір үжым мүшелерінің қателіктерін кешіріп, езіне жақындататын болса, ал өзі еркін бостандықта үстағысы келген ү_жым мүшелерін қорқытады. Осылай үжымда бөлшектену, топтасу дамып, үжымның ыдырауьгаа әкеледі.

Басшыньщ асқақтығы, үжымда алдау және адалсыздықтың дамуына себеп болады. Нәтижесінде, үжымда осылай әрекеттесу мәнері қалыптасады, яғни басшылыққа жағымпаздық жасау, жұ-мыс орнында көтерілу мақсатында, жасалынған қателіктерді жа-сыру, фальсификацияға барады. Мүлдай үжымда бөлшектену мен

186

топтасу пайда болып, өсек-аяң, шиеленістер салдарынан ол қул-дырайды.

Н.Н.Бурденко ұжымдағы емдеу, педагогикалық, ғылыми және қоғамдық жү-мыс барысында өзін де, өз қарамағындағы үжым мүшелерін де аямаған. Ол өтірік айтып, жағымпаздық жасап жү_-мыс баспалдағында көтерілгісі келетіндерді жаны сүймейтін болған. Атақты хирург, администратор Н.Н.Петров былай жазған: «Жоғары көтерілуге күш тапқан басшы, өз ұжымыньщ мүшелеріне қарапайым, жақын адам болуға кедергі келтіретін қасиеттерін жеңе білуге де күш табуы тиіс».

Үжымньщ ғылыми басшысының моральдық келбеті, шығар-машылық потенциалы, жаңа ұсыньтстарды нақты бағалай білуі -әрбір ү-жым мүшесшің жеке инициативасын дамытуында аса ма-ңызды роль атқарады.

Атақты физиолог И.П.ГТавлов жастарға көңіл бөліп, былай жазған: «Мен басшы қызметін атқаратын ұжымда, барлық жүмыс-ты, қалыптасқан жайлы атмосфера дамытады. Біздің барлығымыз ортақ жүмысты дамытуға, әркім қолынан келгенше еңбектенуге лрекет жасаймыз». Әрбір үжым мүшесіне тапсырылған жүмысқа жеке бастың жауаптылық, максималды қол босамаушылық, ніығармашылық иницативаға негізделген ортақ жұмыс барысы ужымда келіспеушіліктің алдын алу болып табылады. Егер адам ужымдық қызмет барысында өзіндік қажеттіліктерімен, шығар-машылық потенциалын толығымен пайдалана алмаса, ол қанағаттан мііылықсыздықтьт, ұқыттсыздылықты, жалқаулықты тудырады.

ҢОҒАМДАҒЫ ДӘРІГЕРДЩ БОРЫШЫ

Азаматтардың денсаулығы мен өмірін сақтауды қамтамасыз Иу - әр мемлекеттің, қоғамның ерекше міндеті. Халықтың дсмсаулығын сақтау және лайықты өмір сүру жағдайын қамтамасыз Цу - мемлекеттің адамгершілік саясатының көрсеткіші. Бүл .шсуметтік мәселені іске асыруда, дәрігердің кәсіби әрекеті және ідамгершілік қасиеті маңызды болады.

Лдам өмірін сақтау, аурулардың алдын алу және денсаулығын і-.і імптастыру, ем қонбайтын дерттерде қиналуьш азайту, дәрігердің

187

кәсіби әрекетінің басты мақсаты. Дәрігер өз әрекеттерін ар-ұятына негіздеп, Гиппократ антын және Қазақстан дәрігерлерінің антын басшылық етіп, гуманизміне және қайырымдылығына, әлемдік қоғамдастықтың әтика құжаттарына сәйкес орьтндайды.

Дәрігер өз шешімдері мен әрекеттеріне толық міндетті және науқастарға көрсетілген жәрдемнің түрлеріне толық жауапты болады. Науқастарға көрсетілген жәрдемнің сапасы ешқашан да оның білімі мен біліктілігінен жоғары болмайтынын есінде сақтап, дәрігер міндетті түрде және үнемі кәсіби дәрежесін жетілдіруі керек. Дәрігер өз әрекетін іске асыруда медицина ілімінің соңғы жетістіктерін қолдануы қажет. Кәсіби шешім қабьшдауында, материалдық пайда табу жағы, дәрігерді қиянатқа итермелемеуі кажет.

Дәрі шығару фирмаларының препараттарын тағайындау үшін, дәрігер олардың сыйлықтарын алуға дағдыланбауьт жөн. Дәрілерді тағайындаған кезде, дәрігер тек науқастьщ кұкығын сақтап, меди-циналық көрсеткіштерін басшылық етеді. Соғыс және бейбітшілік жағдайында, медициналық жәрдемді қажет етуші адамдарға, олар-дыңжасына, жынысына, ултына, дініне, әлеуметтік жағдайына, саяси көзқарасына, азаматтылығына және басқадай медициналық емес жағдайьша, сонымен қатар, материалдық жағдайына байланьтссыз

көмек беріледі.

Дәрігер қызметіне байланысты мекемеге қатынасты алынған

міндеттерін тиянақты орындауы қажет.

Студенттерді және жас мамандарды оқытьш жүрген дәрігердің тәртібі және өз міндеттерін орындауға қатынасы лайықтьт түрде және олар үлгі түтатындай болуы қажет. Дәрігер колы жететін құралдар (газет, радио, теледидар, т.б.) арқылы салауатты өмір сүру салттарын насихаттауға міндетгі және қоғами, кәсіби, әтикалық нормаларды орындауда үлгілі болуы керек.

Дәрігердің жекеше тәжірибелігі заң арқылы реттеледі. Дәрігер-дің басқа дәрігерлерді, жетім балаларды тегін емдеуі - оның па-рызы және кәсіби адамгершілігі.

Гуманизм мақсатында қызметін атқаруына байланысты, дәрігер тұлғалық беделін заңды түрде қорғауға, жеткілікті материалдық қамтамасыз етуді, соғыс және бейбітшілік кезінде кәсіби әрекетін атқаруға жағдай тудыруьш, талап етуге мүмкіншілігі бар.

188

Дәрігердің ұйымдастырылған (заңцы тұрде) қарсылық білдіру қозғалыстарға қатынасуы, оны өз міндетін атК^аРУ^дан' ауруларына қажетті медициналық жәрдем беруден босатпайдЦЫ-

Дәрігерлік ассоциялардың жұмысына ^атысуға, олардьщ тапсырмаларын орындауға, дәрігер міндетті бол^Д^ы-

Дәрігерлік жұмысьш атқаруда, дәрігер ауруЛ^аРД^ыҢ және меди-циналық қоғамдастықтың алдында, ал заң бұз&і^лУ^ьша байланысты - сот алдында жауапты. Бірақ та, ең алдымен, Д^әР^ігеР ^өз ар-ү_яты алдында міндетті болуы керек.

Дәрігерлік әтиканың орындалуын кәсіби _ас^с°Ц^иаЦ^иялаР Қ^аД^а" і алайды.

Дәрігердің атқаратын алдын алу және _ем^^еУ'^{диагностикалық} >ісұмысьшың әлеуметтік маңыздылығы өте зор.

Адамның денсаулығын сақтау, өмірін қор^ғаУ' Қ°^ғамға талай жономикалық табыс келтіретіні мәлім. Жоғары тәжірибелі, білімді бір дәрігер ғана жүздеген - мықцаған адамдаЯД^ыЧ ө^міРІн сақтап қалуы нәтижесінде, қоғамдағы әлеуметтік >кағдайға маңызды улесін қоса алады. Керісінше, білімі таяз және Дәрігерік қабілеті төмен дәрігердің жұмыс нәтижесі өте шама/і^ЬІ болады, немесе шығын келтіруі де мүмкін. Мысалы, білімін жа^Р™¹¹' біліктілігін цсетілдіріп отьгрған дәрігер, жоғары нәтижелі ^емД^еУ технология-ІШрьш қолдану арқылы, емдеу мерзімін қысқарта/і^ЬІ'^{тез а}Р^аД^а адамды іңбекке жарамды деңгейге көтереді, асқьшуЛ^Р¹³¹¹¹ болдырмай, мүгедектіктен сақтайды. Ал оқьш, білімін толігі^ктыР^ып отьфмаған (Өрігер, медициналық мәліметген тыс қалыг^^ тиімді дәрежеде /иүмысын атқара алмайды.

Сондықтан, оқуға және дәрігер болуға ынта<?^{ы ЖО1}^' °ҚУД^а үнемі ^иермейтін студенттер, институттан тез арада шығарылуы керек, вбебі ертеңінде олар нашар дәрігер болатыны ^^НЫҚ ^және олардың і ірііерлік әрекеті, қоғамға айтарльгқтай пайЯ^{а әкеле} алмайды. Яіки, дәрігердің білімі мен коммуникативтііс білгерлігі, қазіргі Везде, «әкономикалық ұғым» екені анық, себе^і дәрігердің қоғам-ыі ы орны және жекеменшік жағдайы осы мағыь*³*^ негізделеді.

Жұқпалы ауруларға шалдыққан науқастар (іуберкулез, сифилис, і >• ) қоғамға үлкен қауіп келтіретіні анық. д^рігерлердің оларды •мдеуі және оқшаулауы арқылы, басқа адамда^Д¹"¹¹* денсаулығьш,

189

өмірін сақтап қалатыны өте маңызды. Мысалы, ертеректе, бүл әпидемиялар мыңдаған адамдарды мүгедектікке, өлім-жітімге әкеліп, қоғамға үлкен шығын келтіргені белгілі.

Сонымен қатар, тұрғындар арасында, дәрігерлер жүргізетін санитарлық-оқыту жұмыстары, қауіпті жұқпалы дерттердің алдын алуга, олардың адамдар арасьшда жайылып-тарамауына бағыт-

талады.

Тәжірибелі дәрігер жұмысы - қызметтің ерекше түрі, ол медициналық аймақта арнайы білімді және дағдылануды, маманнан науқаспен арнайы қарым-қатынасты қажет етеді.

Сөйтіп дәрігердің коммуникативтік компетенциясының қалып-тасуы - қазіргі заман медицинасының негізгі мәселелерінің бірі

болып табылады.

Коммуникативтік компетенттілік, дәрігер мен науқастың қажетті және нәтижелі коммуникациясын қүру үшін, ішкі ресурстар жүйесі ретінде қарастырылады.

ДӘРІГЕРДЩ НАУҚАС АЛДЫВДАҒЫ БОРЫШЫ

Дәрігер науқасқа көрсетілген жәрдемнің сапасына жауапты. Жұмысын атқаруда, медициналық стандарттарға сәйкес, аурудың ерекшелігіне байланысты, науқастың мүддесін қорғай отырып, ең нәтижелі диагностикалық және ем шараларьш қолданады. Қажет болған жағдайда, дәрігер әріптестерін жәрдем беруге шақыруға

міндетгі.

Дәрігерге науқасты ақталмаған тәуекелге салуға болмайды, әсіресе дәрігердің өз білімін гуманизм шарттарына қарсы бағыт-талған мақсатқа қолдануына рұқсат етілмейді. Емдеу әдісін таңдау кезінде, дәрігер алдымен «поп посеге» (зиян келтірме) принципін ойьшан шығармауы керек.

Науқас жағдайын қалыптастыруға жедел шаралар қолданатын, төтенше жәрдем беру қажеттігі туған жайлардан басқасьшда, егер дәрігер мен науқас арасында бір-біріне сенім тумаса, егер білгер-лігі жеткіліксіз болса, немесе қажетті ем жүргізуге мүмкіншілігі болмаса, дәрігер науқасты емдеуден бас тартуына болады. Бұндай жағдайда, дәрігер тиісті денсаулық сақтау мекемесіне хабарлап,

науқасты білгерлігі жеткілікті маманға жіберуге, барлық шара-ларды қолдануға міндетті.

Дәрігер науқастың дәрігер тандау және ем шараларын жүргізу туралы шешім қабылдауына қатынасу қү-Қығын сыйлауы керек. Дәрігердің науқасты өз еркімен қабылдауына оның келісімін, дәрігер жекеше сұхбаттасу арқылы алады. Бү_л келісім саналы түрде қабылданып, емдеу әдістері, олардьщ салдары туралы, жекеше, мүмкін болатын асқынулары туралы, басқа альтернативтік емдеу тәсілдері жөнінде науқас міндетті түрде хабардар болуы керек. Науқастың келісімінсіз ем шараларын жүргізуге, тек оның денсаулығына, өміріне қауіп төнген жағдайда жзне жағдайды нақтылы түрде бағалауға мүмкіншілігі болмағанда ғана рұқсат беріледі. Мү_ндай шешімді дәрігер әріптестерімен бірге қабылда-ганы дұрыс болады. Балаларды емдеуде, дәрігер ата-анасын мәліметтеп, емдеу тәсілін немесе дәрілік препаратты қолдануға олардың келісімін алады.

Дәрігер науқасқа құрмет көрсетіп, беделін сыйлауы керек, оған қайырымды болып, құқығын кұрметтеп, жеке қүпиясын сақтайды, іуысқандарының қобалжуьтн түсініп, кәсіби қажет тумаса, жекеше істеріне араласуына болмайды.

Егер науқас саналы түрде өз келісімін білдіре алмаса, оны заңды окілі немесе қамқоршысы білдіруі қажет.

Науқас өз жағдайына байланысты барлық ақпараттан хабардар болуына құқығы бар. Бірақ та науқас, бүл мәліметтен бас тартып, кімге хабарлауға болатынын айтуына болады. Ақпарат науқасқа іиян келтіруі мүмкін болса, дәрігер оны жасыруы мумкін.

Науқастың талабы бойынша, дәрігер оның құқығын іске асыру ушін кеңес беруге басқа дәрігерді шақыртады.

Науқаспен қатынасу үстінде, дәрігер өзіне жарнама жүргізуіне рүқсат берілмейді.

Егер емдеу кезінде қателік жіберілсе немесе тоспаған асқыну-Пвр дамыса, дәрігер науқасты мәліметтеуі қажет, қажетті жағдай-ілрда ол денсаулық сақтау мекемесін, әріптесін де бүл жөнінде ха-бардар етіп, зиянды салдарын жоюға жедел әрекет жасауға міндетті.

Күрделі диагностикалық және емдеу шараларын колдануға ішукас маман таңдағанда, дәрігер жәрдем беруге кезекшілік сақтауға

190

191

мәжбүр болып, мүнда медициналық көрееткіш негізінде өзі жеке-ше шешім қабылдайды.

Дәрігерлік тәжірибе дәрігердің тек өз атынан, псевдоним, берілмеген ресми атақ, дәрежені қолданбай, көрсетіледі.

Дәрігердіц әтикалъщ кодекс нормаларын сацтауга міндеттілігі:

1. Әтикалық кодекс нормаларын бұзғаны ушін, дәрігер:

• әріптестерінен ауызша немесе кәсіби және қоғамдық ақпарат қүралдары арқылы сөгіс алады;

• ассоциация мүшесі ретінде қүқығы шектеледі (ассоциа-циядан уақытша шығарылуы).

2. Айыптау, дәрігердің әтикалық кодексті бүзуы туралы мәлімет түскенде ғана іске асырылады. Ол үшін науқастың шағымы, әріптестерінен түскен ақпарат, қылмыстьтқ іс қозғалуы, ақпарат құралдарында шыққан хабар негізінде комиссия құрылып, шешімі қабылданады.

3. Комиссия үсынысы негізінде басқарушы орган шешімін шығарады.

Медициналық білім беру бүкіләлемдік федерациясының Әдин-бург декларациясының бекітуі бойынша әр пациент, дәрігермен кездесіп, келесі талаптарды қоюға мүмкіншілігі бар: назарын қойып, тыңдауына, ұқыпты бақылаушылығына, жоғары дәрежелі клиницист болуына, қатынасу үстінде жоғары қабылдаушы сезі-мі болуына. Сонымен қатар, қазіргі таңда дәрігер мен пациент арақатынасында, пациентке жеткіліксіз назар аударылуы байқалып, оны дәрігер нүсқауларын белсенді емес орындаушы ретінде бей-нелеу орьгн алуда.

ДӘРІГЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПОРТРЕТІ

Дәрігерлердің көбісі, әрине, сөзсіз профессионалды мамандар, бірақ шаршағыштық, әмоциональді жүктеме, отбасылық қиындық-тар, өзін нашар сезінуі секілді жагдайлар, дәрігердің сүхбатты өз деңгейінде жүргізуіне кері әсерін тигізеді.

Дәрігердің жеке бас қасиеттерінің ішінен сүхбатқа кері әсерін тигізетін келесі факторларды атауға болады:

• өте жас немесе егде жас шамасы;

192

• дәрігер мен науқас түрлі жынысқа жатса;

• сезім мүшелерінің бұзылыстары, мысалы, қүлақтың естімеуі;

• мүгедектік;

• компетентсіздігі (білімсіз, тәжірибесі болмаса, науқасқа жаны ашымаса, социальды дезадаптация);

• халық медицинасына, басқа да дәрігерге барған науқас-тарға деген кері қарым-қатынас;

• жағымсыз тәрбиесі;

• науқастан бөлек сенімі, әлеуметтік жағдайы, үлты, саяси көз қарасы;

• науқас және дәрігер туыс болғанда.

Әмоционалдық шамадан тыс салмақ, жиі стресстер, уақыт де-(|)ициті, ақпарат жетіспеушілігі жағдайында, тез арада іпешім қа-былдау қажеттілігі, жиі және қарқынды тұлғааралық қатьшастары, т.б. себептер, жалпы дәрігерлік кәсіби түлғаға ерекше талап қояды.

Кәсіби әрекетіне байланысты дәрігер қайғы - қасіретті, катты ауыруды сезінуді, өліммен кездесуді жиі кереді. Дәрігер жүмысы бұл ерекше әрекет түрі. Ол келесі ерекшелікпен сипатталады: үнемі психолоғиялық даярлықта болу. Психологиялық көзқарас бойынша, аурудың басталуы күмәнді, дүдамал күйді қарастырады, себебі ақпарат дефициті және дерттің соңы нәтижесіз, болжамсыз болуы - өмірде өте күрделі психологиялық өзгерістер тудьфады. Ііүл жағдайда қорқыныш эмоциясы пайда болады. Ол сезім иауқасты да, дәрігерді де бойлайды, бүл түлғалық факторды толық бақылап, қадағалау да мүмкін болмайды. Мұндай жағдайлар кезінде лрекеттесу - маманнан ерекше жоғары әмоционалдық төзімділікті, іүрақтылықты, психологиялық үмітті, стресске қарсы түру қабі-леттіліғін, қүрастырылған қарым-қатынас дағдыларын, дамыған іісихологиялық адаптация механизмдерін қажет етеді.

Дәрігердің кәсіби әрекетін қүруда, келесі коммуникативтік ресурстары өте маңызды роль атқарады:

• әмпатия;

• аффилиация;

• шеттеуге сенситивтілік.

Бүл қасиеттер, тиісті әрекеттесуі негізінде ғана, дәрігер іүлғасына проблемалық және стресс жағдайларын нәтижелі шешуге

193

мүмкіншілік береді. Дәрігердің әмпатиясы жоғары дәрежеде болса, онда оның қатты қоса уайымдары, пациенттің көңіл-күйіне қарауы, «басқа адамдарға қауіп келтіріп аламын», - деп өзін-өзі кінәлауы, психологиялық нәзіктілігі сияқты қасиеттер^ тән болып, кәсіби ролін атқаруға бөгет жасайды, яғни, бұл си^уацияда, дәрігердің табандылығы, қайсарлығы төмен болъш, келешекке бағытталу қасиеттері жеткіліксіз болады.

Аффилиация - адамның көпшілікке ынталануы, әрекеттестік қабілеті, ұжымдағы кәсіби жігерленуіне себептес болады. Науқас-тьщ көзқарасы бойынша, дәрігердің сенімділігі, әмпатияға қабі-летті болуы - ең маңызды қасиеттер. Төтенше және үмітсіз ситуациялардағы дәрігердің сенімділік көрсетуі, науқасқа дәрігердің білгерлігі толық деген көзқарас тудыруға әсер етеді, яғни ол бұл жағдайды бақылауға, ақиқатты болжам жасауға қабілеті жеткілікті деп, сәтті аяқталуына науқаста үміт және сенім тудырады.

Сонымен қатар, дәрігер маңайындағы әріптестеріне, басқа медициналық қызметкерлеріне әмоционалды қолдау керсетіп, олардың өз әрекеттерін орындауға қабілеттілігін жоғарылатады. Сондықтан, дәрігердің психотерапевтік потенциалы, күмәнсіз,

маңызды болады.

Дәрігердің психотерапевтік жәрдем көрсетуінің келесі негізгі

төрт аспекгі белгіленген:

• басқа адамның ішкі жағдайына байланысты әмоционалды

қоса уайымдауға даярлығьц

• өз әрекетінің салдары коршағандарға әсер жасауын ескеру

қабілеті;

• дамыған моральды - әтикалық нормалары негізінде, өзінің альтруисттік қылықтарын бағалауға әталон жасауы;

• альтруисттік қылық жасауына немесе жасамауына жауапкершілікті өз мойнына алып, басқаларға немесе жағдайға сілтемеуі.

КӘСШТІК ДЕФОРМАЦИЯ

Кәсіптік деформация дегеніміз - дәрігердің психологияльп болмысына мамандығының жасайтын әсері. Көп жылдар бойы бц

194

беткей жү_мыс түрін қайталап атқарудың салдарынан қажу, шаршау, өз мамандығының ішіндегі басқа жү_мыс түрлерін орындамаудың нәтижесінде оларды үмыту, дәрігердің түлға ретінде дамуына, еңбек қабілеттілігіне кері әсерін тигізеді. Кәсіптік деформация адаммен адам қарым-қатынас жасайтын қызметтерге тән.

Адам адаммен қарым-қатынасқа түсетін мамандықтарда, олар өзара психологиялық әрекетке ү_шырайды. Бүлдай ситуация, маманның билігін бақылау мен шектеу мүмкін емес немесе қиынға гүсетін жағдайларда байқалады. Әрине, дәрігер науқасқа билік жасайды, себебі оның денсаулығы дәрігерге байланысты болады. Кәсіптік деформация, кәсіби адаптацияға байланысты, яғни дәрігер аурудың қиналуына үйреніп, бейімделуі негізінде пайда болады. Орине, дәрігерге әмоционалдық қарсы түру қабілеті де керек, бірақ га ол мамандықтың оңды қасиеттерін, әтика нормалары негіздерін мұқият сақтауы қажет.

Кәсіптік деформациясының белгілері:

1. Науқас түлғасына дәрігер біртүгас көзқараста болмауы, яғни оны бөлшектеп, жеке симптом мен синдромдар тасымалда)'шы объ-окт ретінде қарастырғаны. Мысалы, «Мені (дәрігерді) тек науқас-гың жүрек бұзылыстары ғана қызықгырады».

2. Мамандыққа тән сөйлемшелерді (жаргон) қолдануы, дәрі-гсрдің науқасқа дерт тасымалдаушы ретінде көзқарасын білдіре-ді. Мысалы, бауыры ауырған адамға «цирротик» деп айтуы, бронх пуруы бар науқасқа «астматик» деуі.

3. Науқасқа және оның туыстарына немқұрайлы, кейігіш және исығыс түрде қарым-қатынас жасау. Мысалы, егде адамға «алжыған шал», қарапайым адамға «бейшара» деуі, адамның намысына тиіп, пкпе - ренішін тудырады.

Кәсіптік деформацияның үлгісі. Өз міндетін атқарғанда, дәрі^: і ерді әкімшілік қорғап, оның жүмысын арнайы нүхқаулар бойынша рсггеп отырады (диагноз қою және емдеу әдістері). Яғни, дәрігер лауазымды әлеуметгік қызметкер. Бұл нүсқаулар арқылы әкімші-ііік оның жүмысьш бағалап, қадағалап отырады және аурумен к.иі.інасуын ретгейді. Осы себептен кәсіптік бүзьшыстар (дефор-мациялар) пайда болады. Дәрігердің сана сезімі өзгереді, бүл оның тихикалық жағдайына да әсер береді. Дәрігердің бүл нұсқауларды ГОЛЫқ шынайы қабылдауы немесе қабылдамауы оның өз еркінде.

195

Егер дәрігер әкімшілік нухқауларын толық қабылдап, оларды өз мамандық міндетін атқаруда ең сенімді жол деген үғымға келсе, ол науқасқа функционалдық көзқараста болады. Яғни, ол ауру адамды біртүтас, жинақы түлға ретінде бағаламай, оны бір симптомдар тасымалдаушы объект тәрізді қабылдайды. Осы себептен, дәрігер тұлғасы да теріс өзгеріске (деформацияға) үшырайдьһ

Дәрігер маман ретінде міндетін атқарған кезде көптеген фантомдарға (стандартқа) сүйенеді. Кәсіптік әрекеттердің стан-дарты (фантом) дегеніміз - жеке түлғасыз берілген, дайын қоғамда жинастырылған, білімдер (мамандық әрекеттерінің алгоритмі) жиынтығы.

Қарапайым адамға дәрігердің әрекеті дуагер, сиқыршы, тек дәрігер қолынан келетін іс сияқты көрінеді. Науқастанған адамның ойы - «тек дәрігер ғана мені дерттен құтқарады», - деген негізде, ол толық дәрігердің билігіне қүлшылық етеді. Осыған байланысты дәрігер дайын стандартқа (фантомға) бейімделіп, оларды шындыққа, ақиқатқа балайды. Ал аурудың жеке меншікті түлғасын, оның психологиясын, өмір жайын ескермейді, елемейді. Сондықтан, дәрі-гер психологияеы осыған қалыптасып, теріс өзгеріске тап болады.

Көптеген жағдайларда дәрігердің фантомдық санасы пациент-пен қайшылыққа келеді. Науқастың ойында дәрігердің бейнесі (образы) әрқашанда оңды, ұлгілі, себебі оны сүйікті ұстазымен, анасьшен салыстырып, қамқоршы ретінде санайды. Осындай қарым-қатынас ұрдісі нәтижесінде, науқас дәрігер туралы келесі түжырымға келеді:

• дәрігер науқас қайғысын жақын түтады;

• дәрігер нейтралды көзқараста;

• дәрігер немқұрайлы, әрекетсіз.

Олардың арасындағы қарым-қатынас онды немесе оңды болмайды, олардың бір-біріне сенімі тумайды.

Сондықтан, әр дәрігер қызметінің бастапқы кезінен, өзівде гу-манизм қасиеттерін тәрбиелеп, әрқашанда негізге алып отыруы қажет.

Кәсіптік деформацияны зерттеу. Кәсіби қызмет және түлғалық аймақта деформация көрінісінің арасында, байланыстардың алуан түрлі болуы, кәсіптік деформацияның табиғи құрылымын ашуда көптеген қиындықтар әкеледі.

196

Кәсіптік деформация даму барысында, түлғаның спецификалык озгеріс мәселесін зерттей келе, негативті қоғамдық психологиялық коріністердің орны ерекше екені анықталды. Ол түрақтылықпен сипатталып, түрлі жағдайлардың құрылымына кіре алады. Оларға: лдамдарға деген ашу-ыза, қатулық, басқа адамның ауыртпашылы-гын қабылдағысы келмеу, адамгершілік пен мейірімділіктің бол-мауы, коммуникабельділіктің төмен болуы, басқа адамды түсінгісі келмеу, сыпайылықтың болмауы, өтірік айту, жауапсыздық, дөрекілік жатады.

Қоғамға кері әсерін тигізетін көріністер, қоғамдық қалыптарды бүзып, социумға зияндық әкеледі. Оларға: түрлі бюрократикалық озгерістер, кек алу, саяси және құқықтық талаптардың бүзылуы жатады.

Қоғамдық қальтптардан туындайтын өзгерісті «қоғамдық патоло-шя» деп атайды. Қоғамдық патология, қоғам мен тү_лғалардың көзқарасына зиян тигізеді. Аталған керіністер арасындағы шекара кеп жағдайда салыстырмалы екені баршаға мәлім. Әдебиеттерді іалқылай келе, кәсіби қызмет, түлғаға талаптар қою арқылы, оған арнайы бір білім беріледі. Соның нәтижесінде, ұзақ жылдарға созылған типтік есептерді шығару кәсіби білімді, сұхбат стилін цалыптастырумен қатар, кәсіби қылықтарды да орнатуға ықпал жасайды. Адам басқа бір түлғамен танысқанда, ең алдымен түлға ретінде бағаласа, оның мамандыгы жаңа танысқан адам жөнінде арнайы түсінік қалыптастыруда өз ізін қалдырады. Рольдік пози-цияны түсіну барысында, адам өзін сү-хбат жүргізуші адамның орнына қойып, өзінің әрекетін жоспарлай алады. Егер тұлға рольдік арақатынасты өмірдің барльщ саласына араластыратын болса, онда оның әрекеті адекватсыз болып, онымен тіл табысу қиындыққа соғады.

Деформацияның көрініс беруін бірнеше мысалдармен келтіруге болады. Көптеген үстаздар, сөйлеу мәнері мен дидактикалығымен срекшеленеді. Жоғары оқу орындағы әрекеттер, оның түлғалык жеке сүхбат барысында да өз көрінісін береді. Сонымен қатар, авторитарлықтың артық байқалуы, ұжымның қалыптасуын тежеп, студенттердің өз-өзін адекватты емес бағалауына және невроздың дамуына әкеледі. Мүндай үстаздар, студентті тек «типтік көрініс беруші» ретінде қабылдап, жеке ерекшеліктеріне назар аудармай, оған әффективті әсер етуін төмендетеді.

197

оқу орындарындағы оқытушылардың кәсіби дефор-мациясЫ, берілетін ақпараттардың көптігіне байланысты, лекция барысынДа көптеген сөздік штамптардың қолданылуымен бай-ланыстьт- Бір жағынан, бүл - жылдар барысында оқытушының ясумысьіЯ лсеңілдетеді, бірақ дәрістің мазмүнына кері әсерін тигізіп, бір типтілікке әкеледі.

Дәріг^ерлер үшін, науқаспен сұхбаттасу барысында, оны аса ьінтамен Іындау, ауру жөніндегі нақты түсінік қалыптастыру, сыр-қаттың Я^ылып кетуі жөнінде науқасты тыныштандыру, уайымын басу, оньі Сендіру маңьтзды. Бірақ, кейде дәрігер-хирургтардың қажет емес жерАегі спецификалық әзілдері, олардың адамдармен қарым-қатынасьЩ қиындатады. Дәрігерлерде кәсіптік деформация, уақытты үнемдеуге бағытталған, қәсіби термин сөздерді қолдану ретінде көрінеді-

ДефоРмация ерекшеліктерін мамандықпен қатар, адамның қыз-іугеттегі Лйуазымы анықтайды. Үнемі бұйрық беретін басқарушы кәсіпкерД^ өркөкіректік байқалып, шындықты адекватты қабылдау мен өзін^ сын көзбен қарау әлсірейді.

Мам^Ндық, уақыт, адамның мінезін өзгертеді. Ал мамандықты таңдау о бастан түлғаның өзіне байланысты. Көптеген зерттеуші-лердің п^ірі бойынша, кәсіптік деформация, кәсіби тұлғалық даму >колы қаЛ^ттарының өзгеруі, ауытқуы барысында қалыптасады.

Мыв* сұраққа жауап алу аса маңызды: «Кәсіптік деформация ненің әс^рінен дамиды?». Онтогенез бойынша мынадай жолдар белгілі: >кетілу, оқу, субъекттің шығармашылығы. Бүл жағдайда әкетілуге» жеке дамудың жалғасы ретінде, кәсіптік деформацияның дамуы яФтады. Оқу аналогы болып, турлі адамдардың, басшылар-дың қызМеттік қасиеттері мен сапалықты талап ету мақсатындағы психолоПіялық әсері табылады. Субъекттің шығармашьшық бел-сенділігі? тұлға деформациясын тудыратын психологиялық тәжі-рибені се^іну ретінде дамиды. Психологиялық тәжірибе аспектісі-НІҢ қалЫг^тасуы, кейбір жағымды және жағымсыз мумкіндіктердің жоғалуЫ мен психикалық дамуына әкеледі. Зерттеулердің қоры-тьшдысЫ бойынша, адамдар «психологаялық тұрғыдан әлсіз» болғанШ^ «күшті» болуға ұмтылатыны анықталған.

Кәсііг^ік деформацияның қазіргі таңда дамуының заңдылық-тарын зе^әттеу үшін, ең алдымен оны тудыратын жағдайлар мен

198

шарттарды, даму үрдісін анықтау керек. Ол деформацияның се-йебін, табиғатын, ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік береді.

Сонымен, кәсіптік деформация дегеніміз - түлғаның кәсіби ортаға, кәсіби тәжірибе жинақтауға, қоғамның кәсіби қасиеттерін мецгеруге қарсылық үрдісі; сонымен қатар, сыртқы факторларға Жауап ретінде, түрлі типте бейімделу, әрекет барысында кәсіби і .шірибені белсенді жинау үрдісі.

ДӘРІГЕР МАМАВДЫҚТАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ

БЕЙНЕСІ

Онколог мамандар әмоционалды түрақты, өзі-өзіне бекем, үсіамды, интеллектуалды қабілетті болуы керек. Медициналық исрсоналдың барлығы бір ауызды болып, науқаеқа біркелкі мә-иімет беруі қажет. Аурулардың режимін дүрыс ұйымдастырып, шіарды оқшаулап, әмоционалдық жәрдем беріп, көңілін жадырату Шаралары ұсынылады, кейбіреулеріне діни тәрбиеге, құдайға Жвне о дүниедегі өмірге сенуіне ықпал жасайды.

Дерматолог (тері ауруларын емдеуші) дәрігер өз жүмысын іті қарғанда есіне сақтар бір маңызды үғым «дертгі емес - науқасты ІМДеу». Яғни, тері ауруларының пайда болуына, адамның жүйкесі іоіуы салдарынан көңіл-күйінің бұзылуы, әсер ететіні анық. (Оидықтан тері бетін емдеумен қатар, аурудың жүйкесіне, іш .11 шларына да назар аудару керек.

Сонымен қатар, қоғамда қалыптасқан тері ауруларына деген Көзқарас науқастың көңіл-күйіне теріс ықпал жасайды. Оларға 'ыпатындар: адамдардың жиіркенуі, науқастың ү_ялуы, қапалануы, ыці айсыздануы. Бұндай жағдай көбінесе әкзема, псориаз аурула-рыида байқалады.

Сондықтан дәрігердің бүл науқастармен тиісті дәрежеде қарьш-і .ш.інас жасауы, көңіл-күйін қалыптастыруы өте маңызды бола-ды. Аурулардың психологиялық ерекшеліктерін білу және оны ем цсүргізе отырып ескеру, тиісті нәтижеге жетуге мүмкіншілік береді.

Акушерия мен гинекология. Ана қүрсағындағы нәрестеге ін пх(шогиялық факторлардың әсер етуі ежелгі заманнан белгілі. Жүкіілік жағдайы әйел адамға бірталай теріс әсер етеді: токсикоз,

199

түр келбетінің өзгеруі, жұмысынан қалуы, әкономикалық жанүя-лық жағдайының төмендеуі, т.б., сондықтан жүкті әйелге, әсіре-се босануға таяған жағдайда маңайындағылар демеушілік, қайы-рымдылық көрсетуі және кәп назар аударулары қажет.

Жүктіліктің әсерінен әйел адамда психологиялық өзгерістер туады: тез жылау, ашуланшақтық, апатия, көңіл-күйінің тез арада өзгеруі, үйқысының бүзылуы, қорқыныш сезімі, т.б. байқалады. Осыған байланысты жүкті әйелді босануға арнайы психологиялық дайындау қажет. Дәрігер жүкті әйелге физиологиялық жағдайыи, организмдегі гормоналдық өзгерістерін, нәрестенің өсіп дамуын түсіндіреді. Сонымен қатар, гигиена сақтау ережелерін, киім кию ерекшеліісгерін ескертеді, гимнастика жасау әдісін үйретіп, әйелді босануға даярлайды.

Педиатрия. Балалардыңжасына қарай, олардьгң мүдделері, даму дәрежесі әртүрлі болуына байланысты, қарым-қатынас қүруының ез ерекшеліктері бар. Дәрігер сөз және вербальды емес (мимика, жест, т.б.) әрекеті арқылы олармен тіл табысуы керек.

Кейбір балалардың психологиялық дамуының тежелгенін, ал біреулерінің керісінше озып, өз қатарына қарағанда ерекше тез арада ересейгені де ескеріледі. Үлкендерге қарағанда, балалар әмоционалды тұрақсыз болады. Олардың кеңіл-күйі, әмоциялары ашық, сенімі мол больш келеді. Балалардың сырқаттануына байланысты пайда болған психологиялық бұзылыстар қаттьг айқындалып, дамиды. Мысалы, олардың қатты қорқуынан қүху, іш өту, ентігу сияқты белгілер байқалуы мүмкін.

Ауруханаға жатқызылуы да балаларға қатты психологиялық әсер етеді, әсіресе анасынан жекеленген жағдайда. Осыған байла-нысты балалардың қатгы үрейленіп жылауы, қарсылық білдіруі, қашуы байқалады. Сондықтан, кіші жастағы балаларды (3 жасқа дейін) аналарымен жатқызу керек, олардың ойнауына жағдай жасалады.

Неврология. Жүйке ауруларында ауыру сезімі басым болуына байланысты, оларда түрлі психологиялық бұзылыстар байқалуы мүмкін. Сонымен қатар, бүл науқастарда бас миының қан айналысы бүзылуы (инсульт) салдарынан дене қозғалысы, сөзі, кейбір психологиялық функциялары да өзгереді. Олардың өмір сапасы төмендейді. Бұл ауруларда невроз белгілері де кездеседі: делсалдық,

200

тез шаршау, бас ауыруы, үйқының бүзылуы, тершеңдік, түрақты қорқыныш сезімі, т.б.

Бүндай науқастармен қарым-қатынас жасаған дәрігер, оларға ерекше назар аударып, психотерапия негіздерін қолдануы қажет. Олардың шағымы және өтініші өте көп болғанымен, дәрігер шыдамдылық, тезімділік көрсетіп, беретін жауабын және тағайындаған ем шараларын ойластырып отырады. Жүргізіліп отырған емге олардың сенімін артгырып, оның нәтижелі болаты-нына күмән келтірмейтін жағдай тудыру қажет.

Терапия. Созылмалы және күрделі ішкі аурулар ұзақ және стационар жағдайында қайталап жүргізілетін емді қажет етеді. Сондықтан, науқас жанұясынан тыс болып, қалыпты жұмысын атқара алмайды. Осының салдарынан оларда әртүрлі «психогения» көріністері пайда болады. Олардың негізінде психогендік және соматогендік бүзылыстар жатады. Мұндай ауру адамдар, көптеген түрлі шағымдарын айтып, өз жағдайына, денсаулығына ерекше назар аударады.

Соматогенді психологиялық бүзылыстар ішкі ауру негізінде пайда болады, әсіресе күмәншіл және үрейлі, ипохондриялық өзгерген ауруларда. Бү_л науқастардьщ шағымдануы, негізгі ішкі ауруға байланысты және невроз салдарынан пайда болады: гипертониялық ауру, жүректің ишемиялық ауруы, асқазан жарасы. Сондықтан, бүл науқастарды емдегенде, негізгі ауруымен қатар, психогендік бұзылыстарына да байланысты ем жүргізілуі керек. Дәрігер бүл ауруларға ерекше назар аударып, психогендік терапия жүргізеді. Дәрігерге ерекше шыдамдылық, төзімділік көрсетіп, өзіне және тагайындаған еміне науқастың сенімін арттыру қажет.

Хирургия. Бұл медициналық салада, дәрігердің тәжірибелік білімі мен біліктілігі ерекше маңызды орын алады. Хирургиялық бөлімше қызметкерлерінің (хирург, анестезиолог, ассистент, мейірбике) қарым-қатынасы, түсінушілігі операция нәтижесіне үлкен әсер етеді.

Хирургиялық емді қажет еткен науқастардың дерті күрделі болып келеді және кенеттен пайда болады, жағдайлары ауыр бо-лады. Ауруларда қорқыныш сезімі негізінде психологиялық бүзылыстар байқалады. Осыған байланысты хирург, қарым-қатынас үстінде науқасты тыныштандырып, операцияның қажеттілігін түсіндіріп, сенімін арттыруы керек.

201

Кейбір аурулар наркоздан қорқуы мұмкін. Сондықтан анес-тезиолог-дәрігер, жансыздандыру (анестезия) негізін түсіндіріп, аурудың үрейін басып, тыныштандыру үшін транквилвизаторлар қолданады.

Операциядан кейін кейбір ауруларда невроз, психоз пайда болуы мүмкін, әсіресе ішімдікке, нашақорлыққа сальшғандарда, темекі шеккендерде. Бұндай жағдайда тиісті дәрі-дәрмек пайдаланылады, психиатр шақырылады.

Операциядан кейін ауруды күтуге туған туысқандары да тартылады. Оның жанында жақын туысқаны отырғаны ерекше онды психологиялық әсерін тигізеді, әсіресе балалар мен егде адамдарға.

Қатерлі ісікке шалдыққандармен, операция жасалған және ағза-лары (органдары) алынып тасталған науқастармен қарым-қатынас жасау, дәрігерге қиынға түседі. Бү_ндай аурулармен ол ерекше абай болып, оларды өз бақылауына алып, назар аударуы қажет. Олар-мен жекеше қайталап пікірлесіп, сұхбат жүргізіледі, диагнозын жалған түрде мәліметгеп, операция нәтижесіне сенімін арттыру қажет.

Төтенше жағдайда операция жасалатын науқастарда, жарақат-танған адамдарда, уақыт тығыз болуына байланысты, қысқаша мәлімет айтыльш, олардың операцияға келісімі алыньш, туған туысқандарын шақыртып, ескертеді.

Сәби балаларға операция жасау үлкен психологиялық әсер береді, сондықтан олар аналарымен бірге жатқызылып, операция алдында да, одан кейін де ауыру сезімін болдырмауға барлық мүмкіншіліктерді пайдаланады. Балалармен қарым-қатынас кезінде, ем жүргізерде анасын қатыстырьш, ойын әдістері қолданылады. Балаларға ойнауға жағдай жасалады, балалар белімшелеріне тәрбиешілер жүмысқа тартылады.

Стоматолог-дәрігердің психологиялық бейнесі. Әр кәсіби әрекет - жеке түлғаның ерекше қасиеттерін қажет ететіні анық. Дәрігерлік мамандық, түлғаның келесі қабілеттерін талап етеді: мотивациялық әрекетін, мамандыққа қызмет жасауға ынтасын, жоғары коммуникативтік потенциалын, тәртібі мен әмоцияларын өзі бақылауын, жоғары жүмыскершілігін, т.б.

Стоматологтың кәсіби әрекетінің ерекшеліктері келесі жағдай-

202

ларды қарастырады: жоғары дәрежедегі қол шеберлігі, адам денсаулығына және өміріне жоғары жауапкершілігіне байланысты, іс-әрекетін қатал түрде қадағалауы, ғалым-суретшілерге үқсас, жоғары сатыдағы шығармашылық қабілеті, өндіріс ортасының шяндығы мен қауіптілігі, іс- әрекетінің ауырлығы және әмоционалды қауырттылығы, белсенді түрде дамып жатқан стоматология іліміне сәйкес болуы.

Келесі негативті факторлардың, стоматолог түлғасына үйлес-иейтін әсер жасауьт байқалады. Бүл - қоғам сатысында - дәрігер сңбегіне төмен әлеуметті баға беру, сала сатысында - мамандық орекетінің ерекшеліктері, мамандығын жетілдіру жүйесінің қа-лыптаспауы, еңбек жалақысының төмендігі, үжым сатысында -моральды-психологиялық жағдайының қолайсыздығы салдарынан дәрігердің әмоционалды қажуы, мамандық бұзылыстары, еңбегіне және пациентке негативті көзқараста болуы, денсаулығын жоғалтуы байқалады.

Стоматолог әрекетінің психологиялық жағы өте маңызды орын алады. Аурулардың көбінің ауыру сезімін және жағымсыз імоционалдық қауырттылықты сезінуі, ауру адамның үнемі қарсы-лық көрсетуі салдарынан психоәмоционалдық қызу жағдайды ту-дыруы, стоматологтың науқаспен өте жақын кеңістікте жү_мыс ат-қаруы - одан бірталай физикалық және жігерлік күш салуды, әмоционалды түрақтылықты және жоғары дәрежедегі коммуни-кативтік білгерлікті қажет етеді.

Сондықтан, стоматологтың кәсіби арақатынас құруы кезінде қателіктер жиі жіберіледі, оның ішінде, пациентпен жанаса алмауы, пациент талаптарын қанағаттандырмауы, шиеліністік жағдайдан шыға алмауы, адамдардың жағдайына және ерекшеліктеріне тез арада баға бере алмауы, ниет білдіріп қоса уайымдауға қабілетінің төмендігі - олардың негізгілері болып саналады.

Дәрігердің еңбегінің жогары нәтиже беруіне және қателіксіз кәсіптік әрекет жасауына стоматологтың келесі тұлғалық сфералары кедергі жасайды:

• когнитивтік - икемсіздігі және ойлану оперативтілігінің болмауы, аналитикалық ойлану әрекеті төмен дәрежеде болуы, тиіс-ті болжам жасай алмауы, байқағыштығы жеткіліксіз болуы, көр-генін толық есте сақтай алмауы, кеңістіктік ойлануы және көр-кемдік елесті қабылдау қабілетінің төмен дәрежеде болуы;

203

• мотивациялъщ - кәсіби дәрежесін жетілдіруге талаптанбауы, жаңа технологияларды игермеуі, белсенділігінің төмен болуы;

• тәжірибелік - білімінің төмен болуы, мамандық біліктілігі мен бшгерлігінің жеткіліксіздігі;

• моралъды-адамгершіліктік - мотивациясы төмен болуы, міндетін жауапсыз орындауы, жалқаулық, немқұрайлық, тәртіпсіздік, әділетсіздік;

• әмоционалды-жігерлік ~ әмоционалды қызбалылығы, стрес-ске бейімділігі, тез шаршағыштығы;

• дрындаушы-цозгалыстыц - тактильді сезімінің төмен болуы, моторикасының жеткіліксіз болуы, дене қимылдарының коорди-нациясьшың әлсіз болуы.

Еңбек нәтижелерін анықтаган кезде «жетістікті» стоматологтар арасында үлкен ерекйгеліктер табылған. Мысалы, «жетістікті» стоматологтардың аурудың шағымдарын тыңдауға көп назар ауда-ратынына, анамнез жинастыруда ү_қыптылығына, ауру белгілерін жан-жақты талқылауына байланысты, оларда емдеу нәтижелері жоғары болатыны байқалған. Олардьгң шиеленісті жағдайлардан шығуға қабілеттілігінің, науқастьщ талаптарын орындауға да-йындығының жоғары дәрежеде болуы, адамдардың жағдайын және ерекшеліктерін тез арада бағалауға қабілеттілігінің және па-циенттермен нәтижелі әрекеттесуінің жоғары болатыны аныкталды.

«Жетістікті стоматологтардың талаптылығы, өз дәрежесін жетілдіруде тәуелсіз екені де анықталды. Олар семинар, конфе-ренцияларға жиі қатысып, өздері жаңа технологиялардьг меңгеріп алады, өз мамандық мәселелерін шешуге шыгармашылық қабілеті жоғары болады.

Сонымен қатар, «жетістікті» стоматологтар мамандық әрекет-теріне қанағаттанбай, өз кәсібіне қызығушылығы жоғары болады. Стоматологтардың мамандық әрекетінің жетістікті немесе жетіс-тіксіз болуын келесі факторлар көрсетеді:

• диагностика нәтижелігі; емдеу жұмысының нәтижелігі;

• конфликттерден сәтті шығу қабілеті;

• дәрежесін өсіруге ынталануы;

• мамандық әрекетімен қанагаттануы. Стоматологтардьщ жеке түлғалық қасиеттерін зерттеу нәтиже-

204

I шде, «жетістікті» дәрігерлерде олардың келесшері кездесетші ііііықталды:

• ұжымдағы жоғары белсенділігі;

• т^лғаның шығармашылыққа талпынуы;

• аурудың даму бейнесіне болжам жасай алуы;

• қарама-қайшы көрсеткіштерді талқылауда объективтілігі, сыншылдығы;

• атипикалық ағымы бар ауруларды емдеуде тәуелсіздігі және оригиналды шешімдер табуы.

Ал «жетістіктігі төмен» деп білінген стоматологтарға келесі жеке і үлғалық қасиеттер тән екені айқындалды:

тәжірибелі ойлану логикасының жеткіліксіздігі;

• атипикалық диагностика және емдік мәселелерін шешуде қиыншылыққа тусуі;

анамнез жинастыруда мұқият болмауы;

• қарама-қайшы симптомдарды талқылауда қиналуы;

• жақ-бет жүйесінің топографиясын толық білмеуі;

• лабораториялық зерттеу нәтижелерін талқылау біліктілігі төмен сатыда болуы;

• емдеу шараларьш жүргізуінде шектен тыс сақ болуы және консерватизм көрсетуі.

«Жетістікті» стоматологтың, кәсіптік жекеше сараптауы негі-чінде, келесі түлғалық құндылықтарын айтуға болады: жауапкер-шілік, шыдамдылық, жұмыскерлік, белсенділік, ынталану, шығар-машылық, үғымталдық, өзін-езі тексеру, құштарлық, кәсіби терең білімі, мануалдық дағдылануы, аналитикалық қабілет, әрудиция, ұқыптылық.

Дәрігердің әмоционалды-жігерлік қасиеттерін салыстырмалы талқылау негізінде, кәсіптік жетістікгердің даму дәрежесіне байланысты келесі түжырым жасауға болады:

1. «Жетістікті» де, «жетістіктігі төмен» де дәрігерлердің жігер-лік қасиеттері жоғары дәрежеде (өзін-өзі бақьшауы, табандьшығы, саналылығы, әтикет сақтауы).

2. «Жетістікті» стоматологта - жұмыскерлігі, қайратгылығы, қауырттылығы, өзін-өзі реттеуі, әмоциялары мен тәртібін бақылауы, әмоционалдық тонусы оптималды, әрекеттестік үйлесуі, жүйке жүйесінің иілімділігі жоғары.

205

3. «Жетістіктігі төмен» стоматологтарда - әмоционалды түрақ-тылық, өзіне сенімшілік, ортадағы болмысты байсалдылықпен, тиісті қабылдау, өз әмоциялары мен тәртібін қадағалауы, стресске төзімділігі, шектен тыс тыныштығы, қанағаттанарлығы басым.

Жалпы, стоматолог дәрігерлердің жетістіктілігінің кепілі ре-тінде, адамдармен қарым-қатынас құру сипаттамаларын зерттеу нәтижесінде, келесі түжырым жасауға болады:

• екі топтағы дәрігерлер үшін - топ талабы мен пікіріне тәуел-ділігі, көпшілікке танымалы моральды нормаларға, ережелерге берілуі, тұлғааралық қатынасуда ашық болуы, шиеленіс жағдайын оппонентімен бірге шешуге, альтернатива табуға ерекше ықылас білдіруі;

• «жетістікті» стоматологтар: адамға үйірімді, түлғааралық және әлеуметтік арақатынас құруда белсенді, тәртібінде - әкспрессивтік, импульсивтік, әлеуметті батылдық, тәуекелге әуесқой, әкстраверт;

• «жетістіктігі темен» стоматологтар: ұстамды, әлеуметтік жа-насуда сақ болады, парасаттылық көрсетеді, топ пікіріне тәуелді болады, жасық - жасқаншақ, шиеленіс жағдайында тіл табыспаса, лайықталынып, компромисске келуге тырысады.

Сонымен, «жетістікті» стоматологтар, өз мамандығын жетілді-руін, лауазымын өсіруін, ұ_жымда қалыптасқан арақатынас жағ-дайында, өзінің өндірістік әрекетін ұйымдастыруын өте маңызды деп санайды. Олар өз сәтсіздіктеріне байланысты, басқаларды не-месе жағдайды кінәләмайды. Ал «жетістіктігі төмен» стомато-логтарға, өмір сүрудің әр сфераларында белсенділіксіздік, осыган байланысты табысқа жетуде де шектелуі болуы тән.

Әр кәсіби дәрежелі стоматологтардың табысқа жету және сәт-сіздіктен қашу мотивациясының (ықпалын) айырмашылықтарын зерттеу нәтижесінде, келесі тү_жырым айғақ болды. «Жетістікті» стоматологтарда «табысқа жету мотивациясы», «сәтсіздіктен қашу мотивациясына» қарағанда айтарлықтай басым. Әрине, бүл жағдай-ды оның кәсіби әрекетінің сипаттамасы түсіндіріп, айқындайды: еңбегінің шығармашылыққа бағытталуы, тәуелсіз шешім қабылдау қажеттілігі, осыған байланысты қомақты нәтижеге жетуге ықпал-дануы. Ал «жетістіктігі төмен» стоматологтарда табысқа жету мотивациясы жеткіліксіз дәрежеде болуы және «сәтсіздіктен қашу мотивациясы» басым түскені байқалған. Бүл тенденция

206

Шіирдың өндірісте сақ болуын бейнелейді, адам денсаулығына жлис өміріне жауапкершілігін көрсетеді. Яғни, «жетістіктігі юмси» стоматологтардың алдына қойған мақсаты, күмәнділікке Впгытталуына байланысты, кәсіби әрекеті нәтижелікке жету мүмкіңшілігін төмендетеді.

Сонымен, жетістікке үмтылған стоматологтардың келесі тұлға-и.іқ оң сипаттамаларьш айтуға болады:

• когнитивтік: танымдық белсенділігі, түлғаның шығарма-ііи.шыққа бағьпталуы, радикализмі, шығармашылық сипаты, ИХемділігі, нысаналығы, клиникалық ойлануының оперативтілігі ж.міе ақиқатгылығы, көркем елестеулік қабілеті, кәсіби тәжірибесі (к.ісіби терең білімі және дағдылануы);

мотивациялық: жетістікке жету мотивациясы басым түсуі, вндірісте табысқа жетуге ынталануы;

• әмоционалды-жігерлік: жауапкершілік, тәуелсіздік, шыдам-дылық, қайраттылық, қауырттьтлътқ, әмоцияларын және тәртібін қадағалау, өзіндік реттеу қабілеті, қажетті әмоционалды тонусы және лрекетті үйлестмі, жүйке жүйесінің икемділігі;

• коммуникативтік: көпшілдік, арақатынас құруға белсенді-

лігі, әлеуметті батылдығы.

«Жетістікті» стоматологтардың ерекшеліктері келесілер: жо-гары дәрежедегі клиникалық ойлануы, танымдық белсенділігі, креативті көркем елестеулік қабілеті. Олар әмоционалдық салмақ гүсуіне және еңбекке төзімді болады, әр әрекетте табысқа жетуге үмтылады. Функционалдық жағдайын реттеу қабілетіне байланыс-гы кәсіби жетістіктері де жоғары болады. Алайда, олардың жоғары жауапкершілігімен қатар әмоционалды қауырттылығы, әрекетті үрейленуі, әкстремалды ситуацияларда айқындалып әрекетін бұзуы

мүмкін.

«Жетістіктігі төмен» стоматологтарда келесі көріністер айқын-далады: клиникалық ойлануыньщ тежелуі, жоғары дәрежедегі консерватизм, әмоционалды түрақтылығы, тәртібі мен ішкі бақы-лауы қалыпты болуы, тәжірибелі әрекетке бағытталуы, кәсіби мотивациясы төмен дәрежеде болуы, сақ болуы, жоғары жауап-кершілігі мен ұқыптылығы.

207

VII тарау

МЕДИЦИНАЛЫҚ ӘТИКА. ДЕОНТОЛОГИЯ. ӘВТАНАЗИЯ.

МЕДИЦИНАЛЫҚ ӘТИКАНЫҢ НЕГІЗДЕРІ, ТАРИХИ ҮЛГІЛЕРІ

Медициналық әтика және деонтология дегеніміз - бүл кәсіби міндеттілігін орындау кезеңіндегі, медицина қызметкерлерінің тәр-тібінің әтикалық нормалары мен ү-станымдарының жиынтығы. Әтика - мораль және адамгершілік заңдарының анықтамасы. Олар-дың бүзылуы, әрине қылмыстық немесе әкімшілік жауапкерші-лікке апармайды, бірақ адамгершілік үстанымдары жағынан ол жауапты.

Медициналық әтиканың ғасырлар бойы жетіле дамып келуі әр түрлі реттеуші факторларға тікелей байланысты. Оларға жататын-дары: дін, мәдениет, әлеуметтік және әкономикалық өзгерістер. Медициналық әтиканың жаңа багыты болып, биомедициналық әтика танылады. Дәрігер мен науқастың арақатынасының реттеліп, бір жаңа жүйеге келуі, жалпы адамзатты қорғауға және сақтап қалуға негізделген күрделі мақсатқа бағытталған.

Дәрігерлік адамгершілік тәжірибесінің алуан түрлілігін ескере отырып, қатар кездесетін келесі төрт әтикалық үлгілерді (модель) айқындауға болады:

1. Биоәтикалық үлгі (ұстанымы - түлғаның жекеше қүқығын қүрметтеу).

2. Гиппократ үлгісі (ұстанымы - адамға зиян келтірмеу).

3. Парацельс үлгісі (үхтанымы - адамға қайырымдылық жасау).

4. Деонтологиялық үлгі (үстанымы - адамға парызды болу). Биоәтика - «адам құқығын жәпе қабілетін қадірлеу» ^станы-

мы. Қазіргі уақыттағы медицина, биология, генетика және биоме-дициналық технология - болжамдау және тұқымқуалаушылықты меңгеру мәселелеріне, организмнің өмір сүруі және оның өлуі

208

I і иссіне, адам организмінің субжасушалық, жасушалық, тіндік і і тйдегі функциясын бақылау мәселелеріне тап болды.

Ьиоәтиканың қүрылуы және дамуы жалпы дәстүрлік әтиканың мінру үрдісімен, соның ішінде медициналық және биологаялық ітикамен байланысты. Адам құқығына көп көңіл бөлінуі және жаңа і 1111 і,иналық технологияның құрылуы оған себепші болады.

Сонымен қатар, биоәтиканың қүрылуы, қазіргі уақыттағы |і шциналық техникалық жабдықтардың және технологиялардың шісруіне, медико-клиникалық тәжірибенің алға басуына, гендік ИНженерияның, трансплантологияның табысқа жетуіне, науқас иміріи демеп түруға қажет ететін қүрал-саймандардың пайда болуына және керекті тәжірибелік, теориялық білімнің жетілуіне -пміанысты. Бұл үрдістердің бәрі, дәрігерлердің, науқастардың, иилрдың туысқандарьгның алдында және орта медперсоналдьщ ІЛДЫвда түратын моральды мәселелердің де өзгеруіне әкелді.

1'ылым мен техникадағы қазіргі жетістіктер, олардың нәтижеле-I>111 медициналық тәжірибеге аудару, дәрігерлер мен науқастар ірасындағы қатынастардың қү.қықтық, моральдық және діни сенім-Дер тү_рғысынан қарастырылуының өзектілігін анықтады. Бүл моселелік сала - биомедициналық әтиканың пәнін қүрайды, ал

.1.....ң міндеті - медициналық тәжірибемен және биомедициналық

ісрттеулерді жүргізумен тығыз байланысты әтикалық мәселелерді шешу.

Биоәтика - жаңа ілім деген ойлар көп кездеседі. Біркатар і алымдардың пікірінше, ол медициналық әтика мен деонтологияның шолюциясын ғана қарастырады.

Нарықтық әкономикасы дамыған елдердегі (АҚШ, Үлыбри-тания) жаңа ойларды қалыптастыру, денсаулық сақтау саласында медициналық үжымның іс-әрекеттерін әтикалық-құқықтык тұрғы-дан реттеу механизмін іздестіру мақсатында клиникаларда, ғылыми орталықтарда және жоғары оқу орындарында, әтикалық мәселелер-ді талқылайтын Кеңестер, комитеттер, комиссиялар қүрылған.

Биоәтика тұрғысынан қарастырғанда, пациент медико-биоло-гиялық манипуляциялардьщ пассивті объектісінен, медико- био-логиялық қызметтің тең құқықты қатысушысына айналады. Дәрігер мен пациенттердің өзара қатынастарын зерттеу және құқықтық реттеудің аналогиялық бөлімдерін құру, біздің ел үшін де өзекті деуге

209

негіз бар. Бү_л медицинадағы кептеген көкейтесті, ойдан шықпай-тын мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Мүның ішінде, әрдайым бір жақты түсінілетін заңдылықты сақтаумен қатар, қоғамдағы тарихи қалыптасқан дәстүрлерден бастап, оның азаматтарыньщ діни сенімдерін қамтитын тәуелділікке байланысты, әртүрлі мағы-на алатын моральды аспектілері де қарастырылады.

Биоәтика әртүрлі комитеттер, ассоциациялар мен парламент-тердің әтикалық ү_сыныстарын жинау және жіктеу қызметтерімен ғана шектелмейді. Ол келешекте, әлемдік адамгершілік көзқарас теориясы деңгейіне шығуға үмтылуы тиіс.

Дәрігер - пациент арақатынасында, көп нәрсе дәрігерлердің өз-өзіне сын көзбен қарауына, түзулігіне байланысты. Шынында да, дәрігер ісіндегі «нағыз дәрігер болу - науқасты сүйе білу» деген негізгі қағиданы де жоққа шығаруға болмайды. Мысалы, профессор С.П.Коломиннің, операция жасаған пациенті өзінің кесірінен қай-тыс болғанын естігеннен кейін, өзін-өзі атуын, дәрігердің науқас және өз санасы алдында міндеттілікті сезінуімен түсіндіруге болады.

Негізінен, биомедициналық әтикада мынадай мәселелер орын алуда. Дәрігердің, өлім алдындағы науқасқа, өлетіні туралы айтуына моральды міндеті бар ма? Медициналық конфиденциалдықты (құпиялықты) бұзу, қашанда бір моральды ақтағандық бола ма? Аборт жасау моральдық қатынаста ақталган ба? Әвтаназия мораль-ды ақталған ба?

Биомедициналық әтикадағы басқа мәселелер заңцардың әти-калық ақталғандығына назар аудартады. Қоғамның, түлғаның өз еркінсіз, өмірді сақтап қалатын медициналық емдеуге жіберуі туралы заңдарды қабылдауы ақталған ба? Тұлғаны ез еркінсіз психикалық науқастарға арналған мекемелерге жатқызуы туралы заңдарды қабылдауда, қоғам ақтау тапты ма? Мүндай сүрақтардың туындауы биомедициналық әтиканың тек жалпы нормативті әтика теориясына ғана емес, сондай-ақ, әлеуметтік-саяси философия және философиялық қүқықтар теориясына да негізделуі керектігін көрсетеді.

Қазіргі кезде, ауруханалар мен басқа да медициналық ме-кемелердің медициналық қызмет көрсетуі кезінде дәрігерлер де және басқа да медициналық үжымдар іштей өзара бірігеді. Сондай-

210

|| біз әлеуметгік әділеттіліктің мәселелерін барған сайын көбірек IX '.іме бастаудамыз. Күн көру минимумынан төмен жалақы алатын і ірігср мен мейірбике өздерін әлеуметгік қорғанулы сезіне алмайды, |Л мсмлекет төмен бағалайтын еңбек - моральды қанағаттандыру Г} і і.ічбайды.

()сьшай қазіргі медицинадағы мүмкіндік шекараларын кеңейту,

і чіігср мен пациент арақатынасын, азаматтардыңқүқығын, моралын,

111111 сенімдерін қозғайтын сапалы жаңа деңгейге шығарады. Науқас

і імко - биологиялық қызметтің тең қүдықты қатысушысы болады.

Күл жағдайларда биомедициналық әтика адам табиғатына, оған

|« іициналық ғылымның қатынасын, медициналық тәжірибелердегі

міидеттерді шешудегі, медициналық қызметкерлердің орны мен

роиііі анықтауда дәстүрлі де, сондай-ақ, жаңа көзқарастарды ескеріп,

■ м ч,суді адам сүйгіш және адам қү_қықтарын қорғау мәселелерін

Шсшуге негіздеген.

Іімдеу барысындағы науқастармен қатынас - емдеу өнерінің мііцызды бір құрамы. Көмек беру, назар аудару, сыйластьгқ және коңіл білдіру - гшацебосыз - ақ плацебо әффектісіне қол жеткізетін күралдар. Алайда, барлық науқастар жеміс берерліктей қызметтесуге і.іііын түрмайды. Кейде олар дәрігермен сенімділік қатынастарды ІМДеуден басқа да мақсаттарға қолдануы мүмкін, сондықтан Кагымсыздық туғызатын адамдармен кездесуге дайын тү_ру керек.

Кейде науқастармен сенімділік қатынас дәрігерге жағдайды (ібьективті бағалауға кедеріі жасауы мүмкін. Сонда да олардың мағынасын қайта, басқаша бағалау мүмкін емес. Сенімділік кагынастарды қалыптастьгрып және сақтап түру қабілеті - бүл дорігердің оған адамдардың көмек үшін келуін туғызатын маңызды касиеті.

Дәрігер мен пациенттің арақатынасы медициналық тәжірибенің псгізі болып келеді. Дәрігер мен науқастың қызметтестікке ү_мтылуы, пчдерівің күмәндарымен бөлісуі және бір-біріне шындықты айтуы тиіс. Тіпті ең жаңа техника, дәрігер мен науқастың жемісті ;ірақатынасынөзгертеалмайды.Тексенімдшік,адамдыққатынастарды медициналық ғылым мен техниканың жетістіктерімен біріктіру ғана, смдеудің шынайы жақсы нәтижесін береді. Бүл үшін техникалық жабдықталған дәрігер, науқастармен сөйлесе ғана алмай, сөйлесуді үнатуы қажет. Қазіргі жағдайда, пациенттің медико - биологиялық

211

қызметінің тең құқықтық қатынасушысы болуы, дәрігер мен пациент арақатынасының ерекшеліктерінің фактісі болып табылады. Бүл жаңа ойлаудың қалыптасуы және қү_қықтық мораль, діни сенімдер қатысьщан дәрігерлер мен науқастардың қатынастарын реттеуші механизмді іздеуді талап етеді. Әтикалық мәселелер бойынша Кеңестер, комитеттер, комиссиялар қү_ру биоәтикалық білімдерді жария ету мен дәрігер және пациент арақатынастарын құқықтық реттеуге көмектеседі.

Медицинада дәстұрлі түрде билік еткен патернализм ендігі кұні қызметтестік үхтанымына жол берді. Науқас құқығын қорғау орталығы аурухана мен емхана болды.

Авпгономдьщ модель - бүл биоәтика моделімен тығыз байланыс-ты және соған негізделген. Автономдық үлгі - бүл жекеше түлға-ның бостандығы, мү_нда азамат өз қылықтарын тек өзі жекеше таңдаған шешімі бойынша ғана іске асырады.

Осы екі модельмен қатар, дәрігерлік дәстүрлік тәжірибенің көп қырлы болуына байланысты, бірге келе жатқан мына модельдерді де атауға болады.

Гиппократ моделі («зиян келтірмеу»). Дәрігерлік үхтаным-ньщ негізін «медицина атасы» Гиппократ құрған. Гиппократ өзінің атақты «Антында» дәрігердің қызметі туралы жазған. Көп ғасырлар өткеніне қарамастан «Ант» өзінің маңыздылығын жоймаған, ол көптеген әтикалық іс-қағаздардың құрылуына әталон болды.

Парацельс моделі («жақсылық жаса»). Дәрігерлік әтиканың бүл моделі орта ғасырларда құрылған. Оньщ айқын ұстанымын Парацельс (1493-1541 жж) мазмұндады. Гиппократ моделіне қа-рағанда, Парацельс үлгісіңде негізгі мазмұнын патернализм («раіег» латынща - әке) алады - дәрігердің науқаспен әмоциональді жана-суы, негізінде барлық емдеу үрдісі құрылады.

Патернализм - «дәрігер мен науқас» қарым-қатынасының негізгі моральды принципі, ол сакральды түрдің салт-дәстүрін көрсетеді, оның қағидасы: «науқасқа көмектесу кезінде, оған зиян келтірме». Медициналық әлеумет бойынша классикалық әдебиетге дәрігер мен науқас арасындағы қарым-қатынаста, әке мен баланың арасындағы қатьшастьщ көрінісін қолданады.

Бірақ, қүлдылық сферасында патернализм барлығын дәрігерге жүктеп, науқастың өзін шешім қабылдаудан айырады. Сондықтан

......,ілықжүйеүшін,медициналыққызметкерлерқолдайтынморальды

> ' п.штар өз шеңберін кеңешу керек. Медициналық тәжірибеде, Һіірі.ім-қатынаста патерналистік принципке орын беріледі.

Деонтологиялық моделі («парызын сақтау» үстаиымы). Брі \пшің негізінде «парызын сақтау» ұстанымы жатыр (сіеопіш і |>ск тілінде «парьтз» мағынасын білдіреді). Осы ұстаным мо-ра іьды тәртіптерді қатал орындауға, медициналық қоғамдастықта і і іыптасқан әртүрлі ережелерді сақтауға негізделген. Әрбір дәрі-Пр мамандығында өзінің «абырой кодексі» болады.

Ақпаратталған келісім ұстанымы бойынша, емдеуді және Прапевтік процедураларды науқастың келісімімен қолдану. Бұл Цроцесстің екі негізгі әлементін қарастыруға болады:

I) ақпарат беру және 2) келісім алу. Бірінші әлементке еркіндік Мюе компетенттік енгізілген.

Дәрігер науқасқа ақпарат беру кезінде міндетті болады: оған ұсынылған емдеудің ситтаты және мақсаты туралы айтуға;

онда дамитын қауіп туралы айтуға; бұл емдеудің түрлерімен қатар, басқа да жолдары (альтернативалары) туралы да ескертуге.

Дәрігер, өзінің медициналық көзқарасьтмен қолайлы вариантты үсыиады, бірақ қорытынды шешімді тек науқас қабылдайды.

Ақпарат берген кезде емдеуге байланысты болатын тәуекелге ірекше зейін аудару қажет. Дәрігер тәуекелдің төрт аспектісін қа-рпстырады: оның сипаттамасы, салмақтылығы, оның іске асырылу мүмкіндігі және оған жету жолы. Соңғы уақытта ақпарат беруде «субъективті стандартқа» көп көңіл аударады. Әтика көзқарасьшен «субъективті стандарт» ең қолайлысы болып келеді, ол науқастың .ипономиясын қадірлеу үстанымына сүйенеді. Өз еркімен келісу медициналық шешім қабылдау үрдісінде маңызды орын алады.

Өз еркімен келісу кезінде дәрігер жағынан үгіттеу, жалған айту, к.іуіп төндіру және т.б. болмау қажет. Осыған байланысты, мораль-іі.і,і бағалықтарды және медициналық тәжірибе қатынасына та-іиіі қоюды қолдану сферасын кеңейту туралы айтуға болады. Қазіргі уақытта ақиқат, тіпті қатыгез болса да, медицинада ерекше мүмкіншілікке ие болады. Науқастың компетенттілігі (білгерлігі)

212

213

- шешім қабылдай алу қабілетін анықтауда, үш негізгі стандарт қарастырылады:

• шешім қабылдау қабілеті рационалды мотивтерге негізделген;

• шешім қабылдағанда, пайымды мақсаттарға жету қабілеті;

• жалпы шешім қабылдау қабілеті.

Осындай көрініспен компетенттіктің ең маңызды әлементі болатыны: компетентті адам, тек осы адам, рациональді мотивтерге сүйене отырып қолайлы шешім қабылдай алады. Сондықтан, компетенттік мәселесі ақпарат алған келісім үстанымында маңызды орын алады.

Автономиялық қүндылықтың жоғары болуы соншалықты, дәрі-гер науқастың тілегіне және еркіндігіне қарсы әрекет жасай ал-майды. Науқастың қүқықтарының арасында ең біріншісі - мәлі-меттенген келісімге қажетті ақпарат алу қүқығы. Мәліметтенген келісім астында, дәрігер адекватты мәлімет бергеннен кейін, емдеуге немесе емдік процедураларға науқас өз еркімен келісім беруін түсінеміз. Бүл үрдістің салыстырмалы екі негізгі әлементі болады: 1) мәлімет беру және 2) келісім алу. Біріншісі, өзіне ерікті және компетентті түсінікті қосады.

Дәрігердің науқасқа беретін мәліметтері келесі түрде болады:

• үсынылған емнің мақсаты мен сипаты;

• оған байланысты төнген қауіп;

• берілген ем түріне мүмкін болатын альтернативалар (басқа ем түрлері).

Бүл альтернативті түсінік, көз қарас, берілген емге, мәліметке орталықтандырьшған идеялар түріндегі келісім. Дәрігер медицина-лық көзқарастан үлымдылау кеңес береді, бірақ ақырғы шешімді науқастың өзі қабылдайды. Сөйтіп дәрігер науқасқа мақсат түрінде қарайды, тіпті бүл мақсат науқастың денсаулығы болса да.

Мәлімет берген кезде емге байланысты болатын қауіпке ерекше көңіл бөлінеді. Дәрігер қауіптің төрт аспектісін айта кетуі керек: оның сипатын, қауіптілігін, материялық көзқарасты қальштастыру мүмкіндігін және оның кенеттілігін. Заң актілеріндегі қауіп тізімі туралы да дәрігер науқасқа айтуы керек. Бірақ осымен қатар мынадай су-рақ туындайды: «Қалай және қандай мөлшерде науқасқа мәлі-метті айту керек?». Соңғы кездері мәліметгің «субъективті стан-

214

днртына» үлкен көңіл бөлінеді, ол дәрігердің әр науқастың жағда-иі.ша қарай, оған мәліметті жеткізуі.

Әтика түрғысынан, «субъективті стандарт» ең үлымдысы, себебі ВЛ науқас автономиясын сыйлауға негізделген, тәуелсіз мәліметтің ксректігін растайды және қиын шешім қабылдау үрдісінде науқас-іі.щ тілегін мойындайды. Соңғы жылдары, ғалымдарды, берілген мгшіметті науқастың түсіне алуы және емдеу туралы келісім алуы коПірек қызықтырады. Еркін келісім - медициналық шешім қабыл-д;іу үрдісіндегі маңызды кезең.

Мәліметтік келісімнің екі негізгі моделі болады - оқиғалық Квне үрдістік. Оқиғалық модельде шешім қабылдау белгілі бір мсрзімде болады. Ндуқастың жағдайы туралы баға бергеннен кейін, Цврігер диагноз қояды және емдеудің жоспарын қүрайды. Дәрігердің ксңесі мен шешімі Иауқасқа қауіп және ем альтернативасы туралы, ОНЫҢ болжамы туралы мәліметпен бірге беріледі. Алынған мәліметгі ііііуқас бағалап, өзінің жеке қүлдыльгғына байланысты шешім Щбылдайды.

Ал үрдістік мәліметтік келісім керісінше, медициналық шешім-ДІ қабылдау - ол үзақ үрдіс екенін түсіндіру және дәрігер мен нау-қас сүхбаттасу уақыты бойы мәліметпен алмасып отыру керек. Ьул кезде ем бірнеще дәрежеге бөлінеді, олар негізгі тапсырмалар комегімен сипатталады:

қарым-қатыңасты құру;

• мәселені анықтау; емдеудің мақсатьін қою; емдік жоспарды таңдау;

• емді аяқтау.

Науқас бүл модельде, оқиғалық үлгіге қарағанда, белсенді роль .пқарады.

Жалпы алғанда, мәліметтік келісім, медициналық концепцияның мақсатын қайта қарауына байланысты мүмкіндік береді. Дәстүрлі і үрде, медицинаның ең негізгі мақсаты болып - денсаулықты және иауқас өмірін қорғау болып саналған. Бірақ бүл мақсатқа жету, ішуқастың еркінен айырылуымен бірге жүретін, яғни оның түлғалық ілуелсіздігі шектеулі болған. Науқас игілікті істің қабылдаушысы Сюлатын.

Қазіргі заман медицинасының негізгі мақсаты - науқастың

215

жағдайын жақсарту және денсаулығын қалпына келтіру - бұЛІ мақсаттың құраушы әлементтерінің тек бірі болып қана табылады. Науқастың автономиясын сыйлау - цивилизациялық өмір көрінісі» нің негізгі қүндылығының бірі. Әр адам, өз өміріне байланысты, шешім қабылдауға құқылы. Сөйтіп, бүгінгі күнде науқастың өзініц мақсат-ойын анықтау жоғары қүндылық больш табылады, жәлс медициналық қызмет көрсету шарттан тыс болмау керек.

Қазіргі замандағы клиникалық тәжірибедегі «жағдайлар мәсе-лесінің» жауабы, 20 жыл бүрьш пайда болған биоәтика тарапынаи шешілді. «Жағдайлар мәселесін» кеңінен қозғау, негізгі қазіргі заман қоғамында, медицинада адам қүдығын қорғау жөніндегі идео-логиялық манифестациясы болды. Соңғы жағдайларға байлаыысты биоәтиканың кейбір негізгі мәселелері медициналық кемек көрсету | кезіндегі моральды-әтикалық дилеммага үқсас болып келеді. Патерналистік және патерналистік емес дилеммалар, қазіргі заман медицинасының барлық биоәтикасының негізгі қалаушы тасы болып табылады. Дәрігер мен науқастың арасындағы қарым-қатынастың патерналистік моделі, адам өмірінің приоритетті құндылығына негізделген, науқастың жағдайы - дәрігер ұшін жоғарғы заң, клиникалық шешім қабылдаған кезде дәрігер жауапкершілікті толығымен өзіне алады. Ал патерналистік емес модель, керісінше, науқастың автономды моралінан шығады, соған байланысты науқастың қү_қықтық категориясы шешуші болады.

«Құтқару үшін алдау» деген дәрігерлік әтиканы қолдай отырып, дәрігерлердің көбі науқаспен патерналистік қарым-қатынасты қолданады. Бүл концептуальды позиция, екінішке орай, біздің медиктердің қүқықтық және әтикалық нигилизмімен бірге кеңінен тараған, олар үшін науқастарды мәліметтеу мәселесі рефлексияға ұшырайды. «Мәліметтеулі келісім» мәселесі биоәтика үшін біртүтас болады.

Медицина үзақ жылдар бойы мамандық бола отырып, техника-лық жоспар бойынша жаңарып келеді. Қазіргі заманның медици-на ғылымы, көп ауруға қарсы дайын, стандартты шешім ү_сына алады. Сол уақытта медицина өзінің индивидуалдық келбетін жоғалтады. Бүл жаңа мәселелерді туғызды.

XX ғасырдың соңьшда биомедицина, ғылыми және методо-логиялық зерттеу аймағында, көптеген жетістіктерге жетті. Бүл

216

і|н рада революция болды деуге болады. Жалпы алғанда бүл і ■ і ц і іктер оң сипат алды. Бірақ та олар жаңадан мәселелерді және іішк-ммаларды туғызды. «Адам күшейе бастаған сайын оған өз нр уяты тауқымет салады», - деген ү_ғым медицина ғылымына да цйтысты деуге болады.

Көптеген хирургиялық орталықтарда ағзаны алып салуы (бүй-г і жүрек, бауыр) жай операция түріне айналды. Хирургияның Оүл аймағындағы жетістіктері, трансплантация үшін ағза банкісін іуіу сияқты, қиын мәселемен бірге жүрді. Ағзаларды сұраусыз Лсрудің әтикалық аспектісі, оларды алу, сақтау және қолдану, виоәтика ілімінің негізі болды. Бүл ағзаларды алу мәселесі ауыр Щрақаттанған және коматозды жағдайда жатқан науқастарда өлім пііі.іқгамасымен және саналы келісім алу мәселесіне байланысты, бір і втар жаңа сұрақтар туғызды.

^г)тикалық жоспардың басқа қаупі туды: әлсіз адамдардан алдау-мсіі немесе қылмыстық жолмен ағзаларды алу, және де ағзаларды • вту істері пайда болды. Кейбір трансплантациялық операциялар вте қымбат тү-рады және қосымша жаңаруды қажет етеді (мысалға, ісұрек алмастыру). Кейбір операциялар сол күйінше әксперимент і.ірсжесінде кдлды. Осыған байланысты мемлекеттік заңдарды қолдану туралы қиын сұрақтар туады. Осы мәселе жасанды ағза сплу туралы сөз қозғаған кезде де көтеріледі. Бүл саланың дамуы Іікінші ¥лы Отан соғысы біткен кезден бастап, үзақ жол өтті -жасанды бүйректі ойлап табудан бастап, одан кейін «жасанды өкпе», «жасанды жүрекгі» немесе аппаратты ойлап тапты.

Қазіргі кезде жасанды көру, есту, бауыр, ұйқы безі, тері ағзала-рын ойлап табу зерттеулері жүргізілуде. Басында бүл аппараттар-дың бағасы өте қымбат болады, ал сосын сатылуына, ягаи кең найдалануына байланысты арзандайды. Оған дәлел ретінде -«жасанды бүйрек», басында ол тек қана жоғары қаражатты адамдарға ғана арналған еді, ал қазір ол барлық бүйрек бөлімдерінде жүргізіле

бастады.

Жалпы, бүл аппаратгарды қолдану әзірге әксперимент сатысында жүріп жатыр, ал олардың клиникалық қолдануда бағасы өте жоғары

болады.

Аборт - биомедициналық әтиканың ең бір күрделі проблемасы. Аборт жасауға, медициналық қүқық жағынан, жүктіліктің 12-ші

217

аптасына дейін рұқсат берілген. Аборт жасау әр жұкті әйелдің өз еркінде, аборт тек әйелдің келісімімен ғана жасалады.

Репродуктивтік технологиялар - биомедициналық әтиканың маңызды проблемасы. Репродуктивтік технологиялар дегеніміз ғы-лыми-техникалық нәтижелерінің негізінде, үрықтың қайта өндіруі мәселелерін шешу. Табиги жолмен үрықты дамыту мүмкін емес жағдайларда жоғары технологиялар қолданылады. Әйел адам бала көтере алмаған жағдайда, немесе ер адам түқым берер қабілеті болмаса, монахтар балалы болғысы келгенде, репродукгивті тех-нологиялар арқылы әйел денесіндегі аналық клетканы жасанды түрде ұрықтандырады.

Суррогаттық аналық - әйел денесінде немесе одан тыс - про-биркада, аналық клетканы жасанды ү_рықтандыру. Бүл жағдайда балалы болғысы келетін ерлі - зайыптылар, өздерінің мүмкіншілік-тері болмаған жағдайда, «олардьщ баласын көтерем» деген басқа бір әйел адаммен келісім шартқа келеді. Бұл бала донорлық немесе бөтен (аналық клетка, сперма) материалдан, келісімге отырған әйелдің жатырына бітіп, дамиды. Әр әйел жасанды үрықтандыруға және әмбрионды имплантация жасауына құқығы бар. Жасанды ұрықтандыру, әмбрионды имплантация жасау, донор түлғасы ту-ралы мәлімет - бәрі де дәрігерлік құпияға жатады. Репродуктивтік технологиялардың барлық процедуралары әтикалық және заңдылық проблемалар тудырады.

Клондау. Ерекше талас тудыратын проблема. ХХ-ші ғасырдың соңында жануарларды клондауы (Долли қойы), кейбір елдерде тәжірибеге асырылып, бүкіл әлемді қобалжытты.

Клондау дегеніміз не? Әйел және ер адамдардың жыныс клеткаларының генетикалық материалы жекеше қарастырылғанда, тек жартылай ғана құрастырылғаны белгілі. Табиғи жағдайда бала (әмбрион) алғашқы бітуінде бү_л жартылар қосьшып, әйел (шеше) және ер адамға (әке) ұқсас белгілері дамиды. Клондау кезінде жыныстық клеткадан генетикалық материалдьщ (ядро) жартысы алынып тасталады. Одан кейін бү_л клеткаға жынысты емес, соматикалық (денелік) клетканың ядросы енгізіледі. Соматикалық клетка, толық генетикалық материалы бар органдардан немесе клондаған тірі жәндіктің бір тканінен алынады. Ары қарай күрделі физикалық-химиялық әсер арқылы жасанды қүрастырьшған гаме-

218

Гйім.щ бөлінуіне әрекет жасалады. Нәтижесінде организм дамып, пііі.ің генетикалық материалы тек бір, ядросы алынған адамнан ішііі қүралады. Адамды клондауға бүкіл әлем қарсылық білдіреді, іч*Г)сбі бүл әтика мәселелерімен тікелей қайшылықта.

Медициналық әксперимент - биомедициналық әтика қарас-ГЫратын жеке салаға жатады. Медицина ілімінің прогресі, жаңа і ну әдістерін, жаңа дәрілерді, вакциналарды, т.б. апробация жасау Кпжсттілігіне тікелей байланысты. Медициналық әкспериментсіз (( і.шақ) оларды тәжірибеге енгізу мүмкін емес. Яғни, медициналық II і псриментке қарсылық білдіру, медицинаның дамуын тежейді.

Ллайда, кейбір жағдайларда медициналық әксперимент жүр-11 іу, оған қатысқан адамның денсаулығын, аурудың жағдайын и.ніілрлатады. Мү_нда бір адамның беделі қоғам мүддесіне құрбан

.....сді. Медициналық әксперименттің қүқықтық жағы, әлемдік

Мвдицина ассоциациясьтның Хельсинки декларациясында бекітілген і !001 жыл). Ол бойынша, медициналық әксперимент - нәтиже әкелу Мүмкіншілні пайдалы болса ғана жасалынады. Әкспериментке Кіні)ісушылардың арнайы келісімі алынады, олар толық мәліметті I Ішіып, қоғамға пайда әкелетініне сенімді болуы керек.

ДӘРІГЕР ӘТИКАСЫ

Бүкіләлемдік көзқарас бойынша медицина ең бір гумандық са-ііи ретінде қарастырылады. Ал дәрігерлерді - гуманист мамандары к і ен пікір қалыптасқан. Көне заманнан бері қоғамдағы саяси Кағдайға, түрлі дағдарыстарға қарамастан дәрігерлер науқас не-Месе жарақаттанған адамға әрқашан арнайы жәрдем көрсетуге даяр болған. Көркем әдебиетге, киноәкрандарында бұны дәлелдеген коіггеген мәлімет, хикаялар баршылық.

Көне заманда атақты грек дәрігері Гиппократ дәрігерлік жұмыс і.іргібін, медицинаға сай адамгершілік, психологиялық қасиеттері-НІҢ принциптерін дәрігерлік ант трактатында көрсеткен. Дүниеден Галай ғасырлар көшкеніне қарамастан, Гиппократ анты қазіргі иманға да сай, өз қүндылықтарын жоғалтқан жоқ. Медициналық ікоғары оқу орнына қабылданған мыңдаған студенттер алғашқы иқулары басталуында Гиппократ антын қабылдайды.

219

Атақты шығыс галымы, дәрігер Әбу Әли ибн Сина адам емдсуде дәрігерге қойылатын ерекше талап, қасиеттер принциптеріне коП назар аударған. Дәрігерлікке талабы, қабілеті бар тулектерін ұсыныіі, олардың тәрбиесіне, маманды игеруіне ерекше мән берген.

Қоғамда қалыптасқан дәрігерлер туралы пікірлерді талқылам, сараптаса, оларға қойылған талапты жүйелеп келесі екі топқа бөлугв болады:

1. Дәрігердің білім дәрежесі.

2. Дәрігердің науқас адамға қайырымдылығы және мейірімділігі.

Дәрігердің білімі және біліктілігі әрине жоғары дәрежеде болу керек. Бүл аксиома ешқандай кумәндік келтірмейді.

Дәрігерлердің арасында білімдісі де, білімі төмені де бар екепі ақиқат. Қоғамда қалыптасқан пікір бойынша білімді де тәжірибелі дәрігер - барлық адамдардан да багалы.

Науқас адамдардың басым көшпілігі дәрігердің мейірімділігі мен зейінділігін жоғары бағалайды. Дәрігердің жағымсыз қасиет-теріне, науқастар оның назар қойьга, тыңдамауын, қарамауын, шыдамсыздығын, асығуын жатқызады. Дәрігердің мұндай қасиет-тері оньщ жаратылысына, мінез-қүлқына байланысты. Жағымсыз қасиеттері, білімі таяз және тәрбиесі олқы дәрігерде, әсіресе ерекше байқалып тұрадьг.

Сондықтан, «Дәрігер болам», - деген жастарда ерекше қабілет болуы қажет. Медицина оқу орындарына қабылданушыларға ерек-ше талап қойылып, психологиялык түрғыдан сарапталудан өту қажет.

Дәрігерлік өнерді әр адам оқып, үйреніп білуіне болады, бірақ адамның немқұрайлық көз қарасын, қайырымсыздық қасиеттерін жою мүмкін емес. Мұндай адам дәрігер болуға сай емес. Осы ойға байланысты атақты Ресей хирургі С.С.Юдин мынадай ой-пікір айтқан: «Білім жеткіліксіздігін түзетуге болса, табиғи қабілеті жоқсыздық үлкен қатер, табиғат бермеген қасиетті ынтамен де толықтыру мүмкін емес». Көптеген адамдар дәрігердің білімінен де, оның мейірімділік қасиетін жоғары бағалайды.

Науқасқа қайырымдылық білдіру - жүргізілген емдеу шара-ларының ішінде маңызды орын алады. Керісінше, науқастың сені-мін ақтамаған дәрігердің тағайындаған емі де нәтижелі болмауы

220

і іп «Үзын қүлақ» арқылы мүндай дәрігер туралы мәлімет ауыл, ііі ииііі/іегі тұрғындар арасындатез тарайды.

Лшашқы қатынасқан науқасты дәрігер жан-жақты зерттесе, •ь|'\ ;і,цам да бірінші қатьшасудан бастап, өз дәрігерін сарапқа

і іы. ІМүнда науқас дәрігердің бет-әлпетіне, тәртіп-тәрбиесіне, I им іілігіне назар аударып, сынға салады. Дәрігерге келген ауру

ііи.щ және оның туыстарының алғашқы көз қарасы, дәрігер

Іурплы пікірі, мінездемесі өте маңызды орын алады. Мұнда айта

щч^рлік бір жағдай - ауырған адам өте сезімтал болады. Сондықтан,

і і.ірігердің қимыл-қозғалысына, қабақ шытуына дейін, айтқан

ІМміис, әсіресе медициналық термиддерге көп назар аударьш, сарап-

плады. Әрине, маман сырт-бейнесін үнемі қадағалап, дәрігер нмиміа сай сыпайы да үқыпты киінбесе, өзін салмақты, байыпты , ■ іпіі білмесе, науқас адамның оған сенім білдіруі, дәрігердің бе-ц III болуы күмәндік тудырады.

) І,г»рігердің білімі және адамгершілік қасиеттерімен қатар, жалпы і ідсни тәрбиесінің де мағынасы зор. Науқастар арасында білікті Мймандар, интеллекті жоғары, білімі бар адамдар көп кездеседі. ¹ Іі ііиы ескере отырып, жалпы халықтың білім дәрежесінің өсуін де НИіарға алу кажет. Мұндай білімі жоғары науқастар, дәрігерге сын Кіпбен қарап, оның айтқанына сенімсіздік білдіруі мүмкін. Осын-/ііііі иауқастарды дәрігер өзіне сендіре білуі керек.

Әрқашанда, дәрігер ауруды зерттеп, емдегенде оның айтқанына піліп, көне бермей, тұрақтылық білдіріп, өз ойынан таймауы керек. Мыма тезиске көңіл аударыңыз: «Дәрігердің асығуы және үнемі п.іуқастың айтқанына көне беруі - оған жеккөрінішті болуымен ГвҚ». Мүлдай дәрігердің науқасқа қатаң болуы әрине, науқасқа жақсылық жасау ойымен, оның мүддесін қорғау үшін жасалады, <*>ірақ, ол тым шектен шығып кетпеуі керек. Яғни, дәрігерде психо-иогқа, дипломатқа, артистке, педагогқа, философқа тән қасиеттері Гюлуы керек (Гиппократ).

Дәрігердің асығыстығын науқастар ұнатпайды. Бүл қасиет дорігерлер арасында жиі кездеседі. Асығыстық салдарьшан, дәрігер ксйбір маңыздьЕ ауру белгілерін байқамай, назар аудармайды, ауруды үстірт зерттеуіне, көп қателер жіберуіне әкеліп соғады. Осы себептен, бірталай науқас адамдар жеке меншік емханаларға барып қаралуды қалайды. Мүндағы дәрігер, әрине асығыссыз, оны

221

толық тыңдап, майуаеды зерттеп, емдеуі және анықгаған ли туралы науқасқа толық тиісті мәлімет береді. Асығьютык ' ■ ',' уақыт жетіспеушідігше, _дәрігер өз жүмысын, уақытыі, ^йымдастырмауынз байланысты болады. *''

Дәрігердің беделді болуы басқа әріптестерімең қалы.. рым-қатынас жасауына да байланысты. Кейбір дәрігер , ' қабылдап, оны алғзшқы зертеген дәрігерлердің қойған диап'! тағаиындаған ем щараларын сынға салып, жоққа шығарал әрекеті науқас алдында басқа дәрігерлердің беделін төмендетііі Қазіргі кезде, осы себептен, науқас және оның туған ту. ' дары сот және әкімшшіккке жиі шағым жазьт, дәрігеоге кяпЗ көтереді. Көбінесе, бүған себеп болатын дәрігерлердің ^^ науқас _және оның туған-туысңандарьшен д_¥рыс қаръщ-кат,!!, жасамауы, оларға аурУ туралы мәліметті толық түсіадірмеуі ■ дарынан осы қайшыДЬЩ жағдай туады.

Әр замаңда қоғам және жеке адам дәрігерге ерекше талап иьш отырған. Мысалы, көне заманда дәрігерге қойылған таляЛ сараптап, Гиппократ келесі дәрігер антын ұсынған.

Гиппократ анты

Мен, өзімніц цаШетіме және мүмкіншілігіме орай дә ' Аполлон мен цүдашаръш Асклепий, Гигеяна, Панакеяны ку етіп осы антты шынайы цабылдап, орындаітын: ¹

Оқу сабацтарында айтылган нұсцау мен мәліметті медт , налыц ант цабылдаг№, оны міндет еткен балаларыма, устазі ныц баласына және о^шыларыма гана мәліметтеуге антетемі

Өз мүмкіншілігіме және ой сезіміме сәйкес наукас аһ_т, "' күн тәртібін реттеИмін. Улы затты пайдалану және ош жолдарын ешкімге жорияламауга ант етемін.

Өмір сүруімде және өз мамандыгымды атцаруда ешипи* • күмәндік келтіршй, щаза жүремін. Тек науқас адамнын ^л қоргауга, басцадай ала ойдан аулаг$ болуга ант етемін.

Науцас адамды емдеуде немесе басца жагдайда ад_т,һ туралы естіп білген мәліметті ешкімге жарияламаут _ол2_дТ Щ-пшсынсацтаугаанпіетемін. ' ^олаР^0ыЧ

222

і 'і /./ антты үцыпты және сеніммен орындасам, өмірімде жә-4'ппшдыгымды тщаруда өзімді бщытты сезініп, халыцтыц

щ,ччік алгысында боламын деп үміттенемін. Бүл антты бүз-

|Иі>г//'^л'. керісінше жагдай тудырылуы мүмкін.

I ишіократ антын әр жыл сайын медицина жоғары оқу орында-і іүскен мыңдаған студенттер қабылдап, олар дәрігерлер ірі.ша алынады.

- ) ііоетте, заманнның, қоғамның өзгеруіне байланысты Гиппок-

(*«•' ниты қазіргі заманға толық сай емес. Сондықтан, бүгінгі күні

!■ іпііииа жоғары оқу орындарын аяқтаған түлектер, диплом

и,і|ч.шда, ресми түрде Қазақстан дәрігерлерінің антын қабылдай-

'•••• ''Ү^л антта айтылған нұсқаулардың толық орындалуы дәрігердің

ііи арттырып, науқас адамдар алдында аса құрметте болуына

іл жасайды, сенімдерінкүшейтеді. Сондықтан, әр дәрігер

ірыда айтылған әтикалық негіздерді іске асырып, күнделікті

*умі.ісында ескеріп, орындауы өте маңызды.

Қазақстан дәрігерлерінің анты

/^рігер деген мәртебелі атацты ала отырып және дәрігерлік V/ шстке кіріскелі түрып, мен салтанатты түрде ант етемін:

Ііирлыц білімш мен күш-жігерімді адамныц денсаулыгын цор-ЛЛ'л/ және жщсартуга, ауру адсшдарды емдеуге және ол ауруларды (нт)ырмауга багыттатіын, цогам мүддесі цай жерде талап етсе, .. • / жерде адал ецбек етемін;

Медщиналъщ жәрдем көрсетуге әрцашан әзір түрамын, ауру Кһ'іге барлыц ынтаммен, әрі цамцорлъщпен цараішын, дәрігерлік ', | пияны сацтаймын;

Озімнің медицинальщ білімім мен дәрігерлік шеберлігімді \,һшы жетілдіре отырып, өз ецбегіммен медицина гылымы мен п/ніктжасын дамытуга ат салысамын;

Ауру адамныц мүддесі талап еткен жагдайда, әріптестерімнен щыл-кеңес сүраішын және оларга ацыл-кецес пен көмек беруден і^{шқашан бас тартпаймын;

Отандъщ медицинанъщ ізгі дәстүрлерін сацтауды және да-

223

мытуды, барлыц адамгершілік цасиеттердің шарттарын б\ жытпай үстауды, әрцашанда дәрігер деген атца кір келтірмеуі және ауру адам мен цогамныц алдындагы жауапкершілігімді есіл нен шыгармаймын;

Ядролыц царулы күштердіц адамзат өміріне цауіптілігін сезіиі отырып, ядролыц царулы сынацтарды тоцтату үшін және ядро-лъщ согысты болдырмау үшін, бейбітшілікті сацтап цалуга <п үлесімді цосуга тырысамын.

Осы антца гүмыр бойы адал болып өтуге дайынмын.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ МЕДИЦИНАЛЫҚ ӘТИКА КОДЕКСІ, ДӘРІГЕР МШДЕТТЕРІ

Үшінші бүкіләлемдік ассоциациясының генералды ассамблея-сывда 1949 жылы қабылданып, 22-ші (1968) және 35-ші ассам-блеяларында (1983) толықтырылған.

Медициналық әтика үстанымдары.

1 ^станым. Денсаулық сақтау қызметкерлері, соның ішінде дәрігерлер, медициналық күтім жургізушілер, түрмеде отырған немесе ү_сталған адамдарға, басқа адамдарға сияқты көзқараста болып, олардың физикалық және психикалық денсаулығын сақтауға және керек дәрежеде ем жүргізуге міндетті.

2 ұстаным. Денсаулық сақтау қызметкерлері, соның ішінде дәрігерлер, егер олар пассивті және активті түрде әрекет етіп, басқа қатыгез, адамгершілігі жоқ немесе адамның қасиетін кемітуі бар әртүрлі қатынастарға және жаза беруге қатысса, олардың медициналық әтиканы бүзғаны көрініс береді.

3 ^станьш. Денсаулық сақтау қызметкерлері, соның ішінде дәрігерлер, медициналық әтиканы бүзған көрінісін береді, егер олар түрмеде отырушылармен немесе үсталғандармен басқа да профессиональды қатынаста болса.

4 устаным. Егер денсаулық сактау қызметкерлері, соньщ ішінде дәрігерлер, өзінің білімін және тәжірибесін пайдаланып, түрмеде отырушылармен немесе ұсталғандармен сөйлескен болса, ал бұл сүхбат олардың психикалық және физикалық денсаулығы- I на жагымсыз әсер етсе, медициналық әтиканы бүзу көрініс береді.

224

Ч усганым. Денсаулық сақтау қызметкерлері, соның ішінде |(ріі срлер, медициналық әтиканы бүзған көрінісін береді, егер олар

' к- отырушыларды немесе ұсталғандарды көндіру үшін әртүрлі Н|ім і іг.цураларға қатысса.

(> үі'таным. Жоғарыдағы айтылғандардың бәрі ешқандай жағ-ііііілрда бүзылмауы қажет.

Д.ірігердің жалпы міндеттері:

• Дәрігер әрқашанда жоғары профессиональды стандарттар-і|і>і ус і ап түруы қажет.

• Дәрігердің өз пайдасына қарамай, профессиональды ше-і ісрдің тәуелсіз және бостандықта болуына ықпал етуі, бүл тек қастың пайдасына қарай бағытталған болуы қажет.

• Дәрігер науқастың адамгершілік қасиетіне қайырымдылық-И«ні жоне қадірлікпен қарауы қажет.

• Дәрігер, науқастар және әріптестері арасындағы қатынас- ірі.іида адал болуы қажет.

• Дәрігер пациенттермен, әріптестерімен адал болып, білгер-.....омен және арбауға барған әріптестерімен күресуге борышты.

• Дәрігердің мемлекет заңдары және ұлттық медициналық йіччщиация рү.қсаттарын бермесе, өзі-өзіне жарнама жасауы, меди-Цималық қажеттілігіне негізделмеген ем тағайындауы немесе па-ЦИснтті жіберген адамға комиссиондық төлем беру және пациентті Онсқа медициналық мекемеге, маманға жібергені үшін төлем ақы і іуы медициналық әтика нормаларьшен сәйкестенбейді.

Дәрігердің борыштары

• Дәрігер пациенттердің, әріптестерінің, басқа да медицина ы.пметкерлерінің, құқығын сыйлауға, дәрігерлік қүпияны сақтауға борышты.

• Дәрігер медициналық жәрдем көрсеткенде, ауру адамның с|ричикалық және психикалық жағдайын нашарлатуы мүмкін деген мсдициналық шараларды тек пациенттің мүддесін қорғауға қолда-пуіаборышты.

• Дәрігер мамандырылмаған арналар арқылы медицина жалайықтары туралы, жаңа технологиялар және емдеу әдістерін моліметтеуге өте абай болуға борышты.

225

• Дәрігер тек өзі тексеріп, өз-өзіне сеніп қолданғанды ғаіщ дұрыс деп сендіруге борышты.

Дәрігердің науқас адам алдындағы міндеттері

• Адам өмірін сақтау борышы дәрігердің үнемі ойында керек.

• Егер науқасқа қажетті зерттеулер мен емдеу жүргізуге, оныц кәсіптік дәрежесі жеткіліксіз болса, дәрігер білгерлігі жоғары жәм компетентті әріптестеріне қатынасуға борышты.

Дәрігер дәрігерлік құпияны науқас марқүм болғаннан кейі^ де сақтауға борышты.

Дәрігерлердің өзара қатынасуына байланысты міндеттері

• Дәрігер әріптестерімен қатьгаасуы, оның өзі олардан қалағаН қатынасындай болуына борышты.

• Дәрігер басқа әріптестерінен пациенттерді өзіне тартпауға| борышты.

• Дәрігер Бүкіләлемдік медициналық ассоциациясы қолдаған «Женева декларациясын» орындауға борышты.

МЕДИЦИНАНЫҢ ДЕОНТОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Шетел көрсеткіштерінде, дәрігерлер басқа мамандықтарға қа-рағанда, кардиосклероздан екі есе жиі қайтыс болады. Бүл нәтиже, оның бүндай ауруға бейімділігінен емес, ол психологиялық жағынан қиын, зорығуға әкелетін жү_мысының көрінісі. Науқасқа қамқорлықпен қарауына байланысты, өз денсаулығына мән бермеуі де осының себебіне жатады.

Қалыпты әтикалық қатынастардың, дәрігер арасында болуы тек олардың араларында өзара құрмет пен сыйластық болса ғана мүмкін. Әрбір дәрігер өз әріптестерін құрметтеуі керек және олар-дың беделін түсірмеуі қажет. Науқастардьтң жақсы ем алуы осыған тәуелді болып келеді. Егер өз дәрігері науқасқа басқа дәрігер ту-ралы жағымсыз сөздер айтса, онда науқас өз дәрігеріне де сенімсіз болады, және ол оның денсаулығына өз көрінісін береді. Бүл науқастар ятрогенді ауруларға шалдығады, олардың дерті өте ауыр

226

н созылады және адамның соматикалық жағдайына маңызды Ціргжеде көрініс береді.

Бірақ та, дәрігерлер арасындағы қатынастар бүлдай мысалдар-

мріі іана шектеліп қалмайды. Егер консультацияға шақырылған

Іірііср науқасты қарап болған соң, оның қатысуымен бү_рын қо-

пі диагнозды жоққа шығаруы, науқасты түсінбеушілікке әке-

Ііүндай әрекет дәрігер - консультант тарапынан дұрьіс емес

I Гтлып келеді. Өзінің білімінің жоғары екенін, көп білгенін

і дәрігерлердің немесе науқастьщ алдында жариялағаны

.....чүмарлыққа жатады. Бұндай әрекеттің, ол науқастың жан-

дүииесіне қандай ауырлық түсіргені туралы бұндай дәрігер

ЫІшшбайды. Науқас қозу жағдайымен байланысты, өзінің «жаңа»

•і\ 11N і.ііі оның барлық қауіпімен және асқынуларымен қабылдайды.

Егер дәрігер басқа, дұрыс диагноз қойған болса, онда оны науқас

іаган жерде, дәрігер бөлмесінде айту қажет. Бұндай жағдайда,

іыріі ср-консультант, диагноз туралы ой-пікірлерін айтып қана емес,

уинымен қатар, өз пікірінің дұрыстығына емдейтін дәрігерлердің

цімиі жеткізеді.

' Хшкалық ережелерде, дәрігер мінез-қүлқы оның көңіліне және

и іи сәйкес әрекет етуіне байланысты. Өзінің жан-күйзелісіне і ір.імастан, дәрігердің науқасқа деген қатынасы ү_қышы, және оның і ііп ы-қасіретіне ортақ болуы қажет. Ол әрдайым оптимист болып, няуқастың тез сауығуына сенім тудыруы маңызды. Психотерапевтік всср ету - науқасқа әз нәтижесін береді, және емдеудің нәтижелігін жогарылатып отырады.

Ьірақ, науқасқа психологиялық әсер ету үрдісінде, тек дәрі-

і 4'мектерге сүйенбеу қажет. Дәрігер науқастың режимі туралы, ■ им.пі, диетасы туралы, демалу және физикалық күш түсіру туралы

ійтуы қажет.

/|,әрігердің ең маңызды міндеттері - науқастың жан-дүниесіне ІНуі, тіпті оның мінезі ашық болмаса да. Дәрігер оның уайымшыл і .ш-дүниесіне еніп, оған сауығуына сенім туғызуы қажет. Кейбір иауқастарда ауру алдында қорқыныш сезімі болады. Соның әсе-ріисн науқастарда қантамырлық - вегетативті бұзылыстар пайда інніып, негізінен кортико - висцеральды байланыстырушылардың ишологиялық өзгерістері байқалады. Бүл бастьщ ауыруы, ү_йқының тәбеттің бұзылуы, іштің қатуы, асқорыту жолывда ауру сезімі-

227

нің пайда болуы, жүрек айнуы және қүсу көріністерін береді. Қ, ты жүрек қағуы немесе аритмия болуы мүмкін. Соған қоса, нау.,. тың психикасы сезімтал болады. Бүндай науқастар дәрігерге дсі, сенімі жоғалып, басқа дәстүрлі емес емдеуді, мысалы емшілсрі бар)'ды және өзі емделуді бастайды.

Медициналық деонтология дәрігерден көптеген қасиеттс|. талап етеді. Бүндай қасиеттер дәрігерге науқасты зейінмен дүрі тыңдауға көмектесе алады. Науқасқа оның денсаулығына жағымсі әсер ететін кеңестер бермеу қажет. Сондықтан, оны қарап, тексер болған соң, науқасқа оны емдеу және әрекет жасауға барлі үхынымдарды айту қажет емес.

Емдеу барысында дәрігердің беделі маңызды болады. Науқас өзі тағайындаған емдеу курсын міндетті тұрде орындау турал сендіру қажет.

Бүндай қорытьшдыға дәрігерлердің өздері де келеді. Диагнозд дұрыс қоятын дәрежелі дәрігер, егер науқаспен керек жанасуд қалыптастыра алмаса, ешнәрсеге қол жеткізе алмайды.

Емдеудің тиімділігі, бірқатар дәрежеде аурудың медициналы қызметкерлерге сеніміне байланысты: «Жазылып шығам деп сен сауығудың бел ортасы». Емдеудің барлық кезеңінде де, сырқатты сауығатынына сенім тудыру қажет, ол гуманист дәрігердің парызы ал гуманизм медициналық мамандықтың негізгі қашдасы.

Сырқатпен қарым-қатынаста медициналық қызметкерлер бірқа-лыпты, шыдамдылықпен, тіл мәдениетін сақтап, түрпайылық жа-самауы қажет. Сырқаттың көңіл кұйін көтеріп отырған жөн. Әдепті дәрігер мен мейірбике, әрдайым сырқат адамньщ ықыласына бөленеді. Медицина - өте ежелгі мамандықтардың бірі. Ол өте бай емдеу тәжірибесін жинақтап, адамзат қасиетінің басқаша түрінен өзгешілігі бар, белгілі бір айрықша сипатқа ие болды.

Медицина ғылымыньщ әлеуметгік саяси қүрылысы мен шарты, өзіндік моральдық және әтикалық нормалары бар. Медицинада қыз мет ететін адамдарға, ежелгі заманнан бастап, ерекше адамгершілік талаптар қоюға болады.

Көне медицинаның негізін қалаушы Гиппократтьщ, дәрігердің беделіне үлкен мән берген адамгершілік қасиеттері ерекше аталады. Ол: «Дәрігер, түсі жылы және шымыр денелі, өзін-өзі жақсы, таза үхтасын, жақсы киімі болсын... Мейлінше мінезі тамаша, мырза,

228

■

І4іі іі ж.ше адам сүйгіш болсын», - деп жазды. Орта ғасырлық дә-Н|> н' мсдициналық қызметкерлердің мінез-қүлқына философ әрі іиі.ім Лвиценна (Ибн Сина) көп назар аударған. Оның ойынша і.<|ммр «қыран көзді, мамық қолды, жыландай сабырлы, арыстан-■ •■■ і уректі» болуы керек.

і іср адам біреуді балағаттап тіл тигізсе, немесе жала жапса, нііі пойынша сот алдында жауапқа тартылады. Мәселен, себепсіз, Иііркпіқа көмек көрсетпегені үшін, бұл қылығынан қауіпті жағдай ңі.шдаса, онда медициналық қызметкерлер жазаға тартылады. Аипііда, ол науқасқа немқүрайлы қараса, онда мүлдай қылық Мнраль, әтика жағынан жазғырылса да заң жүзінде жауапкершілікке

Цртылмайды.

Мсдициналық әтика - медициналық қызметкерлердің жұмы-

цыпдағы гуманизмнің көрінісі. Әтика мен мораль — қоғамдағы

пдимдардың мінез-күлқын олардың бір-біріне және қоғамдық құн-

пмі.іққа деген қарым-қатынасын реттейтін ережелердің қажет-

імміиен туған, қоғамдық сананың формасы болып табылады.

Огпн медициналық қызметкерлердің жүмысына тән ерекшеліктер

Мен қоғамдағы жағдайына тән мінез-қүлық нормаларын реттейтін

Цринциптер жиынтығы жатады. Ол медициналық қызметкерлердің

тіциентпен, оның туысқандарымен өзара қарым-қатынастарын,

і ымгершілігін, жан дүниесінің тазалығын қарастырады.

Медициналық әтика мен нормалары, принциптері, медициналық м.ічметкерлердің кәсіби қызметін де бағдарлайды. Медициналық ітиканьщ бір бөлігі - деонтология. Бүл - медициналық қызмет-исрлердің күш жіғері тек ауруды емдеуге ғана емес, аурудың алдын ілуга, адамның денсаулығы мен өмірін қорғауға бағытталуьшен

гүсіндіріледі.

Деонтология мен медициналық әтиканьщ принциптерін қолда-иа алу үшін мынадай жағдайлар қажет: парыз сезімі, мамандығына нейімділігі мен білімін үнемі жетілдіруі. Дәрігер сырқат сеніміне кіріп, оны дәрігердің ем жүргізуге күш қабілетінің жеткіліктілі-і іие иландыруы керек. Гиппократ «Не істеу керек болса да бәрін байсалды да шебер істей біл... Реті келгенде сырқатты көңіл аулағыш, орынды сөздермен, достық пейілмен мақұлда. Қажетгі жағдайда оның орынсыз талабын қатал да орнықты түрде ысырып, ал кей кезде оған сүйіспеншілік білдіріп, басу айт», - деген. Егер сырқат

229

байсалды да, тыңғылықты істейтін дәрігерді байқаса, ол өзін «св німді қолда екеимін», - деп сезініп, тыныштанады. Оның устівд сырқат тек жоғары дәрежелі маманды гана емес, оған қатысты ізг ақ жүрек адамдарды көрсе, онда оньщ дәрігерлерге деген ерекі ілтипаты ояньш, оларға деген қалтықсыз қарым-қатынас орнайды, | бұның өзі емдеу кезінде жақсы нәтиже береді.

Кейде медициналық қызметкерлер сырқат кезінше артық айть қояды, ол ятрогенияға әкеліп соқтырады. Ятрогения - дәрігерле^ дің теріс түсіндірген медициналық термин-сөзІнен немесе ұнам сыз мінез-қүлқынан шығады. Ятрогенді аурудың себептерін - дәрігерде жалпы және медициналық мәдениеттің жетісггеушіліп дәрігердің асыгыстығы, сырқаттың қолайсыз диагнозын, ауруын болжау, теріс зерттеу нәтижелері айтуы, т.б. жатады.

Керісінше, сырқаттьі жүбатып, кейде тіпті айтқанына көну дө керек, бірак сонымен қатар, сырқаттардан қажетті шараларды, тәр тіп ережелерінің бәрін орындауын табанды талап ету қажет. Ереже бұзатын сырқаттарға қатал болу керек. Егер сырқат көңілсіз күйде болса, өз ауруының жазылмайтыньгн ойлай берсе, ондай ойдан оның көңілін басқа жаққа аударып, жазылатьгаына сендіру маңызды,! Мұндайда, науқастан, жағдайының қиындығын жасырып, ал кей кезде, оның кушін сақтап, жанын сергіту үшін, әдейі жаңылыстыру ' да керек.

Әлдебір сырқатқа ерекше ілтипат көрсетпеу керек, өйткені ол| басқаларыньщ наразылығын тудырады. Ал, ауыр халдегі және та-залық сақтай алмай жатқан сырқатгардан жиіркенуге болмайды, керісінше, олардың азабын мүмкіндігінше жеңілдетуге тырысу керек.

Дәрігердің сырқаттың алдында беделді болуына мейірбикенің < сырт көріністерінің маңызы бар. Мейірбикенің таза ақ халаты, басьгна тартатын ақ үшкіл орамалы немесе қалпағы, дыбыс шығар-май жүретін және дезинфекцияға жарамды аяқ киімі болуы керек. Халат пен бас киімді арнайы бөлінген шкафта сақтаңды. Оларды үйге алуға болмайды. Мейірбикелердің сырт бейнесі сырқаттарға жайлы әсер ету керек. Мүнтаздай таза, әрі кішіпейіл мейірбикелерге, сырқаттар да үлкен ықылас көрсетеді. Мейірбике медициналық әтиканы сақтауы тиіс. Медициналық мамандықтьщ, көптеген күр-делі ерекшеліктерінің ішінде, сырқатпен қарым-қатынас және

230

көзқарасының маңызы зор. Емдеудің нәтижелі болуы, н /Іірбикенің сырқат жүрегіне жол табуынан, оның шеберлігінен, * цурудың дөрекі қылығына өзіне-өзі ұстамды болып, сырқаттың кө-Ніи күйін дұрыс түсінетіндігінен байқалады.

Медицина қызметкерлерінің жіберген қателіктері немесе сел-щісгығының қатерлі салдары болуы мүмкін. Медициналық қыз-мі' і корлердің немқү-райлығына, формализміне шыдауға болмайды. МНіірбике деген сөз - жайдарлы, мейірімді қарьш-қатынас, күтім •іімсіі үғымды танытады. Мейірбике дәрігерге қарағанда сырқатпен *иі араласады, сондықтан оның мінез-қүлқының сипаты, аурудың циціл күйінен байқалып отырады. Дәрігерлік мамандық, одан ар-Нйііы біліммен қатар адалдықты, жан тазалығын, жұмысқа беріле пісуді, тіпті бар өмірін сарп етуді талап етеді. «Дәрігерлікті қала-іпіі скенсің, соған толықтай беріл», - деген халық мәтелі.

Кез келген ауру жағдайьшда да мейірбике сырқатгың психикасын Сіу ібауға тиіс. Қатерлі ісік ауруы бар адамдардың сү_рағына абайлап '. *луап қайтару керек. Науқасқа «жәрдемге кеш келдіңіз, ауруыңыз тқі.інған, емделу қиын», - деген сияқты өкінішін естіртіп айтуға Ошімайды. «Қазіргі медицина толық емді қолдануға әлі күші жет-псіі жатыр», - деп «жұбатуға» да болмайды. Нашарлап жатқан, тіпті »и-іүссіз жатқан сырқатқа мейірбике оның шетінеп кетуі мүмкін смчіідігін алдын ала айтпауы қажет, себебі сол бөлмедегі сыр-қштар оны өз атына қабылдауы мүмкін. Науқастың психикасын жаралауы мүмкін екенін мейірбике әрқашан да жадында үстап, смрқат көзінше түсініксіз терминдерді айтпауы тиіс.

ДӘРІГЕРДЩ ӘРШТЕСТЕРІМЕН, МЕДИЦИНА ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІМЕН АРАҚАТЫНАС ДЕОНТОЛОГИЯСЫ

Дәрігердің өзара қарым-қатынасының деонтологиясы, ү-жым пмірінде маңызды мәнге ие болып, түрғьш халық арасындағы ем-дсу мекемесінің бетке ұстары мен беделін анықтайды.

Сондықтан деонтологиялық қағидаларды қатаң сақтап, әріп-гсстер арасындағы қарым-қатынасқа күш түсірмеу, бүкіл қызмет-ксрлердің қажеттігі, борышы болып табылады. Дәрігерлердің өзара дсонтологиялық үйлесімдегі ркым татулығының негізін қүрап,

231

оның кәсіби беделі мен берекесін арттырады. Деонтологияныц, рухани және кәсіби әтиканың қағидалары, руһани «асептика» моіі мораль, дәрігердің пейіл-ниеттері мен іс-әрекеттерінін негізі болмп табылады. ¥жымдағы салауатты моральды әтиканың ахуалы, ічіі дәстұрлерді қастерлеп, қадір түлу, әр дәрігердің жеке және кәсібн қасиеттері ортақ істе - жалпы қатары және ұлесі қалыптасады. Өәи ара қарым-қатынастарында деонтологиялық қағидаларды қатаң сақтау, әр дәрігердің формальдыч міндеті емес, рухани қажеттілігіпс айналуға тиіс.

Дәрігердің қызметімен қатар, сырқат адам оның мінез-қүлқы ның психологиялық мәнін де зерттейді. Дәрігерлер арасындап.і қарым-қатынас құрметке, жанашырлық пен өзара тұсіністікке не-| гізделуі тиіс. Өзінің әріптестері туралы, бөгде жүрттың арасьшді абайсыз сөйлеуге, кемшіліктері мен қателіктерін теріп, талқыласқа салуға болмайды. Бүл үшін арнайы бөлінген уақыт пен үға алатьш дәрігерлік «жабық» аудитория, конференция керек. Әріптестің сәт-| сіздігін түсініп, кеңілін жұбатуың керек, әсіресе ол кәсіби сәтсіз-дікке ұшыраған немесе қарауындағы науқас кұйзелген кезде, қол-дау керсетудің үжымдағы ұйымшылдық пен өзара көмек алудың негізі болады.

Әр дәрігер өзінің әріптестерінен қамқор пейілін аямай, олар үшін кез келген жұмыс турін атқаруға даяр болуы, "бәріміз ұшін" деген қағида үхталуы тиіс. Егер жұмыс барысьшда әріптестер арасында, диагностика мәселелері бойынша, тактиканы анықтауда және тағы басқа жағдайларда алауыздық туындай қалса, онда айтушьшардың ешқайсысы өз пікіріне ғана табан тіреп, басқаларды тьщдамай қалуы тиіс емес, мүндай жағдайда олар неғұрлым тәжірибелі әріптестердің кемегіне жүгініп, кез келген ретте бір ғана сенімді үйғарымға келуі қажет.

Өзінен тәжірибесі жоғары әріптестерінен, көбінесе клиника басшыларынан гөрі, қатардағы дәрігерлерден ақыл-кеңес сүрап келетін дәрігердің ешқашанда бетін қайтаруға, емхана, жедел жәр-дем немесе аймақтық дәрігерлердің кәсіби ой-пікіріне астамшы-лықпен қарауға болмайды.

Дәрігердің өзара қарым-қатынасының деонтологиялық қағида-ларын қатаң сақтау, ұжым өміріне, оның күнделікті және келешек-те табысқа жетуінде маңызды роль атқарады.

Емдеу жүмыстары барысындағы дәрігер мен науқастың өзара кіірым-қатынасының моральды - әтикалық мәселелері деонтология-ныц маңызды тармағы болып табылады. Науқастармен жүмыс |і сеу мәдениеті, емдеуші дәрігерлерден байыпты деонтологиялық Віярлықгы және сырқат адамды емдеудің, стационарға түскеннен ІКачылып шыққанға дейінгі, барлық кезеңдерінде оны қатаң сақ-і иуды талап етеді.

Ьүрын жүргізілген тексерулермен, емдеу тәсілдері туралы, ақ-Вврат жинау барысында, дәрігер өзінің алдындағы әріптесінің іс-Чккетімен келіспейтіндігін науқасқа білдіруі тиіс емес. Науқастың КвЗ алдында басқа дәрігердің әрекетін теріске шығару, дәрігерлік нпканы өрескел бұзу болып табылады. Ежелгі заманнан бері і 4>ігерлердің ғасырлар сынағынан өткен даналық өсиеттерін естен шығармау керек.

Дәрігердің әдептілігі мен сыпайылығы, науқастың мінезіне, модени деңгейіне, сырқатының ауыр, жеңілдігіне, психикасының срекшеліктеріне орай көрінуі тиіс. Уайымшыл науқастарға тап болғанда дәрігер шьщамдылық танытуы қажет. Науқастардың Гкірлығын жұбата отырып, сонымен бірге дәрігердің емдеп жазу мүмкіндігіне сенімділігін науқасқа сезіндіру маңызды. Науқастың соніміне ие болу, абайсыз сөзбен не іс-әрекетпен сол сенімді үзіп іілмау, дәрігердің маңызды міндеттері болып табылады.

Медициналық деонтология - медициналық қызметкерлерге қыз-метінің моральды әтикалық негіздерін, олардың рухани және жеке қасиеттеріне қойылатын талаптарын, қоғам мен халық алдындағы жауапкершіліктерін, науқастармен, олардың туыстарымен, әріптес-іерімен өзара қарым-қатынастарьш қамтиды. Бүған дәрігердің кәсіби түрғыдан өсуі, науқастардың тілек-талаптарын мейлінше қанағаттандыру мақсаты мен емдеу, аурудың алдын алу мекемеле-рінің қызметін ұйымдастыру мәселелері де жатады.

"Дәрігер шеберлігі" ү_ғымын техникалық тәсілдер аумағымен іиектеп қоюға болмайды. Бү_л - дәрігердің бойына біткен "клиника-лық ойлана алу жүйесі" деп аталатын интеллектуалды жұмыс іүрінде көрінетін шығармашылық үрдіс. Яғни, дәрігердің мінез-і^үлқына, алдына келген ауруды қабылдай біліп, мұқият әрі толық-тай тексеруіне, лайықты қорытынды жасауына, тікелей қатысты қабілет.

232

233

Дәрігер ауру адамға көмек көрсетіп, оның сырқатынан жачы луына, ажалдан арашалап қалуға, еңбек ету қабілетін қалпынн келтіруге барлық куш-жігерін салуға міндетті. Бүл ушін ол еі мамандығын сүйіп қана қоймай, кәсіби шеберлігін де ұдайы артты рып отыруы тиіс. Тәжірибесі мол, көп ізденетін дәрігер ғана тиімд көмек бере алады.

"Медициналық деонтология" дәрігерлік қызметтің адамгерші-лік нормаларын зерттеуші білім саласы ретінде қоғамдық мораль мен әтиканың қүрамдас бөлігі болып саналады.

Дәрігердің іс-әрекетіндегі деонтологиялық қагидалардьщ орын-далуына бақылау жасау - моральды - әтикалық қағидалар қоғамдық пікір арқылы жұзеге асырылады. Бүл қагидалар ресми норматив-тік актілерден гөрі, әр дәрігердің ар-ожданына, дүниетанымына негізделеді. Деонтологиялық қағидалардың өміршеңдігі, оған ба-қылау жасаудың тиімділігі нақ осыларға сүйенеді.

Медициналық деонтология - мораль мен әтика туралы ғылым-ның - саяси және әкономикалық жағдайлармен үстемдік құрушы идеологиямен, сондай-ақ, медицинаның ғылыми және тәжірибелік даму деңгейімен тығыз байланысты.

Медицина ең ежелгі мамандықтардың бірі. Қоғамдағы адамдар-дың мінез-қүлқы мен өзара қарым-қатынасы көптеген нормалармен, ережелермен және салт-дәстүрлермен реттеледі.

Әтика - адамгершілік туралы және оның әлеуметтік мәні туралы ілім.

Медициналық әтика - медицина қызметкерлерінің адамгерші-лік қасиеттерінде көрініс табуда. Ол медицина қызметкерлерінің ерекшеліктері мен қоғамда алатын орнына байланысты мінез-қү,-лық нормаларын реттейтін қағидалар жиынтығын қамтып, дәрі-герлердің науқастармен және олардың туыстарымен өзара қарым-қатынасын, тән және жан тазалығын қарастырады. Медициналық әтиканың қүрамдас бөлігі - деонтология (гректің <іеоп - тиісті, 1о£оз - ғылым) болып табылады. Бү_л жаңа ғылым саласы XIX ғасырдың басында пайда болған.

234

МЕДИЦИНАЛЫҚ ӘТИКАНЫҢ АПАТ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ НЕГІЗДЕРІ

Дпат жағдайы дегеніміз аяқ астынан, кенеттен туған, ойламаған »і'|)ден пайда болған үлкен оқиға (жер сілкінуі, су тасқыны, қар һкшкіні, өрт, т.б.) және соның салдарынан маңызды материалдық міыіъінға тап болу, көп адамдардың жарақаттануы, зардап шегуі КӨне көшуге мәжбүр болуы.

Лпатты жағдайлар, медициналық көзқарас бойынша, медицина рссурстарының оны қажет еткен көптеген (денсаулығына қауіп ічмген, жарақаттанган) адамдарға кенеттен сәйкес бола алмауымен і нпатталады.

Апат оқиғалары келесі турлерге бөлінеді: стихиялық (жер сілкі-нуі, қар көшкіні), техногендік (атом станцияларындағы авариялар), ксчдейсоқ (поезд апаты). Кез келген апаттың проблемалар тудыра-іііііі келесі белгілері боладьт:

• аяқ астынан болып, тез әрекет жасауды талап етуі;

• қалыпты жағдайға бейімделген медицина ресурстары мен қолда бар ресурстарды нәтижелі пайдалану арқылы, көп адамдар-ЦЫН өмірін сақтауға бағытталуы;

• материалдық бұзылыстар, жарақаттанғандарға жетуге қиын-шылық және қауіп тууы;

• ортаның ластануы және қауіпті әпидемиялардың адамдардың донсаулығына қолайсыз әсер тигізуі.

Сонымен, апатты оқиғалар дереу, ұйымдасқан түрде, түрлі әре-кст жасауды талап етеді. Ондай істерге жататындары: жарақаттанғандарды тасымалдау;

• адамдарды тамақтандыру;

• медициналық жәрдем беру;

• нақтьглы түрде қауіпсіздік жағдайын жасау (полиция, әскерлер, өрт сөндірушілер, т.б.).

Бүл әрекеттерді сәйкестендіріп, реттеу - орталықтан нәтижелі басқаруды қажет етеді. Дәрігерлер мен құтқарушылар ерекше жағдайға тап болғандықтан, олардың жеке бас әтикасы бұндай қа-уырт жағдайдагы қоғамдық әтикаға сәйкес болуы қажет.

Дәрігердің бұрыннан игерген медициналық әтика ережелерін, оның жеке бас әтикасы толықтырады. Сәйкессіз және бөлшектенген

235

медицина ресурстары, бір мезгілде жарақаттанған адамдардыц көп болуы, ерекше әтикалық проблема болып табылады.

Бұл жағдайда, медициналық жәрдеммен қамтамасыз ету, әтика-лық проблемалармен қатар, ұйымдастырушылық және техникалық проблемалармен де байланысты.

Апат жағдайындагы дәрігердің медициналық әтикасы

Топқа бөлу. Денсаулық жағдайы әртүрлі деңгейдегі жарақат-танғандардьгң саны көптігінен және қолда бар емдеу ресурстары-ның кенеттен туған жеткіліксіздігінен, жарақаттанған, зардап шек-кен адамдарды жіктеу, топқа бөлу - ең бірінші әтикалық проблема болып саналады.

Диагностика және жарақаттың прогнозы арқылы айрықша, бірінші кезектегі жәрдемді және емді кажет ететін адамдарды ірік-теу медициналық әрекетін топтау деп атайды. Пациенттің тірі қалуы дүрыс топтауға байланысты. Медициналық топтау, меди-циналық қажеттілікті, медициналық әрекеттердің мүмкіншілігін және ресурстардың көлемін ескере жүргізіледі.

Тоща бөлуді жүргізуші. Топтауды, жауапкершілігі жоғары, тәжірибелі дәрігерге сеніп тапсырады. Оған дәрежелі көмекшілер жәрдем береді.

Тоща бөлу тәршібі келесі:

• өміріне тікелей қауіп туып түрған, жәрдемді төтенше немесе әсіресе алғашқы сағаттарда талап ететін, өмірін сақтап қалуға болатын жарақаттанғандар;

• өміріне тікелей қауіп жоқ, бірақ жедел медициналық жәр-демді кідірмей көрсетуді қажет ететін жарақаттанғандар;

• ықшам жәрдемді кейін көрсетуге болатын немесе оны қо-сымша персонал атқара алатын жараланғандар;

• тыныштандыруды, седативтік дәрілерді қажет ететін жа-рақаттанғандар;

• өте ауыр, хал үстіндегі, жағдайын қолда бар терапевтік шаралармен жеңілдету мүмкін емес жарақаттанғандар. Мысалы, бүларға жататындар: радиация әсері, күйгендер, күрделі хирургия-лық оқигалар, әсіресе ұзақ уақытты, күрделі операцияны жасау қа-жет болғанда. Осы себепті, дәрігер бүндай пациенттерді басқалар-

236

мем салыстырып, бірінші көмек көрсететіндерді алдымен таңцап нііііды. Сондықтан, бұл пациенттерді дәрігер төтенше көмектен м.іс қалдырады. Мүлдай кезде, дәрігерді қауіпті жағдайдағы адамға мімек көрсетпеді деп айыптауға болмайды, себебі оның әрекеті мштеген жарақаттанғандарды сақтауға бағытталады;

• дамдардың жағдайлары өзгеріп отыруына байланысты, бір длрежеден басқаға ойысуы салдарынан, ситуацияны дәрігер әлсін-лісін қайта қарап, бақылап отыруы қажет.

Әтикалық көзқарас бойынша, топқа бөлу проблемалары, әсі-рссе төтенше жәрдемнен тыс қалғандарға, тез қолайлы шараларды срскше жағдайда ғана қолданудан түрады.

Жарақаттары үмітсіз зардап шегушілерге дәрігердің қайталап (К.ірдем көрсете беруі, онсыз да жеткіліксіз, басқа жарақаттанған-дарға өте қажетті ресурстарды бекерге жұмсаумен пара-пар болып, әтика принциптеріне қайшы болады. Бірақ, дәрігер олар-іа қайырымдылық көрсетіп, олардың абыройын сыйлап, басқа лсарақаттанғандардан жекелеп, ауыру сезімін басатын және ты-пыштандыратын дәрілер береді.

Дәрігер өз ар-намысьша сәйкес, қолайлы дәрілерді қолданып .ірекет жасайды. Емдеу приоритетінің тәртібі - сауығуы мүмкін де-Гвн зардап шегушілердің де, жағдайы ауыр адамдардың да неғү_р-лі>ім көбін сақтап қалу.

Жарақаттанғандармен қарым-қатьгнас жасау. Жарақатганған лдамдарға кезекпен және төтенше медициналық жәрдем беріледі. I Іациенттерді іріктеуде, дәрігер тек олардың жағдайына қарап, басқа медициналық емес үстанымдардан аулақ болады. Дәрігер қатынасу ксзінде, адамның мәдени ерекшеліктерін ескеріп, әмоционалдық лсәрдем береді. Дәрігер жарақат алған адамдардың дініне, әдет-гүрпына сыйлы көзқараста болуы керек.

ӨЛІМНІҢ ӘТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ, РЕАНИМАЦИЯ ЖӘНЕ ӨЛІМ, ЕМ ҚОНБАЙТЫН АУРУЛАР

Медицинаның ең бастапқы әтикалық ұстанымы болып - «зиян кслтірмеу үстанымы», - болып саналады. Зиян келтірмеу, науқастың денсаулығына зиян тигізбеу - әр медицина қызметкерінің ең бірінші

237

міндеті. Осы міндеттермен пайдалану, науқастың денсаулығыт келтірген зияндыққа байланысты, медицина қызметкерін заң бо« йынша жауапқа тартуға негіз бола алады. Медицина қызметкері, бәрінен де науқастьщ өміріне жанашыр болуы керек. Ол медициші-лық білімінің дәрежесіне байланысты науқастың ауыру сезіміп жеңілдету қү_қығын сыйлауы керек. Медицина қызметкерлерініц міндеті - адамдардың физикалық және психикалық денсаулығыші қарсы бағытталған іс-әрекеттерге қатыспау, өлімді жылдамдатпау және науқастың өзіне өзі қол жүмсауьша бағытталған ойыи қоштамау.

Науқасқа абайсыздан, немесе кәсіптік компетенттіксіздіктен, моральды және физикалық зиян келтіру - мумкін емес. Дәрігер науқастьщ денсаулығына зиян келтіруге ұмтылған үшінші түлғаның іс-әрекетіне селқос қарауға қүдығы жоқ. Науқастың күтімі бо-йынша мейірбикенің іс-әрекетімен, басқа медициналық кірісулер-ден, ауру сезімімен бірге еріп жүретін және басқа да уақытша жағымсыз мерзімдерде науқаста әртүрлі теріс ой болуы мүмкін. Медициналық кірісулермен бірге жүретін қауіптер күтілген оң нәтижеден аса қоймайды. Қаупі бар медициналық кірісулерді жүр-гізген кезде мейірбике қауіпсіздік ережесін сақтауы бү_л - керек, науқас денсаулығьша және өміріне қауіп төндіретін асқынуларды шектейді.

Дәрігер, өлім алдында жатқан науқастың адамгершілік қүқы-гына сыйластықпен қарауы керек. Дәрігер өлім халындағы нау-қасқа максимальды физикалық жетістіктермен, әмоциональды және руһани жайлылықпен өмірін бітіруге паллиативті кемек көрсете алатындай білімнің және шеберліктің иесі болуы керек.

Дәрігердің біріншілік моральды және кәсіптік міндеттері: өлім-ге байланысты азаптың алдын алу және жеңілдету, өлім алдындағы науқасқа және оньщ туыстарына психикалық көмек керсету. Науқастың өмірін тоқтату мақсатында, тіпті оньщ сүрауы бойынша болса да, дәрігермен мейірбикенің қандай да бір шара қолдануы әтикаға жатпайды және мүмкін емес.

Әр азамат өзіне рүдсат етілген түрде ғана, өзінің жағдайы жайлы мәлімет алуга қүдығы бар, зерттеулер қорытындылары, ау-рудың диагнозын, оның барысын және болжамын, емдеу әдістерін, соған байланысты қауіптерді, медициналық кірісулерге мүмкін

238

Оошггмн ну_сқауларды, олардың салдары және жүргізілген емнің N иижелерін білуге қүқықты.

Лчаматтың денсаулығы жайлы мәліметті өзіне береді, ал 15 Кнсқа жетпеген және қабілетсіз азаматтарга - олардың заңды ■і і ідсріне хабарлайды. Науқасқа немесе оның өкіліне бү_ндай Мііліметті беру функциясы, емдейтін дәрігер немесе бөлімше мі-ці срушісінің міндетінде және олардың келісімі бойынша мейір-Пиһс осы мәліметтердің бір бөлігін ғана бере алады.

Лзаматқа оның еркіне қарсы денсаулығы жайлы мәлімет "і |>і імейді.

Лзаматгың медициналық қүжатындағы мәлімет, кәсіптік қүпия .......,іп саналады және оның үшінші түлғаға берілуі мүмкін емес.

ІІ-луқасқа диагнозын және болжамын айту. Науцас дәрігер-іһчі не күтеді? Науқас өзі жағдайы жөнінде бейхабар болады, Оомдықтан ол сырқатының атын және диагнозын естігісі келеді: 6і іі ісіздіктен қорқынышты зат жоқ. Сонымен қатар, науқас жазы-ЛІ.Ш сауығу үшін, не істеу керектігін де білгісі келеді: тәртібі және цнтасы қандай болу керек, кандай дәрілер мен процедураларды цолдану, емделу қанша уақытқа созылады, емделіп шығуға мүмкін-ДІГІ және еңбекке толық қабілеттілігі бар ма? Оған серіктестік пен шоциональды қолдау қажет: ол ауруым онша қорқынышты емес, I ч .ііі көмектесуге болады дегенді естігісі келеді.

Диагнозын айтқан кезде, көбінесе терминдермен емес, қарапа-йым және түсінікті сөзбен мәліметтеген жөн. Атақты ағылшын КИрургы Кәлнан жазған: «Түрлі қу_нмен жағымсыз диагноздардан кмшыңдар. Әрине науқас барлық шындықты білгісі келеді, бірақ іпындықты жұмсарта айту, бү_л рақымшылдық - міне осы әтикага і ;ій тәжірибе. Науқасқа диагнозын айту жайында әңгіме болғанда, мдамгершілік және такт бірінші орында болуы керек. Коронарлы .іртерияның тромбозы жайлы айтқанша, жүрек ұстамасы деп айту оцай, жаңадан түзіліс, ракка қарағанда жақсы, жоғарылаған қысым, і ииертониядан жақсы, және жүйкеге байланысты бастың ауруы, псвроздық қобалжудан жақсы. Бүл сөздер тек мейірімді ғана емес, сонымен қатар түсінікті».

Диагноз айту мәселесі әсіресе, ем қонбайтын ауруларға (рак, ЛИД) ауыр тиеді. Науқастардың бір категориясы өзінің ауыр жағ-дайы жайлы түсініп, ештеңе болмағандай, дәрігердің кеңесі бойын-

239

,т Бу_рын паллиативті тү_рғысындағы көмек қатерлі ісікіки сырқаттанған науқастарға симптоматикалық ем жүргізумен пімі шектелсе, қазіргі таңда паллиативті көмек көрсету қандай созылмалы сырқаты бар науқастардың барлығына дерлік көг берумен, күтім жасаумен сипатталады, оның ішінде науқастарді.ш біраз бөлігін онкологиялық науқастар қүрайды.

Қазіргі таңда паллиативті көмек медициналық және әлеумі қызметтің бір бағыты болып табылады.

Паллиативті көмек, келесі үстаньшдарды қарастырады

• Өлімді қальшты табиғи үрдіс ретінде қабылдау;

• Өмір сүру уақытын қысқартуға немесе үзартуға ықылас білдірмеу;

• Науқасқа қолдан келгенше белсенді өмір сүру салтын сақтауға көмек беру;

• Науқастың отбасына, жақындарына науқастың ауыр сырқатганған кезінде және оның дүниеден өткенінде

. психологиялық кемек беру;

і • Науқастьщ және оның отбасының барлық талаптарын орындауға тырысу;

• Науқастың өмір сүру сапасын жақсартып, сырқаттың дамуына оң әсер ету;

• Емдеу жолдарының басқа да әдістерін қолдана отырып, науқастың өмірін сақтауға ықпал жасау.

Паллиативті көмектің мақсаты мен маңызы

• Адекватты ауырсыну сезімін және физикалық симпомдпр п і жою.

• Науқасқа және оның жақындарына психологиялық көмск

көрсету.

• Өлімге табиғи үрдіс ретінде қарауға науқасқа ой салу.

• Науқасқа және оның жақындарына жан дүниелік көмек көрсетіп, талаптарын орындау.

• Әлеуметтік және заңдық мәселелерді шешу.

• Медициналық биоәтика мәселелерін қарастыру. Өмірінің соңында паллиативті көмекті қажет ететін науқасгис ^

келесі үш топқа бөлуге болады:

242

• Төртінші кезеңдегі қатерлі ісікпен сырқаттанған науқастар;

• Адам иммунодефицитімен сырқаттанған науқастардың

терминалды кезенп

• Терминалды даму кезеңіндегі онкологиялық емес созылма-мі.і пурулармен сырқаттанған науқастар (жүрек, бүйрек, бауыр, •кін- жеткіліксізділігінің декомпенсация кезеңі, жайылмалы скле-|йм, («іс миының қан айналымының ауыр бүзылыстары).

Міімаңдардың айтуы бойынша паллиативті көмек беру крите-и-рі болып келесілер табылады:

• Алдағы өмір сүру үзақтығы 3-6 ай болған жағдайда;

• Алдағы жүргізілетін емнің тиімсіз екеніне анық көз жеткен жағдайда (дәрігерлер диагнозды анық қойғанда);

• Лрнайы симптоматикадық терапияны жүргізуге негіз Гюлатын науқас шағымдары мен симптомдарының болуы.

Стпционарлық емдеу орталықтарында паллиативті кемек көр-

і міі хоспистер, сонымен қатар жалпы профильдегі емханаларда

..п-қан арнайы паллиативті көмек көрсететін бөлімшелер,

и.шялық диспансерлер, әлеуметгік көмек көрсететін ста-

■ 11 м 11 .і қ орталықтар болады.

ӘВТАНАЗИЯ

имка мен деонтологияның, ал қазіргі заманда - биомедици-

і ц .і иканың ең өзекті мәселесі - әвтаназия. Әвтаназия дегені-

вуру адамның етініші бойынша, әртүрлі іс әрекеттерді не-

■ »риайы дәрілерді колдану арқылы, немесе адам өмірін демеп

.....сасанды шараларды, дәрі-дәрмектерді және басқа да емді

ірудыц нәтижесінде, науқастың өлімін жақындату. Мн.ір жағдайларда, қатты сырқаттанған адам (мысалы, рак Ииде), өмірінің сонгы кезінде өте қиналады, сонымен қатар I и» гі аурудың қиналғанын көріп жүрген жақьш туысқандары Цйіі кешеді. Осьшын салдарынан мұндай науқас адамдардың .,,.. цлрігерден оған тез және жеңіл елім беруін сүрауға әрекет ііМіі Ііер дәрігер бүған келісімін берсе және оны орындау і« сііді іс-әрекеттер жасаса, оны белсенді әвтаназия, ал егер іігср науқастың өмірін демеп тұрған ем шараларын жүргі-

243

зуден бас тартса (мысалы, жасанды дем алдыру аппаратын тоқтату-ға ат салысса) - белсенді емес (пассивтік) әвтаназия деп атайды.

Соңғы кезге дейін, дәрігерлер әвтаназияға қарсылық білдіріп, өлімге жәрдем бермей келді, олар «өмір ұшін күресу керек», - дегеп көзқараста болған. Алайда, бірқатар елдерде ғана, белсенді әвтаназияға рұқсат берілген, ал пассивтік әвтаназия тәжірибеде кеңінен тараған. Мысалы, дәрігерлер хал ұстіндегі ауруды үйгө алуға туысқандарына рұқсат беруі - пассивті әвтаназияға жатады.

Әвтаназия, дәрігерлік ұлгі ұғымдарына қайшылық жағдай ту-дырады (өмірдің қүлдылығы, Гиппократ анты). Соньшен қатар, әвтаназия кең тараса, заңмен бекітілсе адамзаттың моральдық, зан-дық институттарына қайшылық тудыруы мүмкін. Біздің елде әвтаназияға рү_қсат берілмеген.

«Әвтаназия» термині грек сөзінен «еуоз» - «жақсы», және «іһапаіоз» - «өлім» шығады, «жақсы», «мейірімді» өлім деген ма-ғынаны береді. Қазіргі уақытта бүл термин саналы әрекет немесе әрекеттен бас тарту мағынасын білдіреді. Бүл термин үміт үзген науқасты жылдам және ауыру сезімінсіз өлімге әкелу мағынасында белгілі.

Әвтаназияны жақтаушылар бірнеше ой-пікірлерді пайымдайды:

I. Медициналық пайымдау бойынша:

• өлім - науқастың азаптануын тоқтатуға бағытталған соңғы амал;

науқастың өз туысқандарына қамқорлық көрсетуі - «оларға күш түсіргім келмейді»;

• науқастың өзімшілдік танытуы - «өлімім жақсы болсын»;

II. Биологиялық тұрғыдағы көзқарас бойынша:

• патологиялық гендердің және популяцияның пайда болуы ақауы бар адамдардың өмірін жалғастырмау;

III. Мақсатты ұгу үсынысына сай:

үмітсіз науқастардың өмірін сақтауға арналған созылмалы және нәтижесіз емдеуді тоқтату;

IV. Әкономикалық:

• Ем қонбайтын науқастарды емдеу - жәрдем беруге қым-батты қондырғыларды және дәрі-дәрмектерді бекер қолдану.

Әвтаназия түрлері. Әвтаназияның екі түрі белгілі: пассивті және белсенді.

244

Пассивті әвтаназия, «бос шприц әдісі» деп те аталынады, мсдициналық кемектің адам өмірінің ұзаруына бағытын тоқтату. Ііул - табиғи өлімнің басталуын тездетеді Бұған жататыны - нау-Кпстың қанағаттанарлық жағдайын қамтамасыз етіп тұратын, яғни кшсанды дем алдыру тәрізді емді медицина қызметкерлерінің ■ шалы түрде тоқтатуы. Пассивті әвтаназия барлық мемлекеттерде і.іжірибеленеді. Соңғы мәліметгерге сүйенсек, барлық өлімнің ^ір бөлігі дәрігерлермен біріге отырып, өмірін тоқтату туралы шсшімді қабылдағаннан немесе емнен бас тарту нәтижесінде іске .п ырыладьт.

Белсенді әвтаназияга немесе оны «толған шприц әдісі» деп іс атайды, өте ауыр халде жатқан науқасқа өмірін үзу үшін, емдік иемесе басқа заттарды мөлшерден тыс қанға енгізу жатады. Сонымен Катар, науқастың сұрауы бойынша, дәрігердің көмегімен, өмірін кі.ісқартатын препараттарды беру және науқастың өзіне өзі қол жүмсауы жатады.

Белсенді әвтаназия келесі түрлерде көрініс беруі мүмкін:

• «Рақымшылықтан науқас өмірін қию» - егер дәрігер науқас мдамның қатты қиналғанын көре отырып, оған көмектесе алмаса, иауқасқа ауыру сезімін басатын препараттың шектен тыс мөлше-рін енгізеді, нәтижесінде өмір тоқталады.

• «Дәрігердің көмегімен, езіне-өзі қол жұмсау» - дәрігер, жазыла алмайтын науқас адамға үлкен мөлшердегі препаратты дайындап береді, ал оны науқас ез еркімен қабылдайды, бұл жағдайда дәрігер науқасқа өмірмен қоштасуға көмектеседі.

• Белсенді әвтаназияның жекеше түрі - дәрігердің көмегінсіз-ак болады. Науқастың тез және ауыру сезімінсіз, елімге алып келе-і ін жолдьт қабылдауы, яғни өз-өзіне қол жүмсауы.

Америкалық медициналық ассоциациясының мәліметі бойын-ша, АҚШ ауруханаларында өлім алдында жатқан науқастардың көпшілігі, медицина қызметкерлерінің көмегімен өмірден аттануға оздері талап қояды.

Жалпы айтқанда, белсенді әвтаназия мәселесі - дәрігердің [тқымшылықтан немесе науқастың өзінің сұрауымен өмірін үзуге көмектесуін ақтау болып табылады.

245

VIII тарау НАУҚАСТЫҢ Қ¥ҚЫҒЫ. НАУҚАС ӘТИКАСЫ

МЕДИЦИНАЛЫҚ КӨМЕКТІ ҚАЖЕТ ЕТЕТШ НАУҚАСТЫҢ ҚҮҚЫҒЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ

Бүгінгі таңца, әкологиялық және технологияльгқ зияндьт фактор-лар әсер ететін ғасырда, әрбір адамға денсаулығы туралы мәселе аса маңызды болып табылады.

Өкінішке орай, қазіргі таңцағы тәжірибеде, кейбір жағдайларда, аурудың диагнозын анықтау және емдеу жұмыстары жоғары кә-сіби деңгейде жүргізілмейді. Бүл жағдай негізінен, мемлекеттік медицина саласын қаржыландыру деңгейіне тікелей байланысты. Ол клиникадағы, медициналық персоналдың техникальгқ қателігі немесе ем жүргізген дәрігердің қателігінен де дамуы мүмкін.

Жаңа орнаған осы ғасырда сапалы медициналық көмекті алу-дың негізінде науқастың өз қүқығын қорғауы тұрғысындағы білімділігі жатады. Дәрігер науқасқа барлық кәсіптік стандарттар-ға жауап беретін сапалы қызмет көрсетуі керек. Ол өзінің қызметі үшін қоғам алдында жауапты болады.

Медициналмқ көмекті қабылдайтын науқас қүқылы:

• медициналық персонал тарапынан сыпайы қарым-қатынас көрсетілуін талап етуге;

• науқас медициналық персоналды, дәрігерді, оның ішінде, отбасылық дәрігерді, ем жүргізетін дәрігерді өзара келісіммен таң-дауға және емдеу-профилактикалық орталығын, міндетті медици-налық сақтандыру шартына байланысты таңдауға;

• санитарлық-гигиеналық ережелерге сай, зерттеу және емдеу жұмыстарын жүргізуді талап етуге;

• консилиум талап етуіне және медицина мамандарының консультациясына;

• дертіне, медициналық араласуга байланысты туған ауырсыну сезімін қолда бар препараттармен басуды талап етуге;

• медициналық көмек, денсаулық жағдайы, зерттеу және ем-деу барьтсында анықталған диагнозды дәрігердің құпияда сақта-уын талап етуге;

• медициналық араласуға өз еркімен келісім беруге;

• медициналық араласудан бас тартуға;

• өзінің қү_кығы, міндеттері, денсаулығы жайлы мәлімет алуға, сонымен қатар, аталған мәліметгерді сараптай алатын адамды таңдауға;

• медициналық сақгандыруға сәйкес келетін медициналық көмек алуға;

• медициналық көмек кезінде денсаулығына зиян келтірсе, соған сәйкес төлем алуға;

• науқастың құқығын қорғайтын қорғаушы заңгер (адвокат) немесе басқа да заң қызметкерінін, араласуына;

дін қызметшісіне ауруханада дәстүрлік салтын (мысалы, на-маз оқуына) жүргізуіне мүмкіндік беруге, егер бүл аурухана-ның ішкі тәртібін бұзатын болса, бөлек бөлме талап етуге. Мгдицииальщ цызметкерлер тарапынан науцас сыпайы цаты-иасца цүцылы. Медициналық қызметкерлер сьшайы, мейірімді қатынас көрсетуі тиіс, себебі науқасқа дәрігер тұлға ретінде қарап, иауқас басынан қиын кезең өткізіп жатқанын түсініп, мейірімділік ганытқаны жөн. Науқас, медициналық персоналдың қолдан келгенше көмек беретініне көзі жетуі керек.

Науцас медициналық цызметкерлерді, дәрігерді, отбасыльщ дә-рігерді, ем жүргізетін дәрігерді оның келісімімен таңдауга және смдеу-профилактикальщ орталыгын, міндетті және медщиналъщ сацтандыру шартына байланысты тацдауга цүңылы. Науқас-гың бул құқығы төмендегі жағдайлармен түсіндіріледі: науқас даі сенетін дәрігерге емделуге, қазіргі таңға сай медициналық жабдықтары бар медициналық орталықта өз таңдауы бойынша смделуге құқылы.

Санитарлыц-гигиеналыц талаща сай жагдайда зерттеу, емдеу шараларын цабылдауга цұқылы. Науқастың бүл құқығы емдеу -мрофилактикалық орталығының санитарлық жағдайын, санитарлық срежелер мен сыртқы орта факторларының науқастың денсаулы-гына зиян келтірмеуін қадағалау мақсатында енгізілген.

Консшиум және медщина мамандарының консулътациясына иауцас цщылы. Науқас дәрігерді тандаумен бірге, басқа да мамандардың консультациясын, консилиум жүргізуді талап етуге құқылы. Науқастың бұл құқығы заңды түрде әрбір адамның сапа-лы диагностика мен емдеу алуға құқылы екенін білдіреді. Консуль-тация немесе консилиумды медициналық персонал, не ем жүргізе-

246

247

• дәрігерлер мен емдеу-профилактикалық орталыктарының қызметкерлері науқастың денсаулығы, құқыгы жөнінде мәлімет береді;

• медициналық қу_жатта науқастың денсаулығы жөнінде мәліметтерді беретін адамдардың тізімі болуьг керек.

Медициналъщ сацтандыруга сәйкес келетін медщиналық көмек алуза науқас щцылы. Денсаулық сақтау жөніндегі заңпі сәйкес медициналық сақтандыру, еркін медициналық сақтандыру бағдарламасы негізінде жасалады, бүл науқастардың қосымша медициналық көмекті медициналық сақтандыруға сәйкес алуына мұмкіндік береді.

Еркін медициналық сақтандыру тізіміне сәйкес жедел аурулар, созылмалы дерттердің асқынуы, жарақат, улану, басқа да кенеттен болатын жағдайларда науқас қажетті медициналық консультативті, профилактикалық көмекті ала алады. Медициналық сақтандыру мекемесі және медициналық орталық араеындағы келісім емдік, профилактикалық жәрдем көрсетуге негізделеді.

Медициналық көмек кезіпде денсаулыгына зиян келтірілсе, соган сәйкес төлем ацы алуга науцас цүцылы. Егер науқастың денсаулығына медициналық және фармацевтикалық қызметкерлер-дің профессиональдық қызметінің өз деңгейінде жүргізілмеуіне байланысты зиян келтірілген болса немесе өліміне әкелсе, кінәлі жақ заңға сәйкес төлемді қайтаруы керек.

НАУҚАС ӘТИКАСЫ

Науқас әтикасы мәселесіне арнайы әдебиеттерде айтарлықтай мән берілмейді. Пациенттің тәртібі әрдайым дүрыс деп есептеліп, және де «дәрігер қайғыға түскен адамның қиын жағдайын не сөзі-мен, не ісімен ауырлатпауы керек», - деген теріс пікір қабылдан-ған. Медицинада науқасқа бәрін кешірушілік қалыптасқан. Барлық шиеленісулерде, дәрігер мен оның көмекшілері кінәлі болып қа-лады. Алайда, емдеу - екі жақты байланысты процесс және емдеу-де де, профилактикада да көп нәрсе екі жақтың да күш салуьша тәуелді болатыньш естен шығармауымыз керек.

250

Санитарлық мәдениетінің жеткіліксіздігінен, науқастардың бел-іі и категорияларында болатын әдепсіз жағдайлар да аз емес. Дө-рекілік, медициналық көмектің әрбір түрін еш нәрсеге негіздемей, ілуга ұмтылу, сондай-ақ, тәртіпсіздік - бұлардың барлығы меди-щіпа қызметкерлеріне көмек сұрап келген адамдардың өрескел қы-іііқіарының толық тізімі емес. Бұл науқастардьтң ересектеріне де, *истар бөлігіне де қатысты. Дәрігерлердің мұндай тәртіп бұзушы-іврға моральды және құқықтық әрекет етуі туралы мәселені көтеру-іері кездейсоқ емес. Сонда да бұл мәселеде бастысы - адамдарды Мртіпке шақыру, шиеленістердің алдын алатын жағдайлар жасау.

Пациент әтикасьт - тек жай ғана үлгілі тәртіп ережелерінің іічімі емес, бұл күрделі мәселе. Бұл жерде науқас пен дәрігердің психологиясы, олардың тұлғалық сәйкестік келуінің дәрежесі де үлкен роль атқарады. Бүл мәселе соңғы уақытқа дейін мамандар-мсн айтарлықтай зерттелмеген. Бұл жағдайда ғалымдар үсынған мына сызбаны қолдануға болады.

Науқас
исдеи үміттенеді	неден қорқады
Емдеу
тез	баяу
мамандырылған	жеткшіксіз
жан-жақты	толық емес
Медицина қызметкерлері
әдепті	әдептіліп төмен
мұқиятты	үқыптылығы төмен
жарқын	толық көңіл бөлмеуі
шыншыл	жалған уағыздауы
Дәрігер
пациенттен үміттенеді:	нені унатпайды:
әдептілікті	әдепсіздікті
ашықтықты	түйықтықты
шыдамдылықты	шыдамсыздықты
инабаттылықты	сыншылдықты

251

Бүл сызба В.Д.Менделевич бойынша келтірілген. Сызбаның сараптамасы шиеленісті тудыратын жағдайлардың алдын алып қана қоймай, сондай-ақ, әрекеттесуші жақтардың өзін-өзі тәрбиелеуі және өзіндік білгерлігін толықтыруға көмек береді. Сонымен қатар, ол пациент мәдениетін тәрбиелеуде, оның өзіне және қоршағанда-рына деген сыйластық сезімін тудыруға, өзінің және өзгенің денсаулығына ұқьтпты қарауына бағдар береді. Шынында да, денсаулық, өмір және өлім туралы дұрыс көзқарастан пациенттің адекваттық іс-әрекеттері қалыптасады.

Көбіне, медицинаның жетістіктерінің салыстырмалы екені және де адам ағзасы оның өмір сүргіштігіне тікелей әсер ететіні, маңыз-ды физиологиялық параметрлерінің табиғи езгеретіні туралы үмы-тып, дәрігерлерге тіпті негізсіз айыптар тағылады.

Алайда, қай жағдайда да, пациентте дәрігермен қызметтестікке және түсіністікке дайындық, оньгң қызметіне және тұлғалық - азаматтық қүқықтарына деген сьгйластық қалыптасуы тиіс. Тек осындай негіздерде ғана шиеленістердіңалдын алуға, ал ол туындаған жағдайда, оның жайсыз салдарын жотоға болады.

Пациент, медицинальгқ көмектің қанағаттанарлықсыз қамтама-сыз етілгені туралы өзінің шағымына, дәрігер (сондай-ақ, емдеу-сақтандыру мекемесінің әкімшілігі) назар аударатындығын білуі тиіс, алайда бул - неге негізделген болса да, дәрігердің ар-намы-сына нұқсан келтіретін іс-әрекеттері үшін, пациенттер айыптал-майды деген ұгым емес. Шағымды, дәрігер қызметін багалаудың критерийі ретінде қабылдаудың бір ойдан шықпауы, медициналық әдебиеттерде әрдайым қарастырылады. Көбіне, бүл дәрігерлердің бір бөлігінің, пациенттердің ойына және шағьгмдарына мән бергісі келмейтіндеріне байланысты.

Бұл амалды құрылымсыз деп мойындау керек, себебі табиғатта барлығы бір-бірімен байланысты, әрі бір-бірімен келісілген және де барлық адамдар бір-бірімен қызметтес, ал бү_л - тек өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ғана орнаған байланыс емес.

Пациент әтикасы қазіргі жағдайда күрделі мәселеге айналып отыр. Пациентте, дәрігермен байланысқа түспей тұрып, медицина-лық ұжымга қызметтестікке және өзара түсінушілікке дайындық, оның қызметіне және азаматтық құқықтарына сыйластық қалыпта-суы керек.

252

Дәрігерге деген сыйластық, әсіресе, әкстремалды жағдайларда с|)скше сипат алады, бұған дәлел - Ауғанстан және Шешенстандағы соғыеқа қатысушылардьщ әңгімелері мен фактілері. Дәрігер ұста-мымдық ойларға байланысты қолына қару алмайтындығы туралы куәлар көптеп кездеседі.

Пациент әтикасы - түрі жағынан жеке дара, ал мазмұны жағынан әлеуметтік. Адамды дәрігерге бармай түрып, дайындап, оны гортіппен таныстыру, яғни тәрбиелеу керек. Бул жерде қоғамның ллеуметтік тапсырысы - адамдардың денсаулығын сақгау және оларға білім беруге бағытталған ең гуманды мамандықтардың өкілі рстінде дәрігерді сыйлау. Тәрбиелеудін, әдістері әртүрлі болуы мүм-кін. Балаға ананың үйретулерінен бастап, баспасөз ақпарат құралдарын қолдануға дейін.

Дәрігермен және басқа медициналық қызметкерлермен қарым-қатынас жасаған сырқаттанған адам дигноз анықтауға және емдеу ііроцесіне тікелей қатысады. Жүргізілген ем нәтижелі болған жағ-дайда, науқас дәрігерге және басқа медицина қызметкерлеріне қү_р-мет білдіріп, олардың жұмысына оңды ықпал жасап отыруы қажет.

Ауруханаға түскен аурулар, мекеменің тәртіп режимін сақтап, дәрігер тағайындаған тамақтану диетасын, ем шараларын, дәрі-дәр-мектітиісті уақытында қабылдап, дәрігер кеңестерін бүлжытпай орын-дауы керек. Аурулар бөлмесінде бірге емделіп жатқан ауыр халдегі адамдармен де дүрыс қатынас құрып, шыдамдылық көрсетіп, бір-біріне сыйлас қу_рмет көрсеткені дұрыс. Науқастар арасында тиісті қарым-қатынас болуын дәрігер және мейірбике реттеп, қадағалап

отырады.

Әрине, науқастар арасында әртүрлі адамдар кездеседі: жоғары білімді және қарапайым адамдар, қалалықтар және ауыл тұрғындары, мінезісалмақтыларжәнежеңілтекадамдар,т.б.Көптегеннауқастардың сыркаттануына байланысты көңіл күйі темен, ашуланшақ, қобалжу жағдайында болуы мүмкін. Сондықтан дәрігер мен мейірбике, олардың жагдайын ескере отырып, шыдамдылық сақтап, әрқашан мейірімді болуға тырысулары керек.

Соңғы кезде науқастар және олардың жақындары мен туыстары дәрігерге, мейірбикеге қарсы наразылық білдіріп, қү_қық сақтау ме-кемелеріне, әкімшілікке шағым жасайды. Әрине, мұндай жағдайда, түрлі комиссиялар құрылып, дәрігердің жү_мысына тексеру, сараптау

253

жүргізіледі. Кейбір жағдайларда, бұл комиссиялар дәрігер жүмы-сында жіберілген қателіктерді, мінді табады. Мұндай аурулармем де, дәрігер бірқалыпты тиісті қарым-қатынаста болуы керек. Ал дәрігерлерді, жалған шағымдардан әкімшілік және дәрігерлер қо-ғамдары қорғайды.

Дәрігер мен науқас арасындағы қарым-қатынас жайында, белгілі араб емшісі Абдул-Фараджи өз науқастарына мынадай түсініктеме берген: «Біз үшеуміз - сен (науқас), мен (дәрігер) және сенің сырқа-тың. Егер сен менімен бір жақ болмай, сырқатыңмен болсаң, мен жалғыз қалам. Сендер мені жеңесіңдер. Егер сен мен жақ болсаң, біз екеуміз бірігіп, ауруды жеңеміз».

Сондықтан дәрігер науқасты өз жағына тартып, оның ішкі құдыретін, ой-толғанысын дертпен күресуге бағыттап, емдеуге се-німділігін арттырып, жоғары нәтижелерге жетуі мүмкін. Ол үшін науқас адам дәрігерге сенім білдіріп, құрметтеп, оның нүхқауларын толық орындауга тырысуы керек.

Ауруханаға түскен науқасқа, қабылдау белмесінде мекемедегі күн тәртібімен, яғни олардың міндетімен таныстырады және бір бөлімшеде көрнекті жерде, аурулардың тәртіп сақтау режимі жөнілде ақпарат тақташасы ілінеді. Кезектегі дәрігер мен мейірбике, аурулардың режимді сақтауын үнемі қадағалап, бақылап отырады.

Сонымен, науқастанған адам, дәрігермен және басқадай меди-цина қызметкерлерімен қатынас жасағанда тәртіп сақтап, оларға құрмет көрсетіп, өзара мәдениетті түрде байланыс жасаулары керек. Дәрігерлер тағайындаған режимді, ем шараларын толық орындау нәтижесінде ғана ем тиімді болады, ауру адам тез арада сауығады.

254

IX тарау

ЯТРОГЕНДІ АУРУЛАР. ДӘРІГЕРЛІК ҚАТЕЛІКТЕР. ДӘРІГЕРЛІК ҚҮПИЯ

ЯТРОГЕНДІАУРУЛАР

Ятрогения (грек. іаігоз - дәрігер + %епеш — пайда болу, туындау) медицина қызметкерлерінің қате іс-әрекетінің нәтижесінде иауқастың денсаулығына зиян келтіру.

Көбінесе, ятрогенияны, науқастың психологиясының өзгеруі деп түсінеді. Ятрогенияның түзілуі, дәрігердің науқасқа денсаулы-іы туралы абайсыз, жаралы сөздер айту ғана емес, сонымен қатар иауқастың белгілі бір мінездері де жатады: өз-өзіне сенімсіздік, уайымдаушылыққа бейімділік, хал-жағдайының аз ғана өзгерісте-ріне жоғары кеңіл аудару, әмоциональды жаралануы және т.б. Бұл - оның түрлі медициналық мәліметтерді қабьшдағанына невроздық

жауабы.

Көптеген ғалымдар, осы орайда псевдоятрогения туралы да айта кету керек деп есептейді, себебі ол дәрігердің кінәсінән емес, иауқас мінезінін, ерекшелігіне байланысты болады, ол науқастың оз денсаулығы үшін ешқандай себепсіз, қалыптан тыс қорқыныш сезімінің пайда болуынан туындайды (фобия). Психогендік ятро-генияның себептеріне жататындары келесі жайлар: науқасқа дұрыс емес медициналық түсініктеме беру, ғылыми дәлелденбеген концепцияларды және шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтерді жариялау, және т.б.

Ятрогенді аурулардың пайда болу себептерін талдау, дәрігердің спецификалық зерттеулерінің аспаптық және лабораториялық әдіс-герін дұрыс өткізуіне көмектеседі, бұл дұрыс диагноз қоюға және асқынуларды, оның ішінде ятрогенияны да, болдырмауға ең қысқа

жолды бағыттайды.

Ятрогенді аурулар - дәрігердің абайсыз айтқан сөзіне, қы-лықтарына байланысты пайда болған, адамның денсаулығьша кері әсерін тигізетін аурулар. Дәрігердің мұндай сездері диагноз,

255

ауру болжамы, емдеу әдістері, олардың тәуекелі мен қаупі жоио салдары туралы, т.б. болуы мүмкін. Бұл медицина қызметкерлері-нің деонтологиялық қателіктерінен, дүрыс емес, абайсыз айтылгаи сөзінен және іс-әрекеттері нәтижесінде, науқаста психологиялык бұзылыстардың тууы.

Ятрогенді аурулардьщ дамуында дәрігердің іс-әрекетімен қ;і тар, науқастың түлғалық ерекшеліктері де өз ролін атқарады (әмо-циялық дәрежесі, күмәншылдығы және т.б.). Көптеген ауырған адамдар аурудың өзінен ғана зардап шекпейді, одан туган қорқы-ныштан, уайымнан және нәтижесінен қорқу байқалады. Науқастың дәрігер сөзіне, оның іс-әрекетіне, дауысының интонациясына ерек-ше көңіл бөлуі осымен түсіндіріледі. Бұл кезде жүйке қызметініц түріне қарап, түлғалық және психикалық ерекшелігіне байланысты, түрлі науқастар кейде медицина қызметкерлерінің іс-әрекетін және сөздерін теріс қабылдайды. Ақ халатты абзал адам, науқаста әрине, сенім мен симпатия тудырады. Дәрігер кабинетіне келген ең пара-сатты адам кенет түрде сыншылдығынан айырылып, иланып бар-лығына да сенеді. Шектен тыс дәрігерге сенудің екі қырьг болады. Бір жағынан, ақ халатты адамға қатты сену емделуге және жазы-луға жол ашады, себебі ол сауығуга сенімділікті арттырады. Адам дәрігерге толық сеніп, айтқанының барлыгын орындайды, ауыруынан жазылады. Ал мүның екінші көмескі жағы, науқастың дәрігерден мынадай сөздерді естуі; «Сіз бозарып тұрсыз» немесе «Сіздің жүрегіңіз маған үнамайды». Бүл жағдай адамды осы айтыл-ған «пікірге» иландырады, оның көңіл күйі осының салдарынан темендейді. Адамның көңілі түсіп, емделуге ынтасы азаяды, апатия дамиды, әсіресе созылмалы дертке шалдыққандарда, егде адамдар-да. Олардың мінезі өзгеріп, иланғыш келеді, жыламсырай береді, абыржиды.

Ятрогенді әсерді тек қана ойланбаған сөздер («сіздің жүрек ұстамаңыз - бү_л бірінші қоңырау»; «...жүректің негізгі тамыры қанның 30%-ын ғана өткізеді» және т.б.) немесе кейбір түсініксіз сөздер ғана емес («ілмек тәрізді асқазан», «миокард дистрофиясы» және т.б), сонымен қатар кейде, тіпті дәрігердің үндемей отырып қалуы да береді, себебі бүны науқас диагностика мен емдеу бары-сында қиыншылықтардың белгілері деп және ауруының аса ауыр-лығы мен болжамның сенімсіз екені деп түсінеді.

256

Жастары және жыныстары, білімі әртүрлі адамдарда ятрогенді цурулардың пайда болу себебі әртүрлі болады. Әйел адамдарда іфогенді аурулардың пайда болуы, ер адамдарға қарағанда жиі Пміікдлады. Ятрогенді аурулардың даму қаупі бар адамдар тобына,

■ ыспалы жастағы адамдар жатады - жасөспірімдер және климакс Мчеңіндегі әйелдер, әсіресе патологиялық климакс кезіндегілер және )іі⁽ жасы үлғайған адамдар.

Ятрогенді аурулардьгң пайда болуына себеп болатын фактор-ііирга, халық арасындағы арнайы медицинальтқ мәліметтердің кеңі-Иоп жайылуы (әйғілі дәрістер, телебағдарлама, радиобағдарлама «шіе т.б.) жатады, әсіресе қауіпті аурудың симптоматикасын айтқан

■ і іде, аурудың ерте кезеңіне көп көңіл аударылады және «кеш ч.кіарласу» асқынуға әкелуі мүмкін екені айтылып, ескертілгенде.

Ятрогенді аурулардың невротикалық реакциялары, фобия түрін-к (канцерофобия, кардиофобия) және вегетативті дисфункциясы-НЫҢ түрлі бұзьтлыстарымен көрінеді. Олардың пайда болуына жоға-ріл әмоционалдық қобалжу және өзін-өзі сендіруі ықпал жасайды.

Тұлғаның преморбидты (ауру алдында) ерекшеліктері және психожарақаттың, науқастьгң мінезіне байланысты, вегетативті пүчылыстарының дамуы, жүрек - қан тамыр (жүрек аритмиясы, қан кі.ісымының өзгерісі және т.б.), асқорыту (қыжыл, кұсу, іш қатпасы) дисфункциялары, фонның теріс нәтижелерімен бірге, басқа жүйе-ісрге де байланысты болады.

Ятрогенді аурулардың емі, невроздьщ еміне сәйкес келеді. Не-гізгі әдіс ггсихотерапия болып табылады, вегетативті дисфункциясы-иың пайда болу сипатына байланысты, қажетті болса, симптомати-калық ем де жүргізіледі. Емді психотерапевт жүргізгені жөн болады. Науқасқа ауруын жоқ немесе емдеу қажет емес деуге болмайды. Ііұндай науқас өз түлғасының ерекшелігіне, оның әлеуметтік і)ртадағы біліміне байланысты, мұқият зерттеуді қажет ететін адам скенін дәрігер есте сақтауы керек.

Психотерапия, ятрогенді аурулардың ерекшеліктерін табуды және оның пайда болуына себептігін тигізетін факторларды анық-гауды қажет етеді. Науқасқа мәліметті жеткізгенде, үлкен психо-герапиялық әсер ететін, авторитеттік консилиумның немесе жоғары дәрежелі маманның кеңестері болуы мүмкін.

Ятрогенді аурудың болжамы көбінесе жақсы болады, уақытын-

257

да және дү-рыс ем жүргізген кезде, бірнеше аптада немесе айлар дың ішінде науқас адам жазылып кетуі шарт. Ятрогенді аурулардм кеш анықтағанда, оның ағымы және болжамы әсерсіз болуы да мүмкін.

Қарт адамдар тобындағы науқастарда, ятрогения пайда болу қаупі жоғары болады. Осыған байланысты, дәрігер өз «сөзінің асептикасына» жауапкершілігі жогары болып, үнемі өз сөзіне бақылау жүргізуі керек (интонациясы, көз қарасы), себебі оны науқас дұрыс емес талқылауьг мүмкін. Қазіргі заманда науқас бір емес, бірнеше дәрігермен сұхбаттасуы және орта мен кіші медициші қызметкерлерімен қатынасуы, ятрогенді аурулардьгң пайда болу қаупін жоғарылатады. Сондықтан ятрогенді аурулардьщ алдьгн алуі үшін, науқаспен қатынасатын медицина қызметкерлерімен жүйелі жүмыс жүргізу қажет. Кейбір жағдайда дәрігер мен мейірбике науқасқа зиян келтірмеу үшін, оны ақпараттау және мәліметтеу қажеттілігі мен мөлшері туралы мәселені шешуге мәжбүр болады.

Ятрогениялардың келесі бір жіктелуі, оның себептерін қарастырады:

1. Медикаментозды ятрогения - әсіресе бірнеше препарат енгізгенде. Олар күрделі негізгі сырқатпен және организмнің зат алмасуының жекеше ерекшеліктерімен байланысты болады, олар-ды тереңнен зерттегенде болжап анықтау мүмкін емес.

2. Манипуляциялық ятрогения - көптеген диагностикалық, I емдік әрекеттердің өте көп қолданылуының салдарынан, микро-1 организмдердің көбеюіне байланысты дамыған сепсис, т.б.

3. Хирургиялық ятрогения - көбінесе кейбір органдардың өзінің қалыпты орнында орналаспай, басқа бір жерде, яғни тыс |і орналасуына, топографиялық орнының өзгеруіне байланыстьт, т.б.

Егер адам медицина саласында жұмыс атқаруға шешім қабылдаса, бүл - адамдармен жұмыс істеймін деген шешім. Адам I (пациент) бүл мамандықта - зерттеу және жәрдем беру объектісі. I Кебінесе, ауру органикалық зақымдану емес, психогенді негізде I дамиды. Мүндай пациентпен жанасу жолын іздестіріп, табу, ауру-дың табиғи даму жолын айқындау және ауру адамды түсіну нәтижесінде екі жақты қолайлы жағдайға жету, үлкен енбектенуді талап етеді. Бүлай еңбектену нәтижелі әрекетке жеткізіп, негізінде - адамның сауығуына ықпалын тигізетіні сөзсіз.

258

ДӘРІГЕРЛІК ҚАТЕЛЖТЕР

Дәрігерлік қателік дегеніміз - науқас денсаулыгыіш ЗИЯН ГИ ГІчу немесе тигізуі мүмкін болатын дәрігердің іс-әрекоггсрі. Олпр диагностикалық, емдік-тактикалық, техникалық, ұйымдастыруіпы-ш.іқ, деонтологиялық аспектілерді қамтуы мүмкін.

Дәрігерлік цателіктердің себептерін екі топца бөлуге болады: Объективті - адам қызметіне тәуелсіз болатьш себептер, яғни біз I асср ете алмайтын жағдайлар.

Субъектжті - дәрігер түлғасымен, оның қызметінің ерекше-ліктерімен байланысты себептер, яғни дәрігердің араласуға, оларды Гншдырмауға әрекет жасауы мүмкін болатьш себептер.

Дәрігерлік цателіктердің объективті түрлеріне жататын-іһіры:

• Кейбір зерттеулерді жүргізетін прибор, аппараттардың бол-мауы (мысалы, асқазан рагын анықтау үшін керекті әндоскоптың

иолмауы);

• Теориялық және практикалық медицинаның кейбір постулат-тры мен принциптерінің тұрақсыздығы, осынын салдарынан ауру-ішрдың әтиологиясына, патогенезіне, мәнісіне көзқарастың өзгеруі;

• Медицина ілімінің жетістікгерінің толық дәрежеде дамымаған імлаларының бар екендігі. Осыған орай, тәжірибелі дәрігерлер кобінесе өте күрделі науқастарды қарап, емдеуіне байланысты өте ілжірибелі дәрігерлердің, бүкіл клиникалардың осы мәселемен бстпе-бет кездесуі мүмкін.

Дәрігерлік цателіктердіц субъективті себептері:

• дәрігердің науқасты соңына дейін қарамауы және зерттемеуі;

• дәрігердің мәліметтік, көп қолданбалы зерттеу әдістерін қажетсіз пайдалануы;

• дәрігердің өзіне деген аса жоғары сенімділігі, менменділігі, консилиумнан және әріптестер кеңесінен бас тартуы;

• дәрігердің диагностика мен емдеуде ескі әдістерді қолдануы; дәрігердің жаңаның барлығына өте сенуі;

• ішкі сезіміне (интуиция) қатгы сенуі, науқасты үстіртін, асығыс зертгеуі;

• дәрігердің хирургиялық техникаға шектен тыс қызығушы-лық білдіруі;

259

• дәрігердің өзінің кеңесші беделділігін асыра лайдалаиуы;

• дәрігердің ерекше белгілерді гайдалануы;

• дәрігердің зертгеу әдістерінің әр турлерімен айналасуы. Дәрігер қателіктерінің көпшілігі дәрігердің білместігінем

ды. Дәрігердің білімділігі, әрине дүрыс диагаоз қою үіліп қажет. Бірақ, дәрігер білімділігі ол тек дәрігердің дайьшдығы I емес, ол алған білімді жинақгай, түсіне және пайдалана білу, бүл - дәрігердің жеке бас касиеттеріне, интеллектіне, міпм байланысты. Көптеген жағдайларда жеке бір диагнозға бейім і берілу де дәрігерлер арасьшда кездеседі. Бүл мәселе дәрігвЯ мінезіне, кейбір диашозға қызығушылық танытуына, кеңес бер) беделді дәрігердердің не клиниканың пікірі «психологиялық Пііс түсуіне, әпидемиологаялық жағдайдың әсеріне (грипп ауруья кеңінен тарауы кезеңінде, кез келген темлературасы жоғарылі адамньщ көбіне осы диагнозды анықтайды, ал, шын мәнінде, 11 дың арасында ангинаға, шіевритке, менингитке, т.б. шалдыкд.ім болады) байланысты болады. Кейбір жағдайларда, бүл дәрігерлер қазіргі заманда анықталған жаңа нозологиялық формалар) (диагноздармен) тым әуестенуіне байланысты болады.

Жас дәрігерлердің қателіктері, көп жағдайларда, тәжірибсі I жеткіліксіздігіне, ал тәжірибелі дәрігерлерде - тәжірибесін Ш0І * тыс бағалап, оған сүйенуіне және дәрежесінің төмендеуіиг Щ ланысты дамиды.

Дәрігерлік қателіктердің келесі түрлері белгілі:

• диагностикалық, дерттің атипикалық барысына, Щ анықтау тәсілдерінің кемістігі, дәрігердің тәжірибесі жетіспеуші и салдарынан, ауруды дү_рыс анықтамау.

• емдік-диагностикалық, медициналық ілімнің жеткілЦ дігіне, қате диагноз анықтауына байланысты, емдік шарал;і|> тағайындалып жүзеге асырылуы.

• техникалық - медициналық техниканы дүрыс қолдіі қажетті дәрілерді пайдаланбау.

Дәрігерлік цателіктердің мына түрлері де жиі кездеседі:

• Тағайындауларда нақтылы жоспардьщ және жүйепіи і мауы себебінен зертеулердің жүргізілу уақытьшың үзаққа созыл^

• Зерттеулердің толық болмауы, ауру түріне сәйкес жүрі і меуі, әсіресе емхана жағдайында.

260

• Диагностикалық концепция болмауынан, кешенділік жүйе-іііііц ^станымын бірбеткей түсініп, қабылдау. Мұнда көптеген һііжетсіз. зерттеулер бекерге жүргізіліп, ал ауру түріне байланысты ГІкелей көрсеткіші бар керекті зертгеулердің қолданылмауы. Ал һсніенділік ұстанымы дегеніміз - ең нәтижелі зерттеулерді қолдану. Іерттеулердің минимумынан, максимум ақпарат ала алатын дәрігер сц жаңсы дәрігер болып саналады.

• Емхана жағдайында жүргізілген зерттеулердің ауруханада исіізсіз қайталануы.

• Науқастьщ қосалқы ауруларын елемей, тек негізгі дертке "■иіланысты зерттеулерді жүргізу.

Көрсеткіштерін анықтамай, инвазивті күрделі зерттеу тәсіл-дсрін қолдану, ал олар емдеуге және ауру барысының нәтижесіне ксрі әсерін тигізуі мүмкін.

• Диагностикалық әдісті арнайы мақсатқа айналдыру.

Дәрігер қателіктерінің сараптамасы

Дәрігердің клиникалық кірісулерінің толық қателіксіз болуына «шқандай білімділік пен тәжірибелілік толық кепілдік бере алмай-ВЫ, себебі ауру белгілерінің түрлі қосалқы түрде дамуынан, дәрі-ісрдің ең мұқият қатынасының өзінде де барлығын ескеру мүмкін смес (Акопов В.И.).

«Дәрігерлік қателік - кәсіби міндеттерін адал атқару үстінде, цорігердің білместіктен адасуының салдарынан туындайтын қү-былыс. Дәрігер әрекеттерінің басқадай кемістіктерінен қателіктің |Ң басты айырмашылығы - оның себептерінің ішінде, біле тұра <касалган қылмыстық әрекеттердің, ягни, салақтықтьщ, немқүрай-іг>іқ қатынастың болмауы (академик И.В.Давыдовский).

Медициналық әдебиет бойьшша, дәрігерлік қателік - бү_л дәрі-ісрдің әрекеті немесе әрекетсіздігі негізінде қазіргі таңдағы ме-цициналық ілімнің жетік дамымауы, жүмыстың объективті қиын-дықтары, тәжірибе мен деңгейдің жеткіліксіздігі немесе бар білімді қолдана алуға қабілетсіздік жатады.

Дәрігер қателіктерінің моральды - әтикалық аспектілеріне келе-ГІН болсақ, И.А-Кассирскийдің пікірінше, «қателік - бүл дәрігерлік .ірекеттердің ішіндегі болмауы мүмкін емес, міндетті түрде кезде-

261

дәрігердің өзінің кеңесші беделділігін аеыра пайдалануы;

• дәрігердің ерекше белгілерді пайдалануы;

• дәрігердің зерттеу әдістерінің әр түрлерімен айналасуы. Дәрігер қателіктерінің көпшілігі дәрігердің білместігінен туа«І

ды. Дәрігердің білімділігі, әрине дүрыс диагноз қою үшін өіщ қажет. Бірақ, дәрігер білімділігі ол тек дәрігердің дайындығы ғаіш емес, ол алған білімді жинақтай, түсіне және пайдалана білу, аЛІ бүл - дәрігердің жеке бас қасиеттеріне, интеллектіне, мінезіне байланысты. Көптеген жағдайларда жеке бір диагнозға бейімделу, берілу де дәрігерлер арасьшда кездеседі. Бүл мәселе дәрігердіц мінезіне, кейбір диагнозға қызығушылық танытуына, кеңес беруті беделді дәрігердердің не клиниканьщ пікірі «психологиялық басьш» түсуіне, әпидемиологиялық жағдайдың әсеріне (грипп ауруыныц кеңінен тарауы кезеңінде, кез келген температурасы жоғарылағаи адамның көбіне осы диагнозды анықтайды, ал, шьш мәнінде, олар-дың арасында ангинаға, плевритке, менингитке, т.б. шалдыққандар болады) байланысты болады. Кейбір жағдайларда, бүл дәрігерлердіц қазіргі заманда анықталған жаңа нозологияльщ формалармеп (диагноздармен) тым әуестенуіие байланысты болады.

Жас дәрігерлердің қателіктері, көп жағдайларда, тәжірибесінің жеткіліксіздігіне, ал тәжірибелі дәрігерлерде - тәжірибесін шектеи тыс бағалап, оған сүйенуіне және дәрежесінің төмендеуіне бай-ланысты дамиды.

Дәрігерлік цателіктердіц келесі түрлері белгілі:

• диагностикалық, дерттің атипикалық барысына, оны анықтау тәсілдерінің кемістігі, дәрігердің тәжірибесі жетіспеушілігі I салдарынан, ауруды дүрыс анықтамау.

• емдік-диагностикалық, медициналық ілімнің жеткіліксіз-1 дігіне, қате диагноз анықтауына байланысты, емдік шаралар қате I тагайындальш жүзеге асырылуы.

• техникалық - медициналық техниканы дүрыс қолданбау, I қажетті дәрілерді пайдаланбау.

Дәрігерлік цателіктердің мына түрлері де жиі кездеседі:

• Тағайындауларда нақтылы жоспардың және жүйенің бол- I мауы себебінен зертеулердің жүргізілу уақытының үзаққа созылуы.

• Зертгеулердің толық болмауы, ауру түріне сәйкес жүргізіл- | меуі, әсіресе емхана жағдайында.

260

• Диагностикалық концепция болмауынан, кешенділік жүйе-і інің үстанымын бірбеткей түсініп, қабьшдау. Мү_нда көптеген Кижетсіз зерттеулер бекерге жүргізіліп, ал ауру түріне байланысты іікелей көрсеткіші бар керекті зерттеулердің қолданылмауы. Ал Квшенділік ұстанымы дегеніміз - ең нәтижелі зерттеулерді қолдану. Ісрттеулердің минимумынан, максимум ақпарат ала алатьщ дәрігер

сң жақсы дәрігер болып саналады.

• Емхана жағдайында жүргізілген зерттеулердің ауруханада псгізсіз қайталануы.

• Науқастың қосалқы ауруларын елемей, тек негізгі дертке плйланысты зерттеулерді жүргізу.

• Керсеткіштерін анықтамай, инвазивті күрделі зерттеу тәсіл-і(срін қолдану, ал олар емдеуге және ауру барысьшың нәтижесіне Кврі әсерін тигізуі мүмкін.

Диагностикалық әдісті арнайы мақсатқа айналдыру.

Дәрігер қателіктерініц саран і амасы

Дәрігердің клиникалық кірісулерінің толық қателіксіз болуына сіііқандай білімділік пен тәжірибелілік тольгқ кепілдік бере алмай-ДЫ, себебі ауру белгілерінің түрлі қосалқы түрде дамуынан, дәрі-іердің ең мү_қият қатынасьгның өзінде де барлығын ескеру мүмкін смес (Акопов В.И.).

«Дәрігерлік қателік - кәсіби міндеттерін адал атқару үстінде, дәрігердің білместіктен адасуының салдарынан туындайтын құ-былыс. Дәрігер әрекеттерінің баскадай кемістіктерінен қателіктің сң басты айырмашылығы - оның себептерінің ішінде, біле тү_ра жасалған қылмыстық әрекеттердің, яғни, салақтықтың, немқұрай-лық қатынастың болмауы (академик И.В.Давыдовский).

Медициналық әдебиет бойынша, дәрігерлік қателік - бүл дәрі-ісрдің әрекеті немесе әрекетсіздігі негізінде қазіргі таңдағы ме-дициналык ілімнің жетік дамымауы, жүмыстың объективті қиын-дықтары, тәжірибе мен деңгейдің жеткіліксіздігі немесе бар білімді қолдана алуға қабілетсіздік жатады.

Дәрігер қателіктерінің моральды - әтикалық аспектілеріне келе-гін болсақ, И.А.Кассирскийдің пікірінше, «қателік - бүл дәрігерлік лрекетгердің ішіндегі болмауы мүмкін емес, міндетті түрде кезде-

261

сетін улгамсыз көріністері, қателіктер - бү_л әрқашанда жақсылық емес, бірақ бұңда жалғыз-ақ бір оптимальды жері бар, ол - дәрігерлік қателік трагедиясынан туындайтын нәтиже - олар оның алдын алуга уйретіп, жәрдемдеседі. Бу_л ойдан жасалатын қорытынды - мұңдаіі қателіктерді келешекте қайталамау және бул жерде қате жібергеп дәрігердің кінәсімен қатар, өз урейінен басқаның қатесін соншама талқылауға қүштарлық білдірген екінші дәрігер де пәк емес деп пайымдау қажет сияқты.

Медицина өте курделі ілім екені мәлім, ал қателеспейтін адам болмайтьгндықтан, қателерді жас та, тәжірибелі дәрігерлер де жібе-реді және жіберуі де мүмкін. Дәрігердің қателік жіберуге құқығын жойып және заңды түрде жауапқа тарту дегеніміз - бүл оньтң ьгата-сын басу, шығармашылық қабілетін жоққа шығару, осының салда-рынан көгггеген жақсы мамандардан айырылу деп есептеледі. Бі-рақ та бул ұстаным, адал, кәсіби міндеттемелеріне және квали-фикациясына сәйкес дәрігерлерге байланысты ғана айтьшады.

Дәрігерлік қателіктермен күресу жолдары оньщ себептерінен, яғни, көзінен шығады. Ең бастысы, дәрігерлердің жүйелік квали-фикациясын көтеру туралы мәселе қойылуы керек. Күнделікті, қателерді талдаудың маңызы да зор. Дәрігердің қателігін талдаудьщ бірінші мақсаты - кінәліні іздемей, сол істелген қателіктің себебін

және оның алдын алу жолдарын табу.

Қателік жіберген дәрігердің профессионалды және адамгерші-

лік қасиетіне нұқсан келтірмей, қателікті деликатты (сыпайы) түрде

талдау керек.

Қателікті шешу барысында, ол жерде қателік жасаған дәрігер-дің өзінің басты роль атқаратьш түлға болуы абзал.

МЕДИЦИНАЛЫҚ Қ¥ПИЯ МЕН НАУҚАСТЫҢ ХАБАРЛЫЛЫҒЫ

Басқа медициналық мамандармен қатар, дәрігер өзінде қарала-тын науқастардан алынатын ең күпиялы, жеке бас мәліметтеріне ие болады. Науқас өзінің хабарының және айтылган мәліметтердің сақталатыны жайлы және оның терең құпияда қалатыны жайлы, сенімді болуы керек. Бүрынғы заманда да, дәрігерге науқастың се-

262

пімі туралы кеп айтылатын. Мысалы, үнді мақалы бұны жақсы шііады: «Ағаңнан, анаңнан, жолдасыңнан қорқуға болад_ы, бірақ дорігерден ешқашан қорықпа».

Ежелгі заманнан-ақ дәрігерлік қүлия белгілі болатыц, әйгілі I иппократ антында ол кеңінен көрсетілген: «Емдеу кезінде - және це емдеусіз де - мен адамдардың өміріне байланысты айтуға қа-жет емес затты көрген жоқпын және естіген жоқпын, бі_рақ мен ол туралы үндемеймін, бүндай заттарды қүліия деп санаймың».

Бү_дан, науқастан алынған барлық мәліметтер құпия емес еке-шне көңіл бөлу керек, сондықтан дәрігер оларды сынмен бағалауы қажет. Осында үлкен адамгершілік мағына жатыр.

«Дәрігерлік құпия - тек науқас жайлы, оның туыст_арының, жақындарының және көршілерінің ішінен ешкім ешнәрсе білмеуі керек», - деген ұғым ғана емес, яғни құпиясын тек дәріге_рге айту гана жатпайды. Нақтылы жағдайда, дәрігер науқасты алғашқы, біріншілік түрінде, оның физикалық қасиетгерін, кемістіктерін жә-пе жетістіктерін де көреді. Олар туралы да ешкім білмеуі керек. Ііүндай жағдайлар жайында бүрынгы замандағы дәрігерлер _де көп көңіл бөлген.

Орта ғасырларда, грузиялық дәрігерлік кітаптарда осы туралы былай айтылған: «Дәрігерге үш оқиғада сену, басқа оқцғаларға қарағанда басым болады. Бірінші оқиға адам өміріне байланысты. іікіншісі - оның мүліктік жағдайына байланысты. Үшіншісі -отбасылық абыройына байланысты. Дәрігер жергілікті тұрғыцдардың отбасына келген кезде, одан ешкім тығылмау керек, жас қыздар оған көрінуі керек, пульс тексеруге рұқсат етуі және сенуі кере_к. Олар дәрігерден бірде-бір дене мүшесін жасырмауы керек, бі_рде-бір шағымдарын, бірде-бір ауруын және рухани құпияларын жасыр-мауы керек. Ал дәрігер оған қатал сақтаушы болуы керек, және өз жүмысын жақсы көріп, адал болуы керек. Егер дәрігер онд_ай бол-маса, онда оған сенудің қажеті жоқ және оны үйге кіргізудің де қажеті жоқ... Егер дәрігер медициналық ғылымға толық ие болса, қолы жеңіл болса, онда оның қолы науқасқа не берсе де, бәрі пай-далы болады» (Цигин Саакимон «Дәрігерлік кітап»). Осы ойдан мынадай ережелер шығады: егер дәрігер науқас адам туралы бәрін білсе, әсіресе оны не қобалжытатыны туралы, осынын бәрі де оның ойында ғана сақталуы керек.

263

Медициналық қүпияның сипаттамасы төмендегідей:

• оның мазмүлы науқас жөніндегі мәліметтерді береді: науқаі өмірі жайлы медициналық мәліметтер мен ақпараттар;

• аталған мәліметтерді не ақпараттарды тарату - науқас гіем оны қоршаған жақындарына кері әсерін тигізуі мұмкін;

• аталған мәліметтерге дәрігер, кәсіби міндеттерді орынд;і\ барысында иемденеді;

• медициналық құпияның субъектісі болып денсаулық сақтаЯ саласының барлық медициналық қызметкерлері табылады;

• дәрігер медициналық қүлияны сақтауға міндетті, ал егср ол сақталмайтын болса, дәрігер науқас алдында заңды түрде жауам береді.

Жоғарьща аталған- медициналық құпияның сипаттамасына қа-рап, мынадай анықтама қорытындылауға болады: медициналыц щпия, бү_л - медициналық жәрдем беру барысында науқас тура-лы жинастырылған мәліметтер жиынтығы, оларды жариялау нау-қас адамға және оның жақындарына зиян келтіріп, құқықтық жауапкершілікті міндеттейді.

Медициналыц цүпияның үстанымы дегеніміз - заңға сүйенгеи нормалардың жиынтығы негізінде, медициналық қү_пияны қолда-нуды және оны сақтауды қоғам арқылы реттеу.

Казіргі таңда көптеген елдерде медициналық құпия заң арқылы қорғанысқа алынған, ал озбырлық жасағандарға жеткілікті қатал санкциялар қолданьшатыны алдын ала ескертілген.

Медициналық құпияны дәрігерге ашуға рұқсат беретін мына-дай жағдайлар тобы болады: егер медициналық құпияны ашу мем-лекеттік және қоғамдық көзқарастарды жақтайтьш болса, егер медициналық құпияны ашу науқастың өзінің көзқарасын қорғай-тын болса, егер медициналық құпияны сақтау міндеті о бастан келісілмеген кездерде.

«Медициналық қу_пия», дәрігердің науқастан оның денсаулығы жөніндегі мәліметтерді жасыруын қарастырмайды, себебі науқас денсаулығы «медициналық қүпия» болып табылмайды. «Дәрігердің науқастан оның денсаулығы жөніндегі мәліметтерді жасыру көрі-нісіндегі «медициналық қүпия» заңға сиюшылық шарттарында талданады.

Дәрігердің науқастан денсаулығы жөніндегі мәліметтерді жасы-

264

руы, көптеген ғалымдардың ұЛғарымы бойынша «медициналық құпияның» бір аспектісі болып саналады. Бірақ, науқастан денсау-льгғы жөніндегі мәліметтерді жасыру, медициналық құпиядан айтарлықтай ерекшеленеді. Сонымен қатар, аталған мәліметтерге ие болатын медициналық қызметкерлер саны да шектеледі.

Медициналық қызметкердің науқастан оньщ денсаулығы жөнін-дегі мәліметтерді жасыру құқығы шектелген. Біріншіден, науқас дәрігерден шындықты айтуды талап етсе, дәрігер оны орындауы тиіс. Екіншіден, егер науқастан шындықты жасыру басқа адамдарға да әсерін тигізсе, дәрігер науқасқа денсаулығы жөніндегі мәлімет-

герді айтуы тиіс.

Кез келген науқас медициналық көмек алу барысында дәрігерлік қүпияның сақталуы к^қығына иие болады. Дәрігерлік құпия ауыр ауруларда немесе басқа да сырқатгар кезінде де сақталуға міндетті.

Дәрігерлік құпия, науқастың дәрігерлік көмек алу барысындағы денсаулық жағдайы, диагнозы, емдеу әдістері, сонымен қатар науқасты емдеу және зерттеу барысында алынған мәліметтердің жиынтығы болып табылады. Дәрігерлік құпияға ие болған меди-циналық қызметкерлерге ақпаратгы таратуға заңды түрде тиым салынған, мысалы, науқастьщ отбасы және жеке өмірі, туыстары-ның денсаулығы жөнінде.

Науқас немесе оның заңды түрдегі өкілі келісім берсе, дәрігер-лік қүлияны ашуға болады, мысалы, ғылыми, емдеу және зерттеу жүмыстары, медициналық білім беру барысында. Науқастың не-месе оның заңды өкілінің келісімінсіз дәрігерлік қүлияны ашса, дәрігер заңды түрде жауапқа тартылады.

Егер науқастың денсаулығына саналы түрде қиянат жасалған болса, науқастың денсаулығы жөніндегі ақпаратгар қү_қық сақтау орывдарына хабарланады. Аталған жағдайда, дәрігер науқасқа қүқық сақтау орындарының талабы бойынша, дәрігерлік қүлияның ашылғаны жөнінде айтуы тиіс.

Барлық заңдылық акгілерде, дәрігерлік қүлиялар туралы мәсе-ле екі тармақтан тұрады: біріншіден, дәрігер науңастың айтқан барлық мәліметтерін құпияда сақгауы керек, екіншіден, қоғамға қауіп төндіретін мәліметгерді медицина орталығындағы басшылар-ға жеткізуі керек, мысалы, инфекциялық аурулар туралы мәлімет,

265

қоғамға қауіпті, қылмыстық істер және тағы басқа да маңыздм мәліметтер.

Дәрігердің отбасылық қүлшяны сақтап және өзіне артылі.ні сенімді ақтай білуі - әтикалық жағынан маман қызметінде үлксм мағына алады, себебі түрлі аурулар жайьшда науқас дәрігерге ғаіш айта алады. Ал егер дәрігер мен науқастың арасындағы мәліметп дәрігердің жариялауы себепті науқастың айналасындағы адамд;і|і біліп қойған жағдайда, дәрігер тек беделін ғана емес, сонымен қатар сенімін де жоғалтады.

Сөйтіп қү_пияны сақтау, екі жақтың да мүддесін қорғайды. Сондықтан оның принципі ежелгі заманнан белгілі, медициналық орындарда жү_мыс істемеген кезде де, олардың негізгі жұмысы дәрігерлік қызмет болатьш. Бүндай жағдайларда дәрігердің беделі әкономикалық жағдаймен де байланысты. Сондықтан, дәрігердің құпиясын сақтау принциптері, қоғамньщ әлеуметтік құрылымына қарамай, жалпы адамгершілік сипат алады.

Дәрігерлер және басқа медицина қызметкерлері кәсіптік мін-деттерін орындаған кезде өзіне белгілі болған ауру, жеке бастың және науқастың отбасылық өмірі туралы мәліметті жариялауға тиьш салынады. Денсаулық сақтау мекемесіндегі басшылар, аза-маттардың әртүрлі аурулары туралы халық денсаулығын қорғау мүддесіне байланысты, денсаулық сақтау органдарына хабарлауы керек, ал тергеу және сот органдарына - олардың талап етуі бойын-ша ғана мәлімет беріледі.

Дәрігердің науқас құпиясын жарияламауы езінің мамандығы-ның алдындағы және науқастарының алдындағы парызы болып табылады. Бірақ, егер дәрігер бүл ережені бұзса, онда «Заң негіз-дерінде» бүған тиым салынатын болғандықтан, ол Азаматгық ко-декс бойынша халық сотының алдында жауап береді.

Сондықтан наразылық білдірген науқас, дәрігерге реніш айтып қана қоймай, оған қарсы сот ісін жүргізуі де мүмкін. Бірақ біздің мемлекетімізде, «Азаматтық кодексте» дәрігерді белгілі бір мерзімге соттау бабы жоқ, бірақ оның дү_рыс емес қылығына сот мүшелері көңіл аударуы мүмкін, онда дәрігерге моральды айып тағылады. Біздің мемлекетге дәрігерлік қүпияны жариялау туралы тиым салу ресми түрде болғандықтан, бүлдай соттык істер көп бола бермейді.

266

І.исқа мемлекеттерде де бұндай істер сирек кездеседі, себебі, і.ірігерлер өзінің беделін жоғалтпау мақсатында, мәліметтерді ж;ірияламауға тырысады.

Сөйтіп, дәрігерлік құпияны сақтау және сақтамау, дәрігердің міСинесе кәсіптік міндетіне жатады. Бүл - науқас адамның айтқан иарлық мәліметтерін белгілі бір құпия тізімде сақтау қажет деген уі ьімды білдірмейді. Керісінше, көбінесе мәліметтерді дәрігер бел-гілі бір үжымға айтуы тиіс, ол «Заң негіздерінде» қарастырылған. Мысалы, әйел бала бақшада тәрбиеші болып, жұмыс істеуге рұқ-сат сүрайды, бірақ ол өзі туберкулездің ашық түрімен ауырады, ол Гсілалар үшін өте үлкен қауіп төндіруі мүмкін. Бүл жағдайда дәрі-іср ол әйелдің жақтаушысы болмауы керек, себебі дәрігер бала-иарды осы қауіптен сақтауға міндетті. Бұндай жағдайлар дәрігер-дің тәжірибесінде жиі кездеседі. Бірақ келтірілген жағдайда олар-дьщ шешімі анық бола ту_рьш, науқас пен дәрігердің арасында іүсініспеушілік болуы мүмкін. Сондықтан осындай жағдайларда, дәрігер керекті ұжымдарға хабарлап, ал науқастармен профилак-гикалық жүмыс жүргізуі керек. Бү_л шаралар кінәсіз адамдарға қауіп төндірмеу үшін жасалады.

Кейбір жағдайда, дәрігердің тәжірибесінде, дәрігерлік құпиямен байланысты жалған мәлімет беру де кездеседі, оны С.П.Боткин «қасиетті өтірік» деп атаған. Мысалға, күрделі және емі тиімсіз болатын ауруларға шалдыққан науқастарға, оның сырқатының ауыр екені, прогнозы (болжамы) жаман болуы туралы айтпау. Оның жазылып кету мүмкіндігі туралы айтылған сенімді сөздер, оған жеңілдік келтіреді. Аурудың тек қана сипаты мен мүмкін болатьтн нәтижесін ғана жарияламау емес, сонымен қатар науқастың отбасы-лық өмірін де жарияламау керек, себебі ол оған қосымша қайғьт әкеледі және медицина қызметкерлеріне деген сенімін бұзады.

Дәрігер мен мейірбикенің науқаспен сұхбаттасуының ең үлкен мақсаты - науқастың жазылып кетуі және оны дұрыс емдеп жатқа-ны, жағдайы нашарлаған кезде де оған көмек көрсететіні туралы сенім больш табылады. Науқастың шақыруына кешігіп келу, дәрі-гердің тағайындаған процедураларын үстіртін жасауы, мейірбике-нің салқын сөйлесуі, науқастың өз денсаулығына қорқуын, оның арыздануын немесе консилиумды талап етуін тудырады.

267

Мейірбике көрші бөлімшелердегі жатқан ауыр науқастар жай-лы де айтггауы керек, себебі бұл - науқастың өз жағдайы жайлы қорқуына, уайымдауына әкеледі. Мейірбикенің науқаспен суық сөйлесуі, олардың арасындағы жақсы қарым-қатынастың және байланыстың тузілуіне кедергі келтіреді. Байланысты ойдағыдай орнату үшін науқастың уайымын түсіне білу керек.

Мейірбикенің мейірімділікке дайын болуы үлкен роль атқара-ды. Науқастың қайғысына жауап беру, оның ауырлық сезімдерін . жеңілдетуге тырысу, емдік әсерден кем емес. В.В.Вересаев өзінің «Дәрігер хаты» кітабында былай жазған: «Егер құпияны жасыру қогамга және науқастың айналасындағы адамдарға қауіп төндірсе, онда дәрігер қүпияны бұзуы керек. Бірақ, бү_ндай жағдайда, дәрігер не себептен ол науқас жайындағы қүлияны бүзғаны туралы, науқас-тың және өзінің ар-ұятының алдында жауап беруі тиіс».

Соңғы кезде дәрігерлік құпия жөніндегі мәліметтерге бір қатар жаңа проблемалар қосылдьт. Олар медицинада жоғарьг техноло-гиялардың, дәрігерлік әрекеттің жаңа багыттары пайда болуына байланысты. Оларға жататындар — донор және реципиент қатынасы туралы, репродуктивтік технологиялар арқылы туған баланың биологиялық ата-анасы туралы мәлімет, т.б. Бү_ндай мәліметті білген дәрігерді, науқас адам өзінің жеке өмірін білуге мақүлдайды. Дәрігердің қүпияны сақтау міндеті моралды-әтикалық негізде бекітіледі.

268

X тарау

НАУҚАСТЫҢ Т¥ЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІНЩ

АУРУДЫҢ ДАМУЫНА ЫҚПАЛЫ. ОТБАСЫ

ӨМІРІНЩ ПСИХОЛОГИЯСЫ. ПСИХОГЕНДІ

АУРУЛАР

НАУҚАС ТҮЛҒАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ

Науқас тұлға ретінде - бұл жеке алынған адам, ол өзіне тән жекеше биологиялық, әлеуметтік шартты құбылыстары және психикалық қасиеттерімен смпатталады. Ол - тарихи дәуірдің және қоғамның туындысы. Адайда, науқас - тұлға ғана емес, ол организм. Сондықтан, тұлға - бұл сана тасымалдаушы адам.

Науқас тұлғасы жекеше құрастырылған функционалды құбы-лыстардан тұрады. Олар өмір жағдайына, тәрбиеге, ауруына байланысты өзгеруге қабілетті болады.

Наущс түлгасыныц багыттылыгы - дертіне, оның күрделі және алыс болжамына, жазьшу мақсатына жеіуге бағытталған, ем-делудегі белсенді әрекетінде басқарушы болатын, адамның көз-қарастары мен сенімдерінің жинағы. Науқас адамның моральдік қасиеттері және бағыттылығы оньщ әлеуметтік жағын қамтып, бүкіл түлғасын айқындайдьі. Науқас тулғасыньщ бағыттылығы оньщ қасиеттерімен, түрлерімен белгіленеді.

Науцас түлгасының дәрежесі - оның түлғалық бағытгылығы-ның жеке бастық, әлеуметтік және қоғамдық маңыздылығы.

Ыауқастың түлғалық багытының түрлері - науқастың емделуге, сауығуға деген құштарлығы және ықыласы, жеке басының қоғам-дық, әлеуметтік мүдделері, идеалдары, көзқарасы және бағытты-лығыньщ ең жоғары түрі - дәрігерге артқан сенімдері.

Науцас түлтсыныц мүддесі - бүл тұлғаның спецификалық танымалдық түрі, емдік, диагностикалық үрдіске, емхана, аурухана ортасының құбылыстарына бағытталған. Әр мүдденің құрамында

269

Мейірбике көрші бөлімшелердегі жатқан ауыр науқастар жай-лы де айтггауы керек, себебі бұл - науқастың өз жағдайы жайлы қорқуына, уайымдауына әкеледі. Мейірбикенің науқаспен суық сөйлесуі, олардың арасындағы жақсы қарым-қатынастың және байланыстың тузілуіне кедергі келтіреді. Байланысты ойдағыдай орнату үшін науқастың уайымын түсіне білу керек.

Мейірбикенің мейірімділікке дайын болуы үлкен роль атқара-ды. Науқастың қайғысына жауап беру, оның ауырлық сезімдерін . жеңілдетуге тырысу, емдік әсерден кем емес. В.В.Вересаев өзінің «Дәрігер хаты» кітабында былай жазған: «Егер құпияны жасыру қогамга және науқастың айналасындағы адамдарға қауіп төндірсе, онда дәрігер қүпияны бұзуы керек. Бірақ, бү_ндай жағдайда, дәрігер не себептен ол науқас жайындағы қүлияны бүзғаны туралы, науқас-тың және өзінің ар-ұятының алдында жауап беруі тиіс».

Соңғы кезде дәрігерлік құпия жөніндегі мәліметтерге бір қатар жаңа проблемалар қосылдьт. Олар медицинада жоғарьг техноло-гиялардың, дәрігерлік әрекеттің жаңа багыттары пайда болуына байланысты. Оларға жататындар — донор және реципиент қатынасы туралы, репродуктивтік технологиялар арқылы туған баланың биологиялық ата-анасы туралы мәлімет, т.б. Бү_ндай мәліметті білген дәрігерді, науқас адам өзінің жеке өмірін білуге мақүлдайды. Дәрігердің қүпияны сақтау міндеті моралды-әтикалық негізде бекітіледі.

268

X тарау

НАУҚАСТЫҢ Т¥ЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІНЩ

АУРУДЫҢ ДАМУЫНА ЫҚПАЛЫ. ОТБАСЫ

ӨМІРІНЩ ПСИХОЛОГИЯСЫ. ПСИХОГЕНДІ

АУРУЛАР

НАУҚАС ТҮЛҒАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ

Науқас тұлға ретінде - бұл жеке алынған адам, ол өзіне тән жекеше биологиялық, әлеуметтік шартты құбылыстары және психикалық қасиеттерімен смпатталады. Ол - тарихи дәуірдің және қоғамның туындысы. Адайда, науқас - тұлға ғана емес, ол организм. Сондықтан, тұлға - бұл сана тасымалдаушы адам.

Науқас тұлғасы жекеше құрастырылған функционалды құбы-лыстардан тұрады. Олар өмір жағдайына, тәрбиеге, ауруына байланысты өзгеруге қабілетті болады.

Наущс түлгасыныц багыттылыгы - дертіне, оның күрделі және алыс болжамына, жазьшу мақсатына жеіуге бағытталған, ем-делудегі белсенді әрекетінде басқарушы болатын, адамның көз-қарастары мен сенімдерінің жинағы. Науқас адамның моральдік қасиеттері және бағыттылығы оньщ әлеуметтік жағын қамтып, бүкіл түлғасын айқындайдьі. Науқас тулғасыньщ бағыттылығы оньщ қасиеттерімен, түрлерімен белгіленеді.

Науцас түлгасының дәрежесі - оның түлғалық бағытгылығы-ның жеке бастық, әлеуметтік және қоғамдық маңыздылығы.

Ыауқастың түлғалық багытының түрлері - науқастың емделуге, сауығуға деген құштарлығы және ықыласы, жеке басының қоғам-дық, әлеуметтік мүдделері, идеалдары, көзқарасы және бағытты-лығыньщ ең жоғары түрі - дәрігерге артқан сенімдері.

Науцас түлтсыныц мүддесі - бүл тұлғаның спецификалық танымалдық түрі, емдік, диагностикалық үрдіске, емхана, аурухана ортасының құбылыстарына бағытталған. Әр мүдденің құрамында

269

Мінез - бүл науқас тұлғасының қасиеті, оның көріністері қор-шаған ортаға байланысты, тәжірибесіне қарай адамда өмір бойы құрастырылып отырады да, ауруға шалдыққан кезде тұлғаға өз әсерін тигізеді. Мінезіне байланысты ішкі шиеленістер пайда болып, шешіледі, науқастың әрекеті бағытталады.

Жас шамасына байланысты тұлғаның психикалық дамуы уақыт өткен сайын өзгеріп, оның қасиеттерінің сапасы мен көлемі де құбылып отырады. Сол себепті, науқас адамның әр жасына өз психологиялық қасиеттері тән болады. Мысальт, жасөспірім кезінде - мамандық таңдау, ал кемелденген жаста - мамандықтың жоғары дәрежесіне жетуі, жекешеленуі сияқты мақсаттары, оньщ сырқаттануына байланысты, жасына қарай даму ерекшеліктерін, тең еместік пен гетерохррндылық сипаттайды.

Тең еместік. Науқас адамның психологиялық функциялары мен түлғалық қасиеттері уақыт бойы бір траектория (бағдар) бағытын-да өзгереді, психикалық функциялардың өсуі және тежелуі біркелкі болмай, түрлі темпте (ьтрғақта) дамиды. Мысалы, жасөспірім-дерде олар қарқынды дамыса, ал егде адамдарда - тежелу түрінде байқалады. Оған тарихи заман да әсерін тигізеді, мысалы, XX ғасырға қарағанда, XXI ғасырда - соматикалық және психикалық даму процестері жеделдеп, адамдар акселерацияға үшырады. Сонымен қатар, қартаю үрдістерінің де тежелгені байқалды.

Гетерохрондылық. Психикалық түрлі функциялардың дамуы әр жаста әртүрлі қарқынмен дамитыны анықталған. Мысалы, науқас түлғасының сенсорлық функциясы, интеллекті, шығармашылық қабілеті және әлеуметті даму дәрежелері өмірдің әр шағында бір-біріне сәйкес келмейтіні анық. Адамның сенсорлық дамуының ең биік сатысы 18-25 жас шамасында байқалса, интеллектуалдык жәнс шығармашылық қабілеті орташа алғанда 35 жасында оптимумпі жетед і, ал түлғаның кемелденген шағы - 50-60 жасты қүрайды. Осығаі і байланысты, дерт адамның дамуына ықпал жасайды. Адамныі өсуі кезінде қарқынды дамыған функциялары, мысалы, сенсорлық, келешекте басқаларыньщ дәрежесі өсуіне қолайлы жағдай туды-рады. Мысалы, егде адамдарда сөз байлығының өсуі, моторлы-сенсорлық функцияларының тежелуімен қосарланады.

Адамның қабілеттерінің даму дәрежесіне байланысты, оны ке-лесі бес циклге бөледі:

I. Қүрсақта жатып дамуы;

II. Балальгқ кезең;

III. Жастық шақ;

IV. Ересейген кезең;

V. Қартаюьг.

Адамның қартаюы кезінде келесі сатылары анықталады:

• кексе жас шамасы - ерлерге 60-74 жас, әйелдерге -55-74 жас;

• қартаю жасы - 75-90 жыл;

үзақ өмір сүруші - 90 жастан астам.

Адамньщ психикалық дамуында сенситивтік және сыншылдық кезеңдерін анықтайды:

I. Сенситивтік кезең - адамның сезімталдық функциялары ең қарқынды дамыган кезі, оның әр әрекетке даярлығын сипаттайды, мысалы, тіл игеруге сенситивті кезең - 2-3 жас;

II. Кризистік (қиыншылықты) кезең - организмнің көптеген жекеше тұлгалық қасиеттерінің төмендеуімен сипатталады. Мы-салы, 18 жас шамасында адамньщ зейінділігі, есте сақтау, ой-лану қабілеті төмендеп, тежеледі де, кейін 19-20 жасқа таман -жоғарылайды.

Сонымен қатар, бұл кризис кезінде қиыншылықтар пайда Полып, дамудың жаңа бағыттарының дәрежесі айқындалады. Бул кризисті ауыспалы кезең деп есептейді, ол адам бір жастық сатыдан скіншісіне ауысу кезінде байқалады, ал бұдан кейін адам сапалы очгерістерге тап болады. Гетерохрондылық, науқас адамның жас шамасының түрлерін де айқындайды. Мысалы, паспортты жас өмір сүрген жьглдары, биологиялыц жас - организмнің жүйке жүйесінің кемелдігін анықтайды, тозуын белгілейді. Әлеуметті »сас - адам орындайтын әлеуметтік рольдері мен функциялары ірқылы анықталады. Психологііялыц жас - келешектегі өмірдің жоспарлары, болжауларымен анықталады. Көптеген жоспарлары "рындалмаған жағдайда, адам «әлі жас» - деп өзінше түжырым-івйды. Яғни, ол адамның «психологиялық бүрынғысы» және «пси-чологиялық келешегімен» айқындалады. Мысалы, күрделі ауру, мугедектік адамның психологиялық жасын үлкейтіп, бү_рьшғы салмағын өсіре түседі.

272

273

Т¥ЛҒАНЫҢ ДЕҢСАУЛЫҒЫН БАҒАЛАУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖАЙЛАРЫ

Денсаулық деген, адамның толық физикалық, психикалық және әлеуметтік аман есендігі. Сау адам ішкі ағзаларынъщ және денесінің функцияларының бұзылуына шағымданбайды, ол өмірін өзі қалауынша құрастыра алагынын сезінеді. Адамның өз өміріне және басқа адамдармен арақатынасына толық қанағаттануы, адам-ның психикалық және әлеуметтік амандығының ең маңызды көрсеткіші.

Адамньщ физикалық денсаулығын анықтау қиындық келтір-мейді. Сау адам өз организміне толық қанағатта болатыны бәріне де мәлім. Денсаулық дәрежесін, медицинада лабораториялық және физикалды зерттеу арқылы дәлелдейді. Алайда, адамның психо-логиялық және әлеуметтік аман есендігін анықтау қиыншылықтар тудырады.

Денсаулъщ түрлері, критерижері. Денсаулъщтың келесі үш қү-растырушысы белгілі:

1)физикалық; 2) лсихологиялық; 3) рухани.

Физикалық денсаулықты адамның жас шамасымен байланыс-тырады. Адамның биологиялық, психологиялық және әлеумет-тік жасы болатыны белгілі. Олар сәйкес болмайтын жағдай да кездеседі.

Биологиялыц жас - бұл түсінік организмнің және оны қүрасты-рушы клеткалардың, органдардың, жүйелердің функционалдыі кемелдігін анықтайды. Адамның биологиялық немесе физиология-лық жасын ажырату үшін арнайы көрсеткіштер (критерийлер) зерттеледі: морфологиялық, функционалдық, биохимиялық.

Морфологиялық критерийлерге келесілер жатады:

• сүйек қаңқасының кемелденгендігі (оссификация мерзімі);

• тістің кемелденгені (тіс түсуі, тіс ауысуы);

• дене пішінінің қалыптасып болуы (пропорциялар, дене келбеті);

• біріншілікті және екіншілікті жыныстық белгілерінің дамуы, Функционалдық критерийлерге келесілерді жатқызады:

• орталық жүйке жүйесінің даму дәрежесі;

• вегетативтік жүйке жүйесінің кемелденгендігі

• тірек-қозғалыс аппаратының кемелденгендігі. Биохимиялық критерийлері: 1) ферментативтік; 2) гормоналдық;

3) цитохимиялық көрсеткіштер.

Тәжірибелік жұмыста көбінесе тістік және жыныстық формула-лар қолданылады. Ресей ғалымдары (Бунак В.В., 1929) келесі схе-маны қолданады:

қолтық астында (А), ұмада (Р), шаш өсуі;

• сүт бездерінің дамуы (Ма);

етеккір (менструация) келу мезгілі, жасьг (Ме).

Ер адамдардың формуласы - А, Р; әйел адамдардікі - А, Р, Ма, Ме. Бұл схеманьщ әр көрсеткішінің дәрежесін бағалау әдісі табьш-іан.

Ересейген адамның денсаулығы, денсаулық паспорты арқылы анықталады. Дильман (1986) үсынған денсаулық паспорты бойынша келесі бес параметр анықталады:

дене массасы, яғни майдың мөлшері, жанама түрде, адамның Гюйы, дене салмағы және өлшенген тері-май қатпары арқылы анықталады;

• қандағы беталипопротеин, триглицеридтер мелшері;

• холестерин және а-холестерин мөлшері;

аш қарынға 75 г глюкоза ішкізіп, қанттың (ГЛЮКОМШЫҢ) қандағы мөлшерін тексеру;

• қан қысымының шамасы.

Бүл көрсеткіштер организмнің әнергетикалық, КОргяНЫвТЫК (адаптивтік) және жартылай репродуктивті гомсостаіі.иі .нім.мі цайды.

Әр адамның тұрмыстық психология дәрсжссііги ір | ......

пдам денсаулығы туралы өз керінісі бар екеиі боЛІ ІЛІ КіО Ш.....

гуралы адамдардың кәдімгі көзқарасы, оның дені і- II......I.........

псйнесін көрсетеді. Өз жасыньщ кәдіміі гүрмі...... , ,

сойкес немесе сәйкес емес болуы, келесі уайі.імін ■>..... . > ...

шамасынатән емес» немесе «жасыма қарай мсн ■ • < > > ■ ■ і і.ім

ксрек».

Адамның психологиялық денсаулыилі пмі.н I іН.....

корсеткіш табылған (Громбах Л.):

• әбден, толық дені саулар, шагымдврі I I

274

275

жеңіл түрдегі функционалдық бұзылыстар, анда санда ас-тено-невротикалық шағым болуы, көбінесе психологиялық жарақат

себепті:

• клиника алдындағы жағдай немесе компенсация сатысын-дағы клиникалық түрлері, психожарақатқа байланыссыз тұрақты астено-невротикалық шағымдардың болуы. Адаптация механизм-дері зорланған. Анамнезінде жиі токсикоздардың болуы, сәтсіз жүктілік (сақтандыру), босану кезіндегі жарақаттануы, диатез, ми жарақаты, созылмалы инфекция (отит, тонзиллит, кариес, т.б.);

• клиникалық түрлері, ауру субкомпенсация сатысында, адаптация бұзылуының клиникалық түрлері, т.б.

Адамның психикалық денсаулығының критерийлеріне жата-тын, оның адамдар арасында түруы қиыншылық келтіруіне және өз-өзінің өмір сүруі қиын екені туралы шағымдануына ерекше назар

аудару қажет.

Психикалық денсаулықтың критерийлері «адаптация» және «со-циализация», «индивидуализация» деген түсініктерге негізделеді.

Адаптация дегеніміз, адамның саналы түрде өз организмінің функцияларына қатынасуы (ас қорыту, зәр шығару функциясы, т.б.)- Сонымен қатар, бұл адамның өз психологиялық үрдісін рет-теу қабілеті (ойларын, сезімдерін, талаптарын басқару). Адаптивті адам қазіргі геосоциалдық жағдайда өмір сүре алады.

Социализация, адам денсаулығын айқындайтын келесі үш кри-терийге байланысты болады:

1. Адам басқа адаммен, өзіне тең әрекеттеседі - «басқа да ол

сияқты»;

2. Адамдардың қатынасу нормаларына әсер жасауы, яғни нормаларды белгілеп, оларды орындауға ынта білдіруі;

3. Басқа адамдарға тәуелділігі жөнінде қайғыруы.

Әр адамда жекешеліктің тиісті мөлшері болады, егер ол оны бұзса, жағдайы нашарлайды, өзін жаман сезінеді.

Индивидуализация - бұл түсінік - адамның өз-өзіне қатынасуы туралы көріністі айқындайды. Адам өз қасиеттерін құрып, психи-калық өмірінде өз ерекшелігінің құндылығын сезініп, басқаларға оны бұзуға жол бермейді.

Психикалық тұрғыдан сау адам, адаптация, социализация және

276

индивидуализация мүмкіншіліктерімен сипатталады. Оларды іске асыру дәрежесі адам ерекшеліктеріне, қоршаған орта жағдайына

байланысты болады.

Адамның рухани денсаулығы келесі критерийлер арқьшы

анықталады (Абрамова Г.С.):

• адам жаратылысы туралы идеяларды өзіне бейімдеп, оған қатысуы, мысалы, «мені қүдай берді», «мен-табиғи қасиетпін»;

• ішкі әлемінің біртұтастыгы. Ол саналы түрде адам қабылдаған ережелер арқылы іске асырылады.

Рухани денсаулықтың көрсеткіші ретінде, басқа адамдармен қатынасқан кезде - олардан сшуга емес, беруге даярлықты атауға

болады.

Дені сау адамдардың сипаттамасына келесілерді жатқызуға

болады:

• шындықты жоғары сатыда қабылдау;

• өзін, басқаларды және әлемді сол қалпында, өзгертпей, қабылдау қабілеті;

• өзінділігі және спонтандығы жоғары болу;

• проблемаға шоғырлануға қабілеті жоғары дамыған;

• индивидуалдыққа ашық түрде тырысуы және шетгеуі;

• басқа мәдениетке қосылуға қарсы тұруы және

автономдылығы;

• әмоционалдық реакциялар байлығы және тез қабылдауға

даярлығы;

• уайымға жиі берілмеуі;

• өзін бүкіл адамзатпен сәйкестендіруі;

• түлғааралық қатынастарының дұрыс болуы;

• мінезі демократияға бейім болуы;

• шығармашылық қасиеті жоғары болу

ПСИХОГЕНДІАУРУЛАР

Психосоматикалық бү^зьшыстар «цивилизация ауруларының» негізгі бөлігін құрастырады. Психосоматикалық бү;зылыстар екі

үлкен топқа бөлінеді:

1. «Үлкен» психосоматикалық аурулар - жүректің ишемиялық

277

ЖАСЫ ЕГДЕ ТҰЛҒАНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, ОЛАРДЫҢ СОМАТИКАЛЫҚ АУРУЛАР АҒЫМЫНА ӘСЕРІ

Гериатриялық клиникадағы (егде адамдарды емдеу клиникасы) науқастармен сүхбаттасқанда, олардың ерекшеліктері зертгеледі және олардьщ соматикалық патологияларының дамуына жәнс удеуіне әсер ететін, ең маңызды лсихологиялық факторлар анық-талады. Көпшілік қарт адамдарга, өздерінің әлеуметтік мәселеле-рінің шешілуі ғана емес, сонымен қатар диагностикалық жәно терапевтік манипуляциялардың мәселесі де маңызды. Қарт адамдар-ды емдегенде, бү.л жас тобының психологиялык ерекшеліктері ескерілуі қажет.

Тәжірибесі аз дәрігерлер, қарт адамдардың ішкі дүниесін білмегендіктен, оларға қажет ететін медициналық көмектің так-тикасын және стратегиясын рациональды кұра алмайды. Бірінші-ден, жасқа байланысты болатын психологияльтқ өзгерістер, жұмыс істемейтін қарт адамдарда деформацияланған (бүзылыстық) пато-логиялық көрініс береді. Бізге мәлім, көбінесе көпшілік қарт адамдар өмірде болатын қиыншылықтар мен өзгерістерге үрей-мен, қорқынышпен, депрессиямен жауап қайтарады. Функцио-налдық және психологиялық функциялардың төмендеуінен уайым-шылдық пайда болуы мүмкін.

Кейбір қарт адамдар ипохондриялық, фобияльщ, және депрес-сивті көңіл-күйде болуы ықтимал. Олар өздерінің сезімдеріне көп көңіл бөледі, өз денсаулығына қамқор болады. Шетел зерт-теушілерінің көрсеткіштері бойынша, қарт адамдардың 50% - өз-дерінің соматикалық ауруларына адекватты (тиісті) қатынаста бо-лады, 25% - оларды төмен бағалайды, 25% - жоғары бағалайды.

ТМД елдерінде, карт адамдардьщ өз денсаулығына адекваггы турде қатынасы, тек 8-17% жағдайда ғана байқалатынын айтуға болады. Субъективті түрде өзінің ауруын төмен бағалау, тек 8% жағдайда ғана кездеседі. Көпшілік науқастар өзінің жагдайының ауырлығын тым жоғары бағалайды.

Стационар жағдайында, қарт адамдарда ең маңызды келесі психологиялык факторларды көруге болады:

• Отбасылық өмір салтынан уақытша шығу. Бүл ситуацияның оң және теріс жағы болады. Біріншіден, адамның әдетті физикалық

280

күштері төмендейді (кір жуу, үй жинау, тамақ пісіру, дүкенге, дәріханаға, емханаға бару), әсіресе жалғыз түратын қарт адамдарда. Науқас медициналық қызметкерлердің мейірімін сезеді. Қатынас-тар жылы, жақын, тү_рақты қамқорлық көрініс береді (әңгімелесу, телефон шалу, бағдарлама). Бірақ олар негативті де көрініс бере алады, науқастар бү_ндай туысқандары туралы «үмыту және тастап кету» деген ойда болады. Емдейтін дәрігермен қатынастар орна-туы да әрқандай болады. Кейбір науқастар дәрігерімен белсенді, өзара әрекет жасауға көңілі ауып тү_рады, оньщ барлық нұсқауын ұқыптылықпен жасайды, емханадан тез шығуын қалайды, ұзақ әңгімелесуді және айқындауды қажет етпейді. Басқалары бү_ған, керісінше, ишжондрияда болады, ауру симптомдарын асырып айтады, стационардан шығу уақытын үзартады. Оларға мынандай сипаттама беріледі - езінің маңыздылығын жоғалтқанын, керек еместілігін сезінеді, жалғыздыққа уайымдайды, өзін оқшаулайды. Олар әрқашан агрессивті, ашулы, айналадағы адамдарға наразы болады.

• Клиникада «өзіне ұқсас», қатарлас деген ықпал айқын се-зіледі. Соған қарай, қарт адам «тең адамдардың арасында тең бо-луы» сезіледі, бұндай қарт адамдармен әңгімелесу кезінде «жасқа байланысты қарым қатынас жасау» түсінігі жұмсарады, палата бойынша көршімен ез мәселелері, өткен шақты еске алу туралы айта алады. Басқа жағынан өзара индукцияның негативті ү_станы-мы пайда болуы мүмкін. Ең маңыздысы, емдеу-диагностикалық манипуляциялар қатынасына байланысты: көпшілік науқастар жо-ғары талаптар қояды, агрессивті немесе бәсеңдеген, ипохондрия-лық болады, өзінің ауру дәрежесін асырып айтады, тағам қабыл-даудан бас тартады. Бұның себебі, мысалға, палата бойынша көр-шісіне бес-алты есе көп тамшылатып дәрі енгізгені бола алады.

• Бостандықты шектеудің маңыздьшығы өте жоғары. Қарт адамның оған әдетгі емес, жатақхана жағдайында уақытша өмір сүруі. Егер физикалық белсенділікті тым кеп сақтағанда және жақындарыньщ қамқорлығын тым көп сезгенде олар жеңіл түрде өтеді. Бірақга, персоналды кеңістіктің деформациясы пайда бо-лады; ол жалғыздықты қажет еткенде оны тудыра алмайды; әрқашан да өзін «көздің алдында» сияқты сезеді. Бостандықты шектеу негі-зінде күн тәртібінің, жыл бойы қүрылған өмір ырғағының, әдетте-

281

рінің езгеруі байқалады. Басқа жағынан, жатақхана жағдайында түрған науқастар бү_л жерде өздерін жағымды сезінеді. Олар тезі-рек өзгерген жағдайларға икемді болады. Бүндай науқастар көбірек емделуге талаптанады.

• Медикаментозды емдеуді қажет етеді. Кейбір жағдайларда әртүрлі, соның ішінде ұнамсыз және ауыру сезімімен сипаттала-тын емдеу тәсілдерін, диагностикалық манипуляцияларды қарт адамдар сабырлықпен өткізеді. Бүл жерде бұрынғы форманы қай-та қалпына әкелу, немесе анықталған физикалық формаларды сақ-тау, олар басқа адамдарға және өзіне масыл болғысы келмеуі, белсенді өмір сүргісі келуі маңызды роль атқарады. Сирек жағдай-да, науқастар тағайындалган диагностикалық тесттерге, процеду-раларға салқын қарайды.

• Өмірінің аяқталуыиың жақындауын сезу, соматикалық ау-рулардың дамуына және оның ағымына психологиялық маңызды-лыгы зор. Осылардың барлығы науқастың ауруының летальды бітуіне әкеледі. Гериатриялық клиникада, палата бойынша көрші-сінің елімінде, науқастың жасы неғұрлым үлкен болса, соншалық-ты үлкен қайғыға душар болады.

• Стационардагы науқастың өз соматикалық ауруына қатына-сының қүрылымына күшті психологиялық манызды әсердің бірі, оның әлеуметтік статусы және мамандығы, өмір сүру деңгейі және зейнетке шығу қүштарлығы болып келеді. Егер адам бел-сенді түрде еңбек етсе, немесе жоғары интеллектуальді потен-циалы болса, олар соматикалық аурулардың патологиялық белгі-леріне аз сезімтал болады. Олар кебінесе өз мәселелеріне адек-ватты түрде қарайды, емдеу және зерттеу барысында дәрігермен белсенді түрде әрекет мсасайды, сонымен қатар олардың талаптары жоғары, бір беткей болады, дәрігердің профессиональды және интеллектуальды деңгейін тексереді, көп сүрақтар қояды. Қазіргі уақытта қарт адамдар жағымсыз әлеуметтік өзгерістер әсеріне төзімсіз болатыны байқалуда.

• Гериатриялық профильдегі стационардың психологиялық маңызды факторьшың бірі, дәрігер қасиетінің ықпалына қарт адамдардың емделуінің нәтижесі тәуелді болып келеді. Науқастың дәрігерге деген сенімі қаншалықты дәрежеде болуы маңызды орын

282

алады. Қарт адамдарға «жақсы дәрігер болу» деген түсінік келесі ойға тіреледі: егер дәрігер олармен әңгімелесе алуы, және олардың әлеуметтік және өмірлік мәселелеріне түсінушілікпен қарауы. Науқастың көзқарасы бойынша дәрігер дұрыс диагноз қоюға ғана емес, сонымен катар оның жеке ерекшеліктері болуы да маңызды: мінез-қүлық ерекшелігі, кейде науқасты қажетті манипуляцияны өтуіне көндіруі, бөлме ішіндегі науқастар арасындағы конфликті шешуі сияқты.

ОТБАСЫ ӨМІРШІҢ ПСИХОЛОГИЯСЫ

Отбасы өмірінің ойдағыдай болуы үшін физиологиялық тепе - теңдіктің болуымен қатар, психологиялық сәйкестік маңызды қызмет атқарады. Бірге өмір сүретін адамдардың алдында тәрбие-сі мен қоршаған ортаға байланыссыз қалыптасатын және де туа пайда болатын, жоғарғы жүйке жүйесі арқылы реттелетін, тем-пераментпен байланысты көптеген мәселелер кездеседі. Осыған байланысты, адамнын, темпераментті өзгертуі қиынға соғатыны

анық көрінеді.

Жоғары жүйке жүйесіне түрлі темперамент типтері мен жыныстық конституция көбінесе сәйкес келеді. Бірақ, осындай сәйкестік әрдайым байқалмайды. Адамның түрлі мінез-құлқы туралы, біздің заманымызға бірнеше мыңжылдыққа дейін, Гип-пократ айтып кеткен болатын. Гиппократ көңілді сангвиник, салмақты флегматик, үстамсыз холерик, пассивті меланхоликтер жөнінде еңбектер жазған. Түрлі темпераментті Гиппократ ағзадағы сұйықгықтарға байланысты бөлген. Қазіргі таңда, темперамент жоғарғы жүйке жүйесі арқылы реттелетін, яғни жүйке жүйесінің негізгі қасиеггерінің сәйкестігі арқылы анықталады, олар: күші, салмақтылығы, қозғыштығы және тежеулігі.

Темпераменттің бірін жоғары, екіншісін теменгі деңгейлі деп бағалау қате. Түрлі темперамент арасынан талантгы, тіпті ғалым адамдар топ жарып шыға алады. Сангвиник және меланхолик еңбекке ең қабілетгі, сангвиниктер - саяси қайраткерлер, басшылар болуға лайықга. Лауазымды қызметкерлер арасьшда меланхоликгер аз кездеседі, ал п.ілыми және творчестволық адамдардың ішінде

283

меланхоликтер басым болады. Меланхоликтердщ жан дуниелік уайьшшылдығы осы кейінгі аталган салаларда жемісін береді.

Он сегізінші ғасырда Мәскеу университетінің профессоры С.Г.Забелин темперамент тұрлеріне анықтама берген болатьш. Ол флегматиктердің созылмалы бронхит ауруына, ұзаққа созылатын ауруларға бейім екенін сипаттап жазған. Холериктерге қызбамен сипатталатын жедел сырқаттар тән. Меланхоликтер невроз ауруларына бейім келеді.

Әрбір темпераментке өзіндік бет әлпеті сәйкес келеді. Мысалы, «меланхолик омегасы» деген уғым бар. Бұл ұғым унемі көңілсіз журетін меланхоликтердің қасы ығысып, гректің омега әрпіне уқ-сас болуына байланысты пайда болған. Көз айналасындағы сәуле тәрізді көптеген әжімдер жақсы мінезді адам екенінің айғағы. Көз-дің төменгі дөңгелек булшық еті «жарқындықтың бұлшық еті» деп аталады. Ыгысқан қас маңдайдағы әжімдер - тырысуды, куш-пен у.мтылуды бейнелейді.

Булшык еттер адамның қайғысы мен уайымын анық суреттейді. Кейде булшық еттердің жиырылуы мен босаңсуы аңғарылмауьг мумкін. Бірақ, кейбір сезімтал және тәжірибелі адамдар басқа адамдардың ойын оқу арқылы, контактылы (білегінен ұстау), тіпті дистаициялық турде аңғара алады. Адам қалайда эмоциясын білдірмеуге тырысқанымен, булшық етгер тітіркендіргішке жауап қайтарады. Аталған реакция, темперамент және жүйке жуйесінің типіне тәуелді болып табылады.

Темперамент отбасындағы ерлі-зайыптылардың әрекеттерін-де өз ізін қалдырады. Сондықтан, темпераменттің типіне және қалыптасқаы жағдайға байланысты, әрекет жауабын алдьш ала болжауға болады. Бул - отбасьшда біреудің сырқаттануьша бас-қаларының көзқарасын тусінуде айтарлықтая маңызды.

Отбасында темпераментке байланысты адамдардың іс-әрекетін модельдеуге, үлгілеуге болады. Мысалы, меланхоликтер аса сезім-тал және тез ренжиді. Меланхоликке айналадағылардың барлығы оны ренжіткісі келетін секілді көрінеді. Дауысы төмен тембрлі, өмірлік жағымсыз жагдайларды трагедия ретінде қабылдайды. Меланхоликке еткен күндер бәрінен көңілді секілді көрінеді, ал болашаққа қауіппен қарайды. Үнемі өмірге, жұмысына көңілі толмайды. Отбасындағы адамдардьщ арасындағы уайымды журе-гіне жақьш қабылдап, қиналады.

284

Ал, флегматиктер қандай жағдай болмасын сабырлық көрсетіп, бірақ ішінен оны қатты уайымдайды. Оның бет-жузінен ешқандай уайымды анықтауға болмайды. Флегматиктер қылықтарын сирек өзгертеді, достары аз, адамдармен қиын тіл табысады, шындықты жақтайды. Еңбекке қабілетті, мақсатына жетеді, турақты. Отбасылық келіспеушілікте сабырлық көрсетеді, бірақ ұзақ есінде сақтайды.

Холерик өте белсенді, бір беткей, турақсыз, көбінесе өз-өзін у_стай алмайды. Өз ойын дұрыс білдірмейды. Алдына қойған мақсатына ешнәрсеге қарамай жетеді. Әр минут сайын мінезін өзгертеді. Ашушаң, бірақ тез қайтады. Өзінің шыдамсыздығына ұялып, кешірім сурайды. Холериктің осындай мінезі көбінесе отбасында келіспеушіліктің себебі болып табылады.

Сангвиникпен отбасын құру көңілді және тыныш. Сангвиник-тің еңбекке қабілеттілігі жоғары, үй шаруашылығына еркін ара-ласады. Қоғамда өзін еркін сезініп, адамдармен тез тіл табьтса алады, ешкіммен санаспайды, үнемі көңілді, өмірге үмітпен қарайды. Сангвиник өткенді, болашақты ойламайды, осы күнмен өмір сүреді. Отбасылық келіспеушіліктерде ұстамды, жарын ренжітіп алмауға тырысады. Қоршаған ортаға жылдам бейімделеді. Осы аталған жүйке жүйесінің типтері көбінесе таза күйінде кездеспейді.

Психогенді аурулардың пайда болуына жанұяның әсері. Жанұя мушелерінің талаптарын тікелей қанағаттандыруға байланысты бірнеше функциялар белгілі:

• тәрбиелік;

• шаруашылық-тұрмыстық;

• әмоционалдық;

• рухани қатынасушылық;

• алғашқы әлеуметті бақылаулық;

• сексуалды-әротикалық.

Айтылған әрбір функция, жанұя мүшесін қоғамға сәйкестен-діруі де және керісінше, сәйкестендірмеуі де мүмкін. Денсаулыққа байланысты, жан ұя жағдайында бірталай себептер пайда боль^п, түрлі ауруларды тудыруға, қоздыруға мүмкіншілік жасайды. Осы-ған себепті, адамда (жанүя мушесі) екі турлі ой сезімі туады: саногендік ой сезімі және патогендік ой сезімі.

Саногендік ойлану сезімі - ішкі шиеленісті шектеп басады, қызулықты және уайымдьт тежейді, адамға өз ықыластарын,

285

әмоцияларын, талаптарын қадағалауға мүмкіншілік тудырып, аурудың алдын алады.

Патогендік ойлану сезімі, керісінше принциптерге негізделіп, кейбір аурулардың дамуына, әсіресе психогенді және неврогенді аурулардың пайда болуына әсерін тигізеді

Жанүя жағдайында, кейбір негативті қасиеттер тәрбиеленуі мүмкін: үрейлену, депрессия, истерия, ипохондрия. Үрейленген жанұя мүшелері кейбір шиеленістік жағдайға түссе, паника және мазалануы, қорқыныш пайда болады. Жанүя мүшелеріне күшті патогендік әсерді, психикалық жарақатқа ықпал жасайтын, басқа жанүялар да тигізуі мүмкін. Мүнда психикалық әсері тікелей шие-леніс тудырмаса да, ол жанүя қатынасына, салт-дәстүріне байла-нысты болып, кері әсер береді.

Сәтсіз жанұялардың келесі үш түрі белгілі: шиеленісті (кон-фликті), кризисті және проблемды.

Конфликті жанүяларға келесі отбасылар жатады: ерлі-зайып-тылар арасындағы мүдделері, талаптары, ықылас-ынталары үнемі қайшылыққа келіп, ерекше күшті және созылмалы негативті әмоцияларды тудырып отырады.

Кризисті жанұяда - отбасы мүшелерінің арасындағы мүдделері мен талаптары өте күрделі қайшылыққа түсііт, жанұя тұрмысьг-ның маңызды сфераларын қамтидьт.

Проблемды жанұя өмірінде үлкен қиыншылық туып, олардың соққьтсы әсерінен, жанұя қүлдырауы мүмкін болады (түрмыстық жағдайының нашарлығьт, пәтері болмауы, абақтыға жабылуы, т.б.).

Жанүя мүшелеріне келесі себептер негативті әсерін тигізуі мүмкін:

1. Адамга үнемі психологиялық басымдық жасалуы негізінде қиын жағдайдың тууы.

2. Жанұя мүшесінің маңызды талаптарын орындауға кедергі, бөгет жасау.

3. Тұлғада ішкі конфликтің тууы.

Көбінесе, сәтсіз жанүя жағдайына байланысты дамитын невроз, әйел адамдарда байқаладьт. Оларда көбіне ажырасу проблемасы ауруды қоздыруға себеп болады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Абрамова Г.С., Юдчиц Ю.А. Психология в медицине. М. I ⁽)<>К

2. АлександровскийЮ. Состояние психической дезадаіпации и их

компенсация. М. 1976. Ъ.АлиевХ. Защита от стресса. М. 1996. 4. Амбурумова А.Г.,Тихоненко В.А. Суицид как феномен СОЦШШЫІО-

психологической дезадаптации личности//Актуальныс проблвМЫ

суицидологии. М.1978 Ъ.Апцупов А.Я., Малышее А.А. Введение в конфликтолоі ию.

Ужгород: МАУП, 1995.

6. Асмолов А. Г. ПсИХОЛОГИЯ личности. М., 1990. 7'. Банщиков В.П., Гусыюв В.С., Мягков И.Ф. Медицинская ПӨИХОЛО

гия. -М., 1967. 8. БеляеваВ.В., 1'үчһшһі /■' II. Социально-психологическая ■ДШТГО

ция инфицирОВанНЫХ ІИІЧ// Врач. 1992. №7 Ә.Беляева В,В, РуЧКЧНа Е.В, ІІокровский В.В. Суицидалыюс ПОМ

денис лиц, мііфішіі|><щ;іііііих вирусом иммунодефициш ЧІЛОВ< < I

1996.

10. Бехіпсрси П ,М і ь ,і, 1.1 инная психология. СПб, 1907. ВЫЛ I

11. Бенджамин Кішиһин Как выжить после психическоіі гри ІЫ ПервВОДі ЯИІ нпі і.ц..(';иісльевой. М.1999.

12. Березш Ф В \и имчіиіііческаяипсихофизиологичссһпч I і III тацня ЧаЛОМКЙ Н 1000.

ІЗ.БернӘ Игры і жжірые играют люди. Психология чі

КИ\ іч.Ш .....і......і.....и

14. «Большші мчмицинскпя лщиклопедия». Москва. изд •■........і ім

әнцик.........і' ІУКО,

15. Іісіч,..,, / / | і ц иіш Н.ІІ. Исихосоматические асік і. и і |.........

медиі.........г "П,іііасііациентами,инфицироішіпіимм іи г і

Мад ІІі

286

287

16. БандуркаА.М., Друзь В.А. Конфликтология. Харьков: Ун-т ВД Украяны, 1997.

17. Бойко Ю.П. и др.. Әлементы психотерапии в общесоматической поликлиникеУ/Медицинская сестра. - 2000. — №2.

18. Бахур В. На нервной лочве. — М. — 1997.

19. Березин Ф. Пслхологическая и психофизяческая адаптация человека. Л. 1988.

20. Введенская Л.А., Павлова А.Г. Культура и искусство речи. Современная риторика. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1995.

21. Васияюк Ф. Е. Психология переживания. М., 2003.

22. Введенская Л.А., Павлова А.Г. Культура и искусство речи. Современная риторика. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1995.

23. Горянина В.А. Психология общения. Учебное пособие для студентов вузов. -— М.: Академия, 2004.

24. Граидо А.А. Врачебная әтика и медицинская деонтология. Киев, Головное издательство «Вища школа», 1982.

25. Гройсмаи А.Л. Медицинская психология. М., 1997.

26. Гамезо М.В., И.А.Домашенко, Атлас по психологил, 3-е издание, Москва, 1999,

27'. ГодфруаЖ. Что такое психология, М, 1996.

28. ГрітакЛ.П. Резервы человеческой психики: Введение в психологию активности. М.Политиздат, 1999.

29. Губачёв Ю. М., Иовлев Б. В., Карвасарский Б. Д. и другие.

Әмоциолальный стресс в условиях нормы и патологии человека. Л., 2002.

30. Долъиик В.Р. Вышли мы все из природы, М., 1996.

31. Деонтология в медицине. Под ред. Б. В. Петровского. 1988.

32. «Журнал лрактической лсихологии и психоанализа», №3, 2003 г.

33. «Журнал «Вопросы психологии», №4, 1993 г.

34. Куприянова Г.Г. Әтика медсестры психиатрического учрежделия. Медицилская сестра. - 2000. — №3.

35. Карвасарский Б.Д. Психотерапевтическая әнциклопедия. СПб., 1998.

36. Кижаев-СмыкЛ.А. Психология стресса: Издат. Наука. Москва 2003.

37. КонИ. С. Социология личлости. М., 2002.

288

38. КонечныпР., Боухал М. «Психология в медицине», 1983 г.

39. Карсон Р., Дж. Батчер, Минека С. «Анормальная психология>\ 2004

40. Кабанов И.М., Смирнов В.М., ЛичкоА.Е. Методы психологичес-кой диаглостики и коррекции в клинике.

41. Квасенко А.В., Зубарев Ю.Г. Психология больного. Л., 1980.

42. Кочюнас Р. Основы психолоі ического консультирования: Пер. с лит. М.:Академический прект, 1999.

43. Клименко Е.А. Моральный облик и культура медсестры . // Медицинская сестра. - 1965. —№12.

44. Кузин Ф.А. Культура деловшо общения: Практическое пособие для бизнесмелов. — М.: Осв-89, 2000.

45. Лабунская В.А. Невербпльмое поведение. — Ростов-ла-Дону, 1986.

46. Лакосина Н.Д., Уишков Г.К. Медицилская психология. М., 1984.

47. Лебединскіш М.С., Мяскщев В.Н. Введение в медицинскую психологию. Л., 1966.

48. Матвеев В. Ф. Оспоны мсдицинской психологии, әтики и деонтолоіии. М., 1984.

49. Мапшееа. В.Ф. ОСНОВЫ мсдицилской психологии, әтики и деоіполоі им. Москва, «Мсдицина», 1989.

50. Маллер А,Р. «Модицинская психология», 1996.

51. Менделевич ВД, Клиническая и медицилская психология. М.: МЕДпрвОС, ^Ш.

52. Мохіша 11,11 МвДИЦИНСКая психология. Ростов н/Д, 1978.

53. Немов Р.С.\ [сихолопм, т. 1 М., 1995.

54. Николавва В, В, Влияние хролической болезли на психику. М., 1987.

55. ОСНОВЫ ООЦИІЛЬНОЙ работы. Учебник. /Отв. Ред. П.Д.Павленок, М., 1997.

56. ОСНОВЫ общій п мсдііципской психологии/Под ред.

В.Н.МисиЩввО, І>УІ.К^;ІІ^1васаР^ского> С.С.Либих, И.М.Тонконогого. Л., І⁽»6К,

57. Ор$Л />' / ФвКОМен «ныгорания» в зарубежной психологии: әмпиричеі кие и< слсдования // Психологический журнал. 2001г. Т.22, № I

289

58. Островская И.В. Медсестра и пациент: общение для обмена полезной информацией . // Медицинская сестра. - 2000. — №4.

59. Островская И.В. Вербальный способ общения. // Медицинская сестра . - 2001. — №7.

60. Покровский В.В., Ермак Т.Н., Беляева В.Г., Юрин О.Г. ВИЧ-инфекция: клиника, диагностика и лечение.М: ГӘОТАР Медицина 2000.

61. Практикум по психологии /Под ред. проф. Петровский Б.В.. «Деонтология в медицине», М.: Медицина, 1988.

62. ПизА. Язьгк телодвижений. — Нижний Новгород: Ай Кью, 1992.

63. Рогов Е.И. «ГТсихология общения» М: Гуманитарный изд. Центр ВЛАДОС, 2002.

64. Роджерс К. «Клиент-центрированная терагшя», 1951 г.

65. СгідоровП.К, Парняков А.В. Введение в клиническую психоло-гию. М. Екатеринбург, 2000. - Т.2.

66. Скугаревская М.М. Синдром әмоционального выгорания // Медицинские новости. 2002. №7

67. Социальная психология и әтика делового общения: Учебное пособие для вузов/ под. ред. В.Н. Лавриненко. — М.: Культура и спорт, ЮНИТИ, 1995.

68. Столяренко Л.Д. Психология и әтика деловых отношений. — Ростов-на-Дону: Феникс, 2003.

69. Социальная работа. Российский Әнциклопедический словарь./ Под общ. ред. В.И. Жукова. — М, 1997.

70. Справочное пособие по социальной работе./ Под ред. А.М. Панова, Е.И. Холостовой. — М., 1997.

71. Староверов В.И., Рощин Ю.Р. Социальная реабилитация бездомных // Бежвнцы. Динамика перемещения.— М, .1989.

72. Теория и методика социальной работы / Под ред. П.Д.Павленш. — М.. ГАСБУ 1995. — Вып. 2.

73. Тетерский В.Н. Введение в социальную работу, -М. 2000.

74. Тылевич И.М., Немцев Скотт Дж.Г. Конфликты, пути их преодоления. Киев: Внешторгиздат, 2000.

75. Форманюк Т.В. Синдром профессионального сгорания, как показатель профессиональной дезадаптации.// Вопросы психологии. 1994. № 6.

290

76. Фишер Р.,Юри У. Путь к согласию, или переговоры без порі жения. М.: Наука,1990.

77. Фаулер М. Әтиьса и сестринское дело. М., 1994.

78. Чеботарева О.А. «Психологические особенности отношспіпі I системе врач - пациент»

79. Чеботарева О.А. «Современные проблемы в системе взаимв отношений врача и пациента».

80. Чеботарева О.А., Мирошникова О.В. «Традицииотношсшт врача и пациента в отечественной медицине» Шевалёв I і Кербиков О.В. "О реакции адаптации"

81. Шипицына Л.М., Защиринская О.В., ВороноваА.П., Нилойй I I Основы коммуникации. Изд. 2-е. СПб., 1995.

82. Шкуренко. Д.А. Общая и медицинская психолошя. Ростон КІ Дону, «Феникс», 2002.

ЪЪ.ХардиИ. Врач, сестра, больной. Под ред. М.В. Коркиной М., 1981.

84. Харди И. «Врач, сестра, больной. Психология работы с болк ными», Будапешт, 1988 г.

85. ХъеллЛ., ЗиглерД. «Теории личности», 2005 г., Питер. Яровинский М.Я. Медицинский работник и ііацпсіп. // Медицинская помощь. - 1996. — №3.

86. «Управление персоналом» под ред. Т.Ю. Базарова, Москва, 1991

87. Вгисе С. V. Ғгот (һе Неаііһ саге. Ғіпапсііщ Адтіпі.чіга(іоіі. // ММА. 1995. Ш, 273. № 10. р. 766-771.

88. Оикез МЖО., Хыагіг В. КеяропсіЬіШу &г с!ги§-ігк1іісс(І іміііи

А геГ. Ьоок Гог ІйҮУСГЗ, Йіе Неакһ ргоҒеззіопз апсі ііі.-пші.и іш. \т зіегсіат. 1988, С, XII. 431 р.

89. КекІ №.К. Гһс юіс оііііс I Ісакһ 8егүісе отЬікіхтап. I Іс.іІІІі Віііісіім 199 ! \/<>І. 5 !, № 6. р. 349-352.

90. \УогІ(І ('опуге.ч.ч оіі МесіісаІ І,аүу, 9іһ. Оепі (Воіуішп), І⁽'"І ҮоІ. і 958 р

291