1

БЕЛАРУСКІ ІНСТЫТУТ ПРАВАЗНАЎСТВА

І.А. Юхо,

Л.К. Сокал

Гісторыя дзяржавы

I права рэспублікі беларусь Паслякастрычніцкі перыяд

Мінск 2004

БЕЛАРУСКІ ІНСТЫТУТ ПРАВАЗНАЎСТВА

І.А. Юхо,

Л..К. Сокал

ГІСТОРЫЯ ДЗЯРЖАВЫ

I права рэспублікі беларусь

Паслякастрычніцкі перыяд

Вучэбны дапаможнік

Мінск

НА ТАА «БІП-С»

2004

Рэкамендавана рэдакцыйна-выдавецкім саветам

Беларускага інстытута правазнаўства

Рэцэнзент А.М. Янушкевіч, канд. гіст. навук

ЮхоІ.А.

Гісторыя дзяржавы і права Рэспублікі Беларусь / І.А. Юхо, Л.К. Сокал. – Мн.: НТ АА “”БІП-С”, 2004 – с.

У дапаможніку ў адпаведнасці з праграмай курса гісторыі дзяржавы і права Беларусі выкладаецца працэс развіцця дзяржавы і права нашай краіны, а таксама змешчаны дакументы, якія асвятляюць гэты працэс у паслякастрычніцкі перыяд данашых дзён.

Для выкладчыкаў і студэнтаў юрыдычных і гістарычных факультэтаў універсітэтаў, а таксама ўсіх, хто цікавіцца гісторыяй дяржавы і права беларускага народа.

УСТУП

Вывучэнне гісторыі дзяржавы і права беларускага народа мае як навуковае значэнне, так і практычнае, бо дапамагае студэнту выпрацаваць свой сучасны светапогляд грамадзяніна незалежнай Рэспублікі Беларусь. Без грунтоўнага ведання гісторыі дзяржаўных структур улады і разумення дзеяння ўсяго дзяржаўнага механізма нельга кіраваць дзяржаўным апаратам і забяспечваць падрыхтоўку свядомых будаўнікоў свабоднага грамадства і прававой дзяржавы. Гістарычны аналіз заканадаўства неабходны як для правільнага ўсведамлення дзеючых норм права, так і для крытычнай ацэнкі заганных і застарэлых прававых актаў.

Адраджэнне беларускай дзяржавы пачалося ў момант вострай ваеннай і палітычнай барацьбы, пры адсутнасці ўласных узброеных сіл і пры недастатковай матэрыяльнай і ідэалагічнай падтрымцы з боку заможных слаёў насельніцтва і некаторай часткі нацыянальнай інтэлігенцыі, але беларускі народ здолеў перамагчы ўсе цяжкасці і адбудаваць сваю незалежную Рэспубліку Беларусь. Шматвяковая гісторыя развіцця беларускай дзяржаўнасці сведчыць пра неабходнасць грунтоўнага вывучэння гістарычных падзей адносна невялікага савецкага перыяду гісторыі Беларусі, у якім адбылося безліч гераічных і трагічных з'яў нашага мінулага.

У дапаможніку асвятляюцца праблемы адраджэння дзяржавы беларускага народа, ідэйна-палітычная барацьба ў 1917 – 1920 гг., абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі, утварэнне Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі, Літоўска-Беларускай Савецкай Сацыялістынай Рэспублікі і яе ліквідацыю, аднаўленне Беларускай ССР, утварэнне яе дзяржаўнага апарата і права ў перыяд новай эканамічнай палітыкі. Асвятляюцца асноўныя моманты прававога і сацыяльнага становішча беларускіх сялян і рабочых у Заходняй Беларусі пад акупацыйным рэжымам Полышчы, уз'яднанне Заходняй Беларусі з Беларускай ССР, удзел беларускага народа ў вайне з нямецкімі акупантамі і аднаўленне народнай гаспадаркі, культуры, дзяржаўнага апарата і права рэспублікі. Значная ўвага прысвечана радыкальным пераўтварэнням 90-ых гадоў і Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 г.

Вучэбны дапаможнік разлічаны на самастойнае вывучэнне студэнтамі гісторыі дзяржавы і права Беларусі і падрыхтоўку імі рэфератаў, курсавых і дыпломных прац, таму ў ім змешчаны тэмы такіх прац, навуковая літаратура і асноўныя гістарычныя і заканадаўчыя крыніцы для кожнай тэмы.

Для болыш поўнага і ўсебаковага вывучэння гісторыі дзяржавы і права Беларусі мы раім студэнтам карыстацца не толькі літаратурай, што прыведзена ў дапаможніку, але і іншымі вучэбнымі і навуковымі працамі і публікацыямі дакументаў у часопісах і зборніках.

ТЭМА 1. Грамадска-палітычны лад і права ў перыяд рэвалюцыйных перамен і змагання за адраджэнне беларускай нацыянальнай дзяржавы (1917 – 1920)

Адбудова беларускай нацыянальнай дзжяржавы, пачалася з першых дзён Лютаўскай народнай рэвалюцыі ў Расіі ў 1917 г. На змену зліквідаванай царскай адміністрацыі ў Мінску былі ўтвораны на пачатку сакавіка Камітэт грамадскага парадку і бяспекі, падпарадкаваны Часоваму ўраду ў Петраградзе, і Мінскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, кіраўніцтва ў якім належала выканаўчаму камітэту Савета. Але фактычна вышэйшая ўлада на тэрыторыі Беларусі захавалася ў ваеннага камандавання Стаўкі вярхоўнага камандавання, што знаходзілася ў Магілёве, і штаба Заходняга фронту ў Мінску. Бо ўся тэрыторыя Беларусі з пачаткам вайны ў 1914 г. была абвешчана на ваенным становішчы і ў сувязі з гэтым усе цывільныя органы кіравання былі падпарадкаваны ваеннаму камандаванню. Такім чынам, на Беларусі пасля Лютаўскай рэвалюцыі ўсталявалася не двоеўладдзе, як у Расіі, а троеўладдзе. Усе гэтыя тры ўлады варожа ставіліся да беларускага нацыянальна-вызваленчага руху. Але яны не маглі стрымаць ініцыятывы нацыянальных дзеячаў Беларусі, якія 25 – 27 сакавіка 1917 г. правялі ў Мінску з’езд Беларускіх нацыянальных арганізацый, дзе быў створаны яго выканаўчы орган – Беларускі Нацыянальны Камітэт (БНК) у складзе 18 чалавек. У склад БНК былі выбраны: Р.А.Скірмунт (старшыня), П.П.Аляксюк, У.С.Фальскі (намеснікі старшыні), Б.А.Тарашкевіч (сакратар), Л.Заяц (скарбнік), А.А.Смоліч, Э.А.Будзька, В.Гадлеўскі, Я.С.Канчар, І.І.Краскоўскі, А.Л.Бурбіс, З.Ф.Жылуновіч, К.К.Кастравіцкі, М.С.Кахановіч, Бабарыкін, В.Л.Іваноўскі, Л.І.Дубяйкоўскі, Ф.Г.Шантыр. З’езд даручыў Камітэту прыступіць да распрацоўкі Канстытуцыі «Беларускага краявога ўрада». З’езд выказаўся за падтрымку Часовага ўрада Расіі і за неабходнасць перадачы мясцовай выканаўчай улады ў Беларусі БНК, а таксама аб прадастаўленні аўтаноміі Беларусі.

Летам таго ж года ў Мінску адбыўся Другі з'езд беларускіх арганізацый, на якім замест БНК была выбрана Цэнтральная Рада Беларускіх Арганізацый і яе Выканаўчы камітэт. У той жа час на розных франтах былі створаны камітэты воінаў-беларусаў, якія правялі свой з’езд і ўтварылі Цэнральную Беларускую Вайсковую Раду. У кастрычніку 1917 г. Цэнтральная Рада Беларускіх Арганізацый і Цэнтральная Беларуская Вайсковая Рада аб’ядналіся і ўтварылі Вялікую Беларускую Раду (ВБР) і яе Выканаўчы камітэт з 24-х чалавек. Найбольш актыўнымі дзеячамі ВБР былі: В.А.Адамовіч, П.А.Бадунова, Я.Я.Варонка, В.І.Захарка, З.Ф.Жылуновіч, С.А.Рак-Міхайлоўскі, Б.АТарашкевіч. Вялікая Беларуская Рада мела на мэце скліканне на дэмакратычнай аснове Усебеларускага з’езда для вырашэння пытання аб дзяржаўным і грамадскім ладзе Беларусі.

Далучэнне шырокіх мас насельніцтва да палітычнага жыцця спрыяла таму, што ініцыятыва Выканаўчага камітэта Вялікай Беларускай Рады аб скліканні Усебеларускага з’езда была падтрымана ўсімі беларускімі арганізацыямі. У той жа час у Выканаўчага камітэта ВБР з'явіўся канкурэнт у асобе прабальшавіцкага Беларускага Абласнога Камітэта (БАК) пры Усерасійскім Савеце сялянскіх дэпутатаў у Петраградзе. Галоўнай мэтай БАК было жаданне перахапіць ініцыятыву склікання Усебеларускага з’езда і накіраваць яго працу ў сацыялістычным накірунку і не дапусціць утварэння незалежнай Беларускай рэспублікі. Дзейнасць БАК атрымала падтрымку ўрада Расіі, і асабіста I. Сталіна.

Пераход улады ў Петраградзе ў кастрычніку 1917 г. у рукі бальшавікоў не змяніў намаганняў Вялікай Беларускай Рады да склікання Усебеларускага з’езда, які пачаў працу 5 снежня 1917 г. У працы з’езда ўдзельнічала каля 2 тыс. чалавек, з іх 1175 дэлегатаў мелі права рашаючага голасу. Па свайму сацыяльнаму складу ён быў неаднародным. Большасць удзельнікаў з’езда складалі салдаты, сяляне, рабочыя, працоўная інтэлігенцыя (настаўнікі), але былі і прадстаўнікі памешчыкаў. На з’ездзе разглядаліся пытанні палітычнага становішча, утварэння мясцовых органаў дзяржаўнага кіравання лёс Беларусі. З’езд пачаў працаваць, калі ў Мінску была ўстаноўлена дыктатура бальшавікоў Заходняга фронту, якія ў лістападзе 1917 г. утварылі Абласны выканаўчы камітэт Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняй у вобласці і фронту (Аблвыкамзах), які абапіраўся на салдат Заходняга фронту расійскай арміі. Першапачаткова Аблвыкамзах не перашкаджаў працы Усебеларускага з’езда, але як толькі з’езд прыняў пастанову аб самавызначэнні Беларусі і аб утварэнні са свайго складу «органа краёвай улады ў асобе Усебеларускага Савета сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў», то з’езд быў разагнаны. Тым самым бальшавікі Заходняга фронту не далі магчымасці працоўным Беларусі ўтварыць свае саветы.

У лютым 1918 г. нямецкія войскі пачалі новае наступленне, і бальшавіцкі Аблвыкамзах вымушаны быў уцякаць з Мінска. Выкарыстаўшы момант, калі бальшавікоў ужо не было ў Мінску, а немцы яшчэ не захапілі горад, Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускага з’езда выдаў Першую ўстаўную грамату да народаў Беларусі, ў якой абвясціў сябе часоваю ўладаю на Беларусі і ўтварыў Народны Сакратарыят, як часовы ўрад Беларусі.

3 сакавіка 1918 г. урадам Савецкай Расіі быў падпісаны ў Брэст-Літоўску мірны дагавор з Германіяй, па якому Беларусь рвалася на часткі і большая частка Беларусі прызнавалася за Германіяй, што ўжо выключала магчымасць утварэння беларускай аўтаноміі ў складзе Расіі. А таму 9 сакавіка 1918 г. Выканаўчы камітэт Рады з’езда, дбаючы аб дзяржаўнасці беларускага народа, выдаў Другую ўстаўную грамату, якой абвясціў аб утварэнні Беларускай Народнай Рэспублікі. Затым, 25 сакавіка, Трэцяй устаўной граматай абвясціў Беларускую Народную Рэспубліку самастойнай, «незалежнай і вольнай дзяржавай». Яе незалежнасць і суверэннасць была прызнана некаторымі замежнымі дзяржавамі.

У лістападзе 1918 г. Германія пацярпела паражэнне і яе войскі вымушаны былі пакінуць Беларусь. Але як толькі немцы пачалі адыходзіць з Беларусі, на яе тэрыторыю ўступіла расійская Чырвоная Армія. Урад Расіі, і асабліва ЦК РКП(б), каб неяк прыхаваць агрэсіўны характар супраць незалежнай Беларускай рэспублікі, вырашылі ўтварыць Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку Беларусі. З гэтай мэтай 25 снежня 1918 г. І.Сталін паведаміў А.Мяснікову, што ЦК партыі вырашыў пагадзіцца з прапановай беларускіх бальшавікоў, што працавалі ў Народным камісарыяце па нацыянальных справах у Маскве, на ўтварэнне савецкага ўрада для Беларусі. Там жа І.Сталін выдаў дырэктыву «Аб практычных мерапрыемствах утварэння БССР» і зацвердзіў склад урада Беларускай ССР. Канстытуцыйнае абвяшчэнне аб утварэнні Беларускай ССР было зроблена 1 студзеня 1919 г. Маніфестам Часовага Рабоча-Сялянскага Савецкага Урада Беларусі, падпісанага З.Жылуновічам (старшыня ўрада) і сябрамі ўрада – А.Мясніковым, С.Івановым, А.Чарвяковым і І.Рэйнгольдам. У лютым 1919 г. адбыўся 1-ы з’езд саветаў Беларусі, на якім была прынята Канстытуцыя Беларускай ССР і выбраны Цэнтральны Выканаўчы Камітэт Беларускай ССР. Ён у сваю чаргу выбраў Вялікі і Малы прэзідыумы ЦВК БССР, якія выконвалі функцыю ўрада Беларускай ССР.

Першая Савецкая Рэспубліка Беларусі праіснавала два няпоўныя месяцы, бо КЦ РКП(б), жадаючы засцерагчы Беларускую ССР і Літоўскую ССР «ад магчымасці праяўлення ў іх нацыянальна-шавіністычных памкненняў», вырашыў аб’яднаць іх у адзіную Літоўска-Беларускую рэспубліку, якая і была ўтворана 27 лютага 1919 г. Праіснавала яна да восені 1919 г., калі яе беларуская частка была акупіравана Польшчай і ўрад Савецкай Расіі прапанаваў Польшчы заключыць мірны дагавор_, па якому яна магла атрымаць тэрыторыю Беларусі, што ўваходзіла ў склад Літоўска-Беларускай ССР. Акупацыя Польшчай тэрыторыі Беларускай Народнай Рэспублікі не азначала яе ліквідацыю. На той час нават У.І.Ленін лічыў, што Беларуская Народная Рэспубліка можа заставацца незалежнай дзяржавай. У красавіку 1920 г. ён паведаміў, што савецкі ўрад нічога не мае «супраць незалежнасці Літвы і Беларусі» (У.І.Ленін. ПСС. Т. 40. С. 331). Але як толькі Чырвоная Армія заняла сталіцу Беларускай Народнай Рэспублікі Мінск, ЦК РКП(б) вырашыў аднавіць Беларускую ССР. 31 ліпеня 1920 г. у Мінску адбылося сумеснае пасяджэнне Мінскага губернскага Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта, прадстаўнікоў ЦК КП(б) Літбел, прафесійных саюзаў, Беларускай камуністычнай арганізацыі і партыі Бунд, на якім была зацверджана Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь. Гэтай Дэкларацыяй была канстытуцыйна адноўлена Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка і быў утвораны яе вышэйшы орган дзяржаўнай улады – Ваенна-Рэвалюцыйны Камітэт ССРБ, які быў падпарадкаваны партыйным і дзяржаўным органам Савецкай Расіі.

У сярэдзіне снежня 1920 г. у Мінску адбыўся Другі з’езд Саветаў Беларусі, які прыняў папраўкі і дапаўненні да Канстытуцыі БССР, выбраў Цэнтральны Выканаўчы Камітэт, старшыню ЦВК, утварыў урад БССР. Старшынёй ЦВК і ўрада БССР быў выбраны А.Р.Чарвякоў. 18 сакавіка 1921 г. у Рызе быў падпісаны мірны дагавор паміж Польшчай, з аднаго боку, і Расіяй і Украінай – з другога, па якому ўся Заходняя Беларусь аддавалася Польшчы. Беларуская ССР на той час складалася толькі з шасці паветаў былой Мінскай губерні: Мінскага, Барысаўскага, Ігуменскага, Бабруйскага, Слуцкага і Мазырскага. Усходнія паветы Беларусі былі ўключаны ў склад РСФСР.

Тэматыка рэфератаў і курсавых прац па тэме 1

1. Дзейнасць беларускіх нацыянальных арганізацый у 1917 г. Першы Усебеларускі з’езд (кангрэс), яго рашэнні і значэнне.

2. Усталяванне Савецкай улады на Беларусі. Абласны Выканаўчы Камітэт Заходняй вобласці і фронту. Яго склад і характар дзейнасці.

3. Беларуская Народная Рэспубліка і яе дзейнасць.

4. Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусь. Першы ўрад БССР. Тэрыторыя рэспублікі.

5. Першы з’езд Саветаў Беларускай ССР і яго акты.

6. Утварэнне Літоўска-Беларускай ССР, яе тэрыторыя, час яе дзейнасці.

7. Беларусь пад польскай акупацыяй. Дзейнасць БНР. Хлуслівасць польскай палітыкі.

8. Аднаўленне Беларускай ССР. Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Беларускай ССР.

9. Другі з’езд Саветаў Беларусі і яго рашэнні.

Літаратура да тэмы 1

1. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.1 – 6. Мн., 1993 – 2003.

2. Круталевич В.А. История Беларуси: Становление национальной державности. Мн., 1999.

3. Круталевіч В.А., Юхо І.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі (1917 – 1945 гг.). Мн., 2000.

4. Ладысеў У.Ф., Брыгадзін П.І. На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917 – 1920 гг.).

5. Касцюк М. Бальшавіцкая сістэма ўлады на Беларусі. Мн., 2000.

6. Турук Ф. Белорусское движение. М., 1921; Мн., 1993.

7. Из истории установления Советской власти в Белоруссии и образования БССР. Документы и материалы. Мн., 1954.

8. Маргунский С.П. Создание и упрочение белорусской государственности. Мн., 1958.

9. Юхо И.А., Сокол Л.К. Учебное пособие по истории государства и права Республики Беларусь. Ч. 1. Мн., 1994.

ТЭМА 2. Дзяржава і права Беларускай ССР

у міжваенны час (1921 – 1938)

Народная гаспадарка Беларусі, зруйнаваная першай сусветнай вайной, нямецкай і польскай акупацыяй, «ваенным камунізмам» на пачатку 1921 г. знаходзілася ў вельмі цяжкім стане. Голад і рабаўніцтва харчатрадаў выклікалі масавыя сялянскія бунты і паўстанні супраць бальшавіцкай улады. У першай палове сакавіка 1921 г. у Маскве адбыўся X з’езд РКП(б), які прыняў пастанову аб пераходзе да новай эканамічнай палітыкі дазвол рыначных адносін, прадпрымальніцкай дзейнасці і, самае галоўнае, навядзенне прыватнай сялянскай гаспадаркі. Правядзенне нэпа садзейнічала аднаўленню і развіццю беларускай культуры.

У перыяд нэп’а былі выпрацаваны новыя тэарэтычныя і практычныя асновы спалучэння камандна-адміністрацыйнай сістэмы кіравання з гаспадарчаразліковай, што давала магчымасць дзяржаўным прадпрыемствам удзельнічаць у таварна-рыначных адносінах, праяўляць ініцыятыву ў гаспадарчай дзейнасці. Некалькі паслаблены быў рэпрэсійны характар дзейнасці карных органаў, пачало ўводзіцца новае заканадаўства. Дзейнасць вышэйшых і мясцовых органаў дзяржаўнай улады ставілася пад кантроль заканадаўства. Пачалі больш дакладна юрыдычна афармляцца ўзаемаадносіны паміж БССР і РСФСР. У пачатку 1921 г. быў заключаны Саюзны рабоча-сялянскі дагавор, згодна з якім Беларуская ССР заняла пераходнае становішча ад аўтаноміі ў складзе РСФСР да саюзнай рэспублікі, што пазней і было засведчана ў рэзалюцыі X з’езда РКП(б). Развіццю Беларускай ССР садзейнічала ўтварэнне Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік 30 снежня 1922 г.

У гэты ж перыяд усталявалася стабільная структура партыйнага і дзяржаўнага апарата. Вышэйшая ўлада належала кіраўніцтву Расійскай Камуністычнай партыі (бальшавікоў) на чале з У.І.Леніным, а з 1924 г. – І.В.Сталінам. Вышэйшымі дзяржаўнымі органамі лічыліся: Усерасійскі з’езд Саветаў, Усерасійскі Цэнтральны Выканаўчы Камітэт і Савет Народных Камісараў РСФСР. З 1923 г., пасля ўтварэння Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік: Усесаюзны з’езд Саветаў, Цэнтральны Выканаўчы Камітэт СССР і Савет народных камісараў СССР.

У Беларускай ССР усе партыйныя і савецкія органы былі падпарадкаваны кіраўніцтву РКП(б), ВКП(б), КПСС і да 1923 г. кіруючым органам РСФСР, а потым Савецкага Саюза. У рэспубліцы партыйнае кіраўніцтва да 1924 г. належала Цэнтральнаму Бюро Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Беларусі, а з траўня 1924 г. Цэнтральнаму Камітэту КП(б)Б. Вышэйшымі дзяржаўнымі органамі лічыліся Усебеларускі з’езд Саветаў, яго Цэнтральны Выканаўчы камітэт (ЦВК) і Савет Народных Камісараў БССР.

У 1924 – 1926 гг. у склад Беларускай ССР былі вернуты 18 паветаў Усходняй Беларусі і праведзены новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел рэспублікі. Уся тэрыторыя БССР была падзелена на акругі, раёны, сельсаветы, гарады, мястэчкі, вёскі. Тэрыторыя БССР у пачатку 1927 г. складала 125 950 кв. км з насельніцтвам каля 5 млн чалавек.

11 красавіка 1927 г. VIII Усебеларускі з’езд Саветаў зацвердзіў Канстытуцыю Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, якая мела сваёй задачай «гарантаваць дыктатуру пралетарыяту ў мэтах падаўлення буржуазіі, знішчэнне эксплуатацыі чалавека чалавекам і здзяйсненне камунізму, пры якім не будзе ні падзелу на класы, ні дзяржаўнай улады» (арт. 1). У першыя гады бальшавіцкай улады адбылося зліццё партыйнага і савецкага дзяржаўнага апарату. Усе важнейшыя пасады ў дзяржаўным апараце займалі толькі сябры камуністычнай партыі бальшавікоў, якія зацвярджаліся ў адпаведных партыйных камітэтах. Напрыклад, кіруючыя работнікі Беларускай ССР зацвярджаліся ў Маскве ў ЦК РКП(б), ЦК ВКП(б), а рэспубліканскія наркомы, іх намеснікі і некаторыя іншыя – на Бюро ЦК КП(б)Б. Асобы, якія прызначаліся або выбіраліся на пасады ў акругах, раёнах, зацвярджаліся адпаведнымі партыйнымі камітэтамі. Такая сістэма вылучэння і прызначэння кіруючых партыйных і дзяржаўных работнікаў атрымала назву наменклатуры. Канстытуцыя Беларускай ССР 1927 г. абмяжоўвала правы некаторых груп сваіх грамадзян (арт. 13, 19, 71).

У 20-ыя гады XX ст. у Беларускай ССР была створана рэспубліканская нарматыўна-заканадаўчая база, што забяспечвала прававое рэгуляванне дзейнасці органаў дзяржаўнага апарату, гаспадарчых і культурных устаноў, а таксама прававое становішча грамадзян. Былі ўведзены ў дзеянне на тэрыторыі рэспублікі некаторыя кодэксы РСФСР і распрацаваны свае кодэксы і іншыя нарматыўныя акты.

Паспяховае правядзенне зямельнай, падатковай, крэдытна-фінансавай і рыначнай палітыкі ў сярэдзіне 20-ых гадоў садзейнічала таму, што ў 1925 – 1926 гг. сельская гаспадарка і прамысловасць рэспублікі значна пераўзыходзіла даваенны ўзровень. Але ў 1928 – 1930 гг. пачалася ліквідацыя нэп’а і прымусовая масавая калектывізацыя сельскай гаспадаркі. Паскоранымі тэмпамі пачалася пабудова сацыялізму. Пачаліся масавыя рэпрэсіі супраць нэпманаў, кулакоў, нацыянальных дэмакратаў і ўвогуле ўсяго народа, якія асабліва ўзраслі ў 1934 – 1938 гг. Усё гэта ў значнай ступені нанесла значныя шкоды народнай гаспадарцы і беларускай культуры. У 1932 – 1933 гг. у рэспубліцы пачаўся голад, была ўведзена карткавая сістэма забеспячэння насельніцтва харчовымі прадуктамі і таварамі неабходнага ўжытку.

Фальсіфікацыя крымінальных спраў супраць «ворагаў народа», партыйных, савецкіх і ваенных кіраўнікоў у Савецкім Саюзе прывяла да значнай дэзарганізацыі ўсіх структур кіравання. Разам з тым праводзілася шырокая прапагандысцкая кампанія па нібыта пабудаванаму сацыялізму і развіццю дэмакратыі. У гэтай прапагандысцкай працы значная роля адводзілася прынятай у 1936 г. Канстытуцыі СССР і зацверджанай у лютым 1937 г. Канстытуцыі Беларускай ССР.

Канстытуцыя СССР 1936 г. прадугледжвала нібыта пашырэнне правоў грамадзян. Так, у артыкуле 125 абвяшчаліся свабода слова, свабода друку, свабода сходаў і мітынгаў, свабода вулічных шэсцяў і дэманстрацый, але толькі ў мэтах «умацавання сацыялістычнага ладу». На самай жа справе кожнае свабоднае слова разглядалася як контрарэвалюцыйная дзейнасць або антысавецкая агітацыя і прапаганда, што магло карацца смяротным пакараннем або (з 1937 г.) пазбаўленнем волі да 25 гадоў, як была асуджана Ларыса Геніюш у 1949 г. З прыняццем Канстытуцыі СССР 1936 г. яшчэ больш былі абмежаваны правы саюзных рэспублік і праведзена больш жорсткая цэнтралізацыя ўсяго дзяржаўнага апарату. Забаранялася нават выданне ў рэспубліцы сваіх законаў аб судовым ладзе і судаводстве, а таксама прыняцце крымінальнага і грамадзянскага кодэксаў, што было аднесена да выключнай кампетэнцыі СССР.

Канстытуцыя Беларускай ССР 1937 г. адпаведна пераказвала Канстытуцыю СССР і толькі дэталізавала яе некаторыя палажэнні. Новымі былі ў саюзнай і рэспубліканскай канстытуцыях спроба адыходу ад прынцыпу «ўся ўлада Саветам» і намячаўся пераход да прынцыпу падзелу ўлад на заканадаўчую, выканаўчую і судовую. Але практычна гэта нічога не вызначала, бо фактычна ўся ўлада была сканцэнтравана ў ЦК ВКП(б) і яго Палітбюро. Новымі былі артыкулы аб Вярхоўным Савеце і яго прэзідыуме, а таксама аб выбарчым праве, аднак і яны не мелі вялікага значэння, бо дэпутаты ў Вярхоўны Савет СССР і Вярхоўны Савет БССР фактычна прызначаліся партыйнымі органамі. Спачатку ў кожную выбарчую акругу вылучаўся адзін кандыдат у дэпутаты, а затым ён жа выбіраўся дэпутатам, так што для грамадзян выбіраць не было магчымасці. Таму ўся палітычная сістэма Саецкага Саюза, у тым ліку і Беларускай ССР, з 1930 г. да 1953 г. характарызуецца як бюракратычны, аўтарытарны, дыктатарскі рэжым, у якім пануючым быў поўны кантроль над усімі бакамі грамадскага жыцця з боку партыйных і рэпрэсіўных органаў.

Тэматыка рэфератаў і курсавых прац па тэме 2

1. Дзяржаўнае будаўніцтва ў Беларускай ССР у першыя гады новай эканамічнай палітыкі.

2. Дзяржаўна-прававыя ўзаемаадносіны паміж РСФСР і БССР.

3. Нацыянальная палітыка ў БССР у 20-ыя гады XX ст.

4. Вяртанне ў склад Беларускай ССР усходніх раёнаў Беларусі.

5. Сутнасць і значэнне Канстытуцыі БССР 1927 г.

6. Змены ў заканадаўстве БССР у 20-ыя гады XX ст.

7. Адміністрацыйна-прымусовая калектывізацыя сельскай гаспадаркі.

8. Канстытуцыя СССР 1936 г. і Канстытуцыя БССР 1937 г.

9. Рэпрэсіўны характар дзейнасці карацельных органаў у 1930 – 1938 гг.

Літаратура да тэмы 2

1. Ленин В.І. К вопросу о национальностях или об «автономизации». ПСС. Т. 45.

2. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1 – 6. Мн., 1993 – 2003.

3. Круталевіч В.А., Юхо І.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі (1917 – 1945 гг.). Мн., 2000.

4. История государства и права Белорусской ССР. Т. 1. Мн., 1970.

5. История советской конституции 1917 – 1956. М., 1957.

6. Нарысы гісторыі Беларусі ў 2-х частках. Ч. 2. М., 1995.

7. Касцюк М. Бальшавіцкая сістэма ўлады на Беларусі. Мн., 2000.

8. Маргунский С.П. Государственное строительство БССР в годы восстановления народного хозяйства 1921 – 1925. Мн., 1966.

9. Эканамічная гісторыя Беларусі. Мн., 1996.

10..Адамушка У. Палітычныя рэпрэсіі 20 – 50-ых гадоў на Беларусі. Мн., 1994.

Тэма 3. Беларуская ССР

у перыяд другой сусветнай вайны.

Уз’яднанне Заходняй Беларусі з Беларускай ССР. Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне

29 жніўня 1918 г. Савет Народных Камісараў РСФСР выдаў дэкрэт, якім прызнаваліся страціўшымі сілу ўсе трактаты аб падзелах Рэчы Паспалітай паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй, падпісаныя ў XVIII ст. Гэтым дэкрэтам Савецкая Расія прызнавала права Польшчы, Беларусі і Літвы на ўтварэнне сваіх нацыянальных дзяржаў. Але ўнутраныя эканамічныя і палітычныя сілы гэтых народаў на той час былі вельмі слабымі. Знешняя дапамога з боку еўрапейскіх дзяржаў была накіравана толькі Польшчы і Літве.

Пры падтрымцы заходніх дзяржаў у Польшчы былі створаны вайсковыя легіёны, якія адразу пасля капітуляцыі Германіі і абвяшчэнні Польскай рэспублікі ў канцы 1918 г. пачалі агрэсію супраць Беларускай Народнай Рэспублікі, а пасля утварэння Беларускай ССР і супраць яе.

Прыкрываючы сваю захопніцкую палітыку на Беларусі, Ю.Пілсудскі 22 красавіка 1919 г. выдаў адозву «Да жыхароў былога Вялікага княства Літоўскага», у якой пісаў: «Край Ваш больш як сто гадоў ня ведае свабоды, прыгнечаны варожай сілаю Расіі, Германіі і бальшавікоў, якія не пытаючыся народу накінулі чужыя парадкі, прыгняталі Вашу волю, а частакроць ламалі жыццё». Далей ён абяцаў даць магчымасць самім беларусам вырашаць нацыянальныя і рэлігійныя справы так, як самі яны пажадаюць. Але, наадварот, як толькі палякі захапілі частку Беларусі, то адразу пачалі вынішчаць беларускую культуру і праводзіць палітыку апалячвання беларусаў. У сакавіку 1921 г. быў падпісаны ў Рызе мірны дагавор паміж Расіяй і Украінай з аднаго баку, і Польшчай – з другога, па якому Заходняя Беларусь прызнавалася часткай Польшчы.

У Заходняй Беларусі пад польскай акупацыяй усталяваўся ваенна-паліцэйскі рэжым, які душыў падаткамі сялян і прыгнятаў усіх працоўных палітычным і нацыянальным бяспраўем, асабліва пасля дзяржаўнага перавароту ў 1926 г. Тэрыторыя Заходняй Беларусі ў 20 – 30-ыя гады падзялялася на 4 ваяводствы: Віленскае, Навагрудскае, Беластоцкае і Палескае з цэнтрам у гтБрэсце. Ваяводствы складаліся з паветаў, паветы – з гмін, гміны – з грамад. Згодна з гэтым падзелам былі ўтвораны і мясцовыя органы кіравання і самакіравання.

Вышэйшымі органамі ўлады і кіравання ў Польшчы былі: прэзідэнт дзяржавы, сейм і сенат, савет міністраў.

Прэзідэнт Польскай рэспублікі выбіраўся на 7 гадоў на сумесным пасяджэнні дэпутатаў сейма і сенатараў (народным сходам). Першым прэзідэнтам Польскай рэспублікі быў выбраны галасамі левых і цэнтрысцкіх партый і нацыянальных меншасцяў 9 снежня 1922 г. ураджэнец Віленшчыны Гаўрыла (Габрыэль) Нарутовіч, які быў забіты польскім шавіністам праз 7 дзён пасля 16 снежня 1922 г. 20 снежня 1922 г. адбыліся выбары новага прэзідэнта, ім быў выбраны Станіслаў Вайцэхоўскі, які пасля майскага дзяржаўнага перавароту ў 1926 г. падаў у адстаўку. Народны сход 31 мая 1926 г. выбраў прэзідэнтам Польскай рэспублікі Юзафа Пільсудскага, але ён не прыняў гэтай пасады і прапанаваў выбраць прэзідэнтам Ігната Мосьціцкага, які і быў выбраны прэзідэнтам Польскай рэспублікі. З гэтага часу ў Польшчы ўсталяваўся паліцэйска-бюракратычны таталітарны рэжым. Роля сейма і сената была зведзена да зацвярджэння бюджэту.

Прэзідэнт Польскай рэспублікі быў галавой дзяржавы. Ён кіраваў органамі выканаўчай улады, прадстаўляў дзяржаву ў міжнародных зносінах, выдаваў заканадаўчыя акты, у некаторых выпадках карыстаўся паўнамоцтвамі суддзі. Ён прызначаў і звальняў міністраў і іншых вышэйшых службовых асоб, ажыццяўляў вярхоўнае камандаванне збройнымі сіламі дзяржавы. Прэзідэнт склікаў, зачыняў і мог пераносіць даты чарговых і надзвычайных сесій сейма і сената. Ён жа прызначаў суддзяў і вырашаў пытанні аб памілаванні. Дзяржаўныя акты прэзідэнта павінны былі быць засведчанымі старшынёй урада і адпаведным міністрам, якія і неслі адказнасць за іх змест перад сеймам.

На выбарах, што адбыліся ў лістападлзе 1922 г. у сейм і сенат побач з прадстаўнікамі правых і цэнтрысцкіх буржуазна-памешчыцкіх партый былі выбраны і некалькі прадстаўнікоў працоўных ад блока нацыянальных меншасцяў, у асноўным, з Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны. Дэпутаты ад Заходняй Беларусі П.Мятла, А.Аўсянік, С.Рак-Міхайлоўскі, Б.Рагуля, А.Станкевіч, Б.Тарашкевіч і іншыя, усяго 11 дэпутатаў і 3 сенатары ўтварылі Беларускі сеймавы клуб. Яны пастаянна змагаліся ў Сейме за сацыяльныя і нацыянальныя правы працоўных Заходняй Беларусі. У 1925 – 1927 гг. у Заходняй Беларусі была ўтворана, пры непасрэдным удзеле дэпутатаў Б.Тарашкевіча, П.Мятлы, С.Рак-Міхайлоўскага, масавая легальная рэвалюцыйна-дэмакратычная нацыянальна-вызваленчая арганізацыя працоўных Заходняй Беларусі Беларуская сялянска-работніцкая Грамада.

Сейм і Сенат, якія былі асноўнымі заканадаўчымі органамі да мая 1926 г., пасля ваеннага перавароту Пілсудскага страцілі сваё значэнне, хаця працягвалі існаваць у дзяржаве. Згодна з Канстытуцыяй Польшчы 1935 г. і Законам аб выбарах у Сейм і Сенат, выбіраць дэпутатаў у Сейм маглі грамадзянне, якія дасягнулі 24 гадоў, а быць выбранымі – з 30 гадоў. Сейм складаўся з 208 дэпутатаў, а Сенат – з 96 сенатараў. 32 сенатары прызначаліся прэзідэнтам, а 64 сенатары выбіраліся толькі грамадзянамі, якія дасягнулі 30 гадоў, мелі заслугі перад дзяржавай, вышэйшую або сярэднюю спецыяльную адукацыю, афіцэрскае званне або займалі кіруючыя пасады ў грамадскім ці дзяржаўным апараце. Вядома, што ні сяляне, ні рабочыя з Заходняй Беларусі пры такіх умовах не маглі ўдзельнічаць у выбарах сенатараў. Выбранымі ў сенат маглі быць толькі грамадзяне, якія карысталіся выбарчым правам сенатараў і дасягнулі 40 гадоў.

Цэнтральным выканаўча-распарадчым органам дзяржаўнага кіравання быў Савет міністраў Польшчы, які складаўся са старшыні Савета міністраў, яго намеснікаў і міністраў.

Уся тэрыторыя Заходняй Беларусі падчас польскай акупацыі падраздялялася на чатыры ваяводствы: Віленскае, Навагрудскае, Беластоцкае і Палескае з цэнтрам ў г. Брэст. Мясцовымі органамі дзяржаўнай адміністрацыі ў ваяводстве былі ваявода і ваяводскае ўпраўленне. Ваявода прызначаўся прэзідэнтам па прапанове міністра ўнутраных спраў, зацверджанай Саветам міністраў. Ваявода быў прадстаўніком урада на тэрыторыі ваяводства. Ён каардынаваў дзейнасць усіх дзяржаўных устаноў на тэрыторыі ваяводства і мог ажыццяўляць кантрольныя паўнамоцтвы над усімі дзяржаўнымі ўстановамі, якія непасрэдна яму не падпарадкоўваліся. Ён наглядаў, каб іх дзейнасць адпавядала агульнай палітыцы дзяржавы.

Свае функцыі ваявода выконваў праз ваяводскае ўпраўленне, якое складалася з аддзелаў: агульнага; бяспекі; самакіравання; адміністрацыйнага; аховы здароўя; вайсковага; земляробства; прамысловасці; працы і інш. Галоўная ўвага ваявод у заходнебеларускіх ваяводствах накіроўвалася на апалячванне краю, на недапушчэнне нацыянальна-вызваленчай барацьбы беларускага народа, устанаўленне жорсткага кантролю за прэсай, грамадскімі і палітычнымі рухамі, партыямі і арганізацыямі. Ваяводы ажыццяўлялі нагляд за працай падпарадкаваных ім павятовых органаў улады.

На чале павятовай адміністрацыі стаяў стараста, які прызначаўся міністрам унутраных спраў і падпарадкоўваўся ваяводзе. Яму было падпарадкавана павятовае ўпраўленне – староства. Паўнамоцтвы старасты ў многім былі падобнымі да паўнамоцтваў ваяводы. У павятовым упраўленні ў адрозненне ад ваяводства была меншая колькасць аддзелаў і называліся яны рэфератамі.

Да 1933 г. у паветах існавалі павятовыя сеймікі як органы мясцовага самакіравання, дэлегаты на якія выбіраліся гміннымі саветамі. Пасля 1933 г. у паветах былі ўтвораны павятовыя рады, якія выбіраліся гміннымі радамі, а іх выканаўчымі органамі сталі павятовыя ўправы з шасці чалавек на чале са старастам. Але гэтыя органы самакіравання былі ў значнай меры толькі дэкаратыўнымі, бо самі яны без старасты нічога вырашаць не маглі. Колькасць паветаў у Заходняй Беларусі ў розныя часы вагалася ад 20 да 34. Напрыклад, у Навагрудскае ваяводства ў 1932 г. уваходзілі: Баранавіцкі, Валожынскі, Лідскі, Навагрудскі, Нясвіжскі, Слонімскі, Стаўбцоўскі, Шчучынскі, у склад Віленскага ваяводства – Ашмянскі, Браслаўскі, Віленскі, Дзісненскі, Маладзечанскі, Пастаўскі, Свянцянскі паветы. Вялікія гарады, з колькасцю жыхароў за 75 тыс. чалавек, выдзяляліся ў самастойныя гарадскія паветы і ўзначальваліся гарадскімі старастамі. Малыя гарады ўтваралі гарадскія гміны.

Кожны сельскі павет падраздзяляўся на гміны. Гмінную адміністрацыю складалі войт і гміннае праўленне, якое складалася з намесніка войта і двух або трох засядацеляў. Засядацелі выбіраліся гміннаю радаю, у склад якой уваходзіла 10 – 15 радцаў. Гмінную раду выбіралі дэлегаты гміннага сходу, які складаўся са 100 – 150 прадстаўнікоў мясцовых паселішчаў – грамад.

Гміны складаліся з грамад, якія маглі аб’ядноўваць некалькі хутароў або невялікіх вёсак, аднак магло быць, што адна вёска ўтварала грамаду. На чале грамады стаяў солтыс, які па закону павінен быў выбірацца на грамадскім сходзе або грамадскай радай, але на самай справе солтыс, як і гмінны войт, прызначаўся павятовым старастам.

На ўсе дзяржаўныя пасады ў ваяводствах, паветах і гмінах Заходняй Беларусі прызначаліся толькі палякі і, як правіла, ураджэнцы самой Польшчы, выхадцы з багатых слаёў насельніцтва. Каб не дапусціць простых людзей да працы ў дзяржаўным апараце, у 1933 г. быў прыняты закон, згодна з якім нават на пасады ў гміннае праўленне маглі «выбірацца» толькі асобы, якія мелі сярэднюю адукацыю і павінны былі вытрымаць экзамены ў спецыяльнай павятовай камісіі. Уся сістэма мясцовых органаў дзяржаўнай улады грунтавалася на прынцыпе бюракратычнага цэнтралізму, на поўным падпарадкаванні месц цэнтру, без уліку мясцовых інтарэсаў, на падаўленні ўсяго беларускага.

Палітычнае бяспраўе, сацыяльны і нацыянальны прыгнёт беларускага насельніцтва Заходняй Беларусі выклікалі барацьбу за свае правы, нацыянальнае і сацыяльнае вызваленне з-пад польскай акупацыі. У першыя гады пасля захопу Заходняй Беларусі нацыянальна-вызваленчая барацьба беларускага народа насіла характар шырокай партызанскай вайны. У сярэдзіне 20-ых гадоў у Заходняй Беларусі ўзнікла масавая дэмакратычная арганізацыя – Беларуская сялянска-рабочая грамада, якая на пачатку 1927 г. налічвала ў сваіх радах больш за 100 тыс. чалавек. Праграма Грамады ўключала патрабаванні: перадачу памешчыцкай зямлі сялянам, права на нацыянальнае самавызначэнне і шэраг іншых дэмакратычных патрабаванняў. Супраць польскай акупацыі актыўна дзейнічалі розныя палітычныя партыі і грамадскія арганізацыі, рухі: Камуністычная партыя Заходняй Беларусі (ліквідавана паводле пастановы выканкома Камінтэрна ў 1938 г.), Беларуская хрысціянска-дэмакратычная партыя, Беларускі сялянскі саюз, Таварыства беларускай школы і некаторыя менш уплывовыя арганізацыі.

Польскі паліцэйска-бюракратычны рэжым увесь час вёў жорсткую барацьбу супраць усіх беларускіх палітычных і грамадскіх арганізацый, праводзіў арышты, ссылкі, зняволенні ў канцлагеры, рабіў бандыцкія напады на актыўных дзеячаў нацыянальна-вызваленчай барацьбы ў Польшчы. Былі выдадзены законы, якія прадастаўлялі самыя шырокія правы адміністрацыі, паліцыі і судова-следчым установам у барацьбе з беларускім нацыянальным рухам. Законам ад 14 лютага 1928 г. дазвалялася паліцыі і іншым збройным сілам дзяржавы расстрэльваць дэманстрацыі і інш. 17 чэрвеня 1934 г. прэзідэнт Польшчы і Савет міністраў выдалі дэкрэт, згодна з якім кожны чалавек мог быць «затрыманы і прымусова змешчаны ў месца ізаляцыі…» Пастанову аб прымусовай ізаляцыі выдаваў следчы суддзя па прадстаўленні ўлад, якія выканалі затрыманне. Пастанова следчага суддзі абскарджанню не падлягала. Ізаляваны можа быць заключаны на тры месяцы. Ізаляцыя можа быць прадоўжана на наступныя тры месяцы ў тым жа парадку. Згодна з гэтым дэкрэтам, у канцлагер, які быў утвораны ў Бярозе Картузскай, былі заключаны сотні беларускіх дзеячаў без суда і следства, бо калі былі нейкія доказы, што сведчылі аб іх удзеле ў вызваленчай барацьбе, то тады іх вялі ў суд. У Заходняй Беларусі да 1932 г. ужывалася царскае крымінальнае ўлажэнне 1903 г., а ў 1932 г. быў уведзены ў дзеянне Крымінальны кодэкс Польшчы, згодна з якім асобы, вінаватыя ў вызваленчай барацьбе, караліся самымі суровымі карамі, аж да пакарання смерцю. Але ніякія кары не маглі запалохаць барацьбітоў за сваю свабоду, за вызваленне народа з-пад польскай акупацыі.

Пачатак другой сусветнай вайны.

Уступленне Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь

У сярэдзіне 30-ых гадоў XX ст. былі зроблены спробы стрымаць агрэсію гітлераўскай Германіі ў Еўропе пры дапамозе заключэння дагавора аб калектыўнай бяспецы паміж заходнімі дэмакратычнымі дзяржавамі і Савецкім Саюзам. Але гэтая магчымасць была страчана Мюнхенскім пактам 1938 г., калі Англія і Францыя далі згоду на захоп Германіяй спачатку часткі, а затым і ўсёй Чэхаславакіі. А калі Гітлер пачаў падрыхтоўку да ваеннага захопу Польшчы, урад Савецкага Саюза пайшоў на змову з Германіяй і падпісаў 23 жніўня 1939 г. пакт Молатава – Рыбентропа аб ненападзе, які быў дапоўнены сакрэтнымі пратаколамі, згодна з якімі тэрыторыя Польшчы і некаторых іншых дзяржаў падзялялася на сферы ўплыву Савецкага Саюза і Германіі. Гэты пакт даў магчымасць Германіі пачаць вайну супраць Польшчы і на працягу некалькіх тыдняў яе разграміць. Разам з тым разгром Польшчы дазволіў беларусам і ўкраінцам з Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны вырвацца з-пад польскага ўціску і даў ім магчымасць здзейсніць сваё права на самавызначэнне, скасаваць захопніцкі Рыжскі мірны дагавор 1921 г. Раніцай 17 верасня 1939 г. народны камісар замежных спраў СССР В.Молатаў уручыў польскаму паслу ў Маскве ноту, у якой паведаміў, што савецкі ўрад аддаў загад Чырвонай Арміі перайсці граніцу з Польшчай і ўзяць пад сваю абарону жыццё і маёмасць насельніцтва Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі. Уступленне Чырвонай Арміі на тэрыторыю Заходняй Беларусі большасцю беларускага народа было сустрэта як неабходная мера для з’ядання ўсіх беларусаў у адзінай дзяржаве. На працягу 10 дзён уся тэрыторыя Заходняй Беларусі была занята Чырвонай Арміяй.

На усёй тэрыторыі Заходняй Беларусі па ініцыятыве і пад кіраўніцтвам прадстаўнікоў Чырвонай Арміі ў павятовых і ваяводскіх цэнтрах адразу пачалі ўтварацца часовыя ўпраўленні гарадоў і паветаў. Разам з тым у вёсках і гмінах (валасцях) па ініцыятыве мясцовага насельніцтва ўтвараліся сялянскія камітэты.

Часовыя ўпраўленні складаліся з прадстаўніка Чырвонай Арміі, які ўзначальваў упраўленне, а таксама з некаторых мясцовых рабочых, сялян і інтэлігенцыі, якія ў мінулым актыўна ўдзельнічалі ў барацьбе з польскім паліцэйска-бюракратычным рэжымам. На некаторыя пасады ў часовых упраўленнях прызначаліся кваліфікаваныя работнікі з Савецкай Беларусі або з іншых рэспублік Савецкага Саюза. Састаў часовых упраўленняў зацвярджаўся камандаваннем Чырвонай Арміі.

Ніжэйшай установай у сістэме органаў часовай улады былі сялянскія камітэты вёсак, якія ўтвараліся на агульных сходах сялян. Сялянскія сходы склікаліся, як правіла, па ініцыятыве ўпаўнаважаных ад часовых упраўленняў паветаў. Валасныя сялянскія камітэты выбіраліся на сходах упаўнаважаных ад вясковых камітэтаў або на сходзе сялян данай воласці. Усе сялянскія камітэты рэгістраваліся ў часовых упраўленнях паветаў.

Некаторыя функцыі органаў дзяржаўнай улады выконвалі з’езд і нарады сялянскіх камітэтаў валасцей і паветаў. Яны склікаліся па ініцыятыве часовых упраўленняў паветаў, а пасля ўтварэння часовых упраўленняў абласцей – і па іх ініцыятыве.

На тэрыторыі Заходняй Беларусі ў кастрычніку 1939 г. былі ўтвораны чатыры часовыя ўпраўленні абласцей: Віленскае, Навагрудскае, Беластоцкае і Палескае. Пасля перадачы Вільні і значнай часткі былога віленскага ваяводства Літве ў сярэдзіне кастрычніка 1939 г. абласным цэнтрам стаў г. Вілейка.

Усе гэтыя часовыя органы ўлады дзейнічалі пад наглядам кіраўніцтва Цэнтральнага Камітэта Камуністычнай партыі Беларусі. Яны праводзілі палітыку сталінскага тэрору пад шыльдаю «дыктатуры пралетарыяту», што праводзілася органамі Народнага камісарыята ўнутраных спраў СССР. З першых дзён уступлення Чырвонай Арміі на тэрыторыю Заходняй Беларусі пачаліся жорсткія рэпрэсіі супраць мясцовага насельніцтва, і многія тысячы людзей былі зняволены ў турмах, вывезены ў Сібір, Казахстан ці іншыя мясціны СССР, або нават расстраляны.

Народны сход Заходняй Беларусі і яго заканадаўчыя акты

У пачатку кастрычніка 1939 г. у Заходняй Беларусі пачалася агітацыйная кампанія па ўтварэнні вышэйшага органа народнай улады ў Заходняй Беларусі. Яна праводзілася згодна з пастановай ЦК ВКП(б) ад 1 кастрычніка 1939 г. «Пытанні Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі», у якой прадугледжвалася правядзенне выбарчай кампаніі пад лозунгамі ўстанаўлення савецкай улады і ўваходжання Заходняй Беларусі ў склад СССР і БССР, правядзення сацыяльна-эканамічных пераўтварэнняў. Палітычным цэнтрам Заходняй Беларусі на той час стаў горад Беласток, бо па загаду з Масквы Вільня і большая частка Віленскага краю былі перададзены у сярэдзіне кастрычніка 1939 г. буржуазнай Літоўскай рэспубліцы. Выбары дэпутатаў Народнага сходу Заходняй Беларусі праходзілі па вядомай савецкай сістэме: вылучаць кандыдатаў у дэпутаты маглі толькі часовыя ўпраўленні гарадоў і паветаў, сходы рабочых па прадпрыемствах і сялянскія камітэты – па аднаму дэпутату на выбарчую акругу. Усяго было ўтворана 929 акруг і вылучана 929 кандыдатаў у дэпутаты Народнага сходу. Удзельнічаць ў выбарах маглі ўсе жыхары Заходняй Беларусі, якія дасягнулі 18 гадоў, незалежна ад расавай або нацыянальнай прыналежнасці, веравызнання. За кандыдатаў, вылучаных у Народны сход, прагаласавалі 90,67 % да агульнага ліку людзей, якія ўдзельнічалі ў галасаванні. З ліку абраных 927 дэпутатаў (два дэпутаты не набралі неабходнай колькасці галасоў) было 563 селяніныеі 197 рабочых, астатнія – прадстаўнікі інтэлігэнцыі, дзеячы Камуністычнай партыі і інш.

Першае пасяджэнне Народнага сходу Заходняй Беларусі адбылося 28 кастрычніка 1939 г. у Беластоку. На яго абмеркаванне былі пастаўлены наступныя пытанні: 1. Аб дзяржаўнай уладзе; 2. Аб уваходжанні Заходняй Беларусі ў састаў Беларускай ССР; 3. Аб канфіскацыі памешчыцкіх зямель; 4. Аб нацыяналізацыі банкаў і буйной прамысловасці. Па ўсіх чатырох пытаннях былі ўхвалены дэкларацыі. У Дэкларацыі аб дзяржаўнай уладзе гаварылася: «Беларуская Народнае (нацыянальнае) сабранне як адзіны і паўнапраўны выявіцель волі народаў Заходняй Беларусі… абвяшчае на ўсёй тэрыторыі Заходняй Беларусі ўстанаўленне Савецкай улады. 3 гэтага часу ўся ўлада на тэрыторыі Заходняй Беларусі належыць працоўным горада і сяла ў асобе Саветаў дэпутатаў працоўных». Гэтым актам заканадаўча ўсталёўваўся новы палітычны лад у Заходняй Беларусі.

У другой Дэкларацыі дэпутаты Народнага сходу пастанавілі: «Прасіць Вярхоўны Савет Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік і Вярхоўны Савет Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі прыняць Заходнюю Беларусь у састаў Савецкага Саюза і Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, уз’яднаць беларускі народ у адзіную дзяржаву і пакласці тым самым канец раз’яднанню беларускага народа». Гэтым ажыццяўлялася права народа Заходняй Беларусі на самавызначэнне.

Дэкларацыя аб канфіскацыі памешчыцкіх зямель ухваліла дзейнасць сялянскіх камітэтаў па перадачы памешчыцкіх зямель сялянам і адначасова абвясціла нацыяналізацыю ўсёй зямлі. Тым самым і сяляне пазбаўляліся ўласнасці на зямлю. Дэкларацыя аб нацыяналізацыі банкаў і буйной прамысловасці паклала пачатак перабудове ўсёй сістэмы народнай гаспадаркі заходніх абласцей Беларусі на сацыялістычнай аснове.

Народны сход сваімі гістарычнымі дэкларацыямі рабіў рэвалюцыйны пераварот у грамадскім і дзяржаўным ладзе Заходняй Беларусі. Дэкларацыі сталі юрыдычнай асновай для прыняцця Вярхоўным Саветам СССР Пастановы ад 2 лістапада 1939 г. «Аб уключэнні Заходняй Беларусі ў склад Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік з уз’яднаннем яе з Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікай» і Пастановы Вярхоўнага Савета Беларускай ССР ад 14 лістапада 1939 г. «Аб прыняцці Заходняй Беларусі ў склад Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі».

Дэкларацыі Народнага сходу і законы аб уз’яднанні Заходняй Беларусі з Беларускай ССР паслужылі юрыдычнай асновай правядзення рэарганізацыі эканомікі краю на новы лад. Пры правядзенні нацыяналізацыі прамысловасці ёй падлягалі фактычна ўсе прадпрыемствы, хаця ў Дэкларацыі Народнага сходу гаварылася толькі аб нацыяналізацыі буйных заводаў і фабрык, якіх на тэрыторыі Заходняй Беларусі амаль што не было. Напрыклад, у Гродне падлягалі нацыяналізацыі наступныя прадпрыемствы: шклозавод, веласіпедны завод «Нёман», тры лесапілкі, фанерны завод, два маленькія гарбарныя заводы, піваварны завод, галантарэйная фабрыка, друкарня і нават асобныя майстэрні. Тое ж самае адбывалася і ў іншых гарадах.

Утварэнне органаў Савецкай улады ў Заходняй Беларусі

Адначасова з правядзеннем перабудовы эканомікі краю на савецкі лад пачалася праца па стварэнні ў заходніх абласцях Беларускай ССР мясцовых органаў савецкай улады, якія прадугледжваліся Канстытуцыяй Беларускай ССР 1937 г. У першую чаргу неабходна было правесці новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел. З гэтай мэтай 4 снежня 1939 г. Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР выдаў указ аб утварэнні ў Заходняй Беларусі пяці абласцей – Баранавіцкай, Беластоцкай, Брэсцкай, Вілейскай і Пінскай. Некалькі пазней у гэты падзел былі ўнесены змены. Так, Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР ад 20 верасня 1944 г. абласны цэнтр з Беластока быў перанесены ў Гродна, а з Вілейкі ў Маладзечна. Затым у 1945 г. па загаду Сталіна і насуперак артыкулу 16 Канстытуцыі Беларускай ССР, без згоды Беларускай ССР, Беласток і 17 раёнаў Беластоцкай вобласці, а таксама тры раёны Брэсцкай вобласці былі перададзены Польшчы.

У студзені 1940 г. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР замест 32 паветаў, якія існавалі раней, быў ўтвораны 101 раён. Затым ў студзені – лютым 1940 г. быў завершаны новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел усёй тэрыторыі заходніх абласцей.

Для таго каб утварыць органы савецкай улады ў заходніх абласцях, Прэзідыум Вярхоўнага Савета Беларускай ССР 7 снежня 1939 г. зацвердзіў сваім указам саставы абласных выканаўчых камітэтаў, хаця па Канстытуцыі Беларускай ССР іх павінен быў выбіраць адпаведны абласны Савет. Абласныя выканаўчыя камітэты ў сваю чаргу ўтварылі выканаўчыя камітэты раённых і сельскіх Саветаў. Выканаўчыя камітэты абласных і раённых Саветаў дэпутатаў працоўных складаліся са старшыні выканкома, яго намеснікаў, сакратара і членаў выканкома.

Непасрэднае кіраўніцтва асобнымі галінамі гаспадарчай і культурна-асветніцкай дзейнасці ў абласцях і раёнах ажыццяўлялі аддзелы і ўпраўленні. Уся праца па ўтварэнні выканаўчых камітэтаў і іх адзелаў праводзілася пад кіраўніцтвам ЦК КПСС і ЦК КП Беларусі. На кіруючыя пасады назначаліся, як правіла, партыйныя і савецкія работнікі, якія накіроўваліся з усходніх абласцей рэспублікі або з Расіі, бо мясцовым кадрам, у тым ліку былым членам КПЗБ і КСМЗБ, выказваўся палітычны недавер у сувязі з тым, што КПЗБ разам з польскай кампартыяй была ў сакавіку 1938 г. па рашэнні выканкома Камінтэрна распушчана і перастала існаваць, а іх кіраўнікі былі выкліканы ў Савецкі Саюз і рэпрэсіраваны органамі НКУС.

Згодна з артыкулам 2 пастановы Вярхоўнага Савета Саюза ССР «Аб уключэнні Заходняй Беларусі ў састаў Савецкага Саюза», Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР выдаў Указ аб прызначэнні дня выбараў дэпутатаў у Вярхоўны Савет СССР ад заходніх абласцей Беларускай ССР на 24 сакавіка 1940 г. На гэты ж дзень былі прызначаны і выбары дэпутатаў Вярхоўнага Савета Беларускай ССР ад заходніх абласцей. Выбары ў Вярхоўны Савет СССР і Вярхоўны Савет Беларускай ССР прайшлі пры высокай актыўнасці насельніцтва. Усяго былі выбраны 22 дэпутаты ў Вярхоўны Савет СССР, з якіх 16 дэпутатаў былі выбраны ў Савет Саюза і шэсць у Савет Нацыянальнасцей. У Вярхоўны Савет Беларускай ССР былі выбраны 202 дэпутаты.

Арганізацыя савецкіх органаў улады ў заходніх абласцях Беларусі завяршылася правядзеннем выбараў у мясцовыя Саветы, якія адбыліся 15 снежня 1940 г. Усяго ў абласныя, раённыя, сельскія і пасялковыя Саветы дэпутатаў працоўных у заходніх абласцях было выбрана больш за 40 тыс. чалавек. Вялікая колькасць дэпутатаў мясцовых Саветаў, а таксама тое, што выбары праводзіліся праз год пасля ўз’яднання, а іх выканкомы былі ўтвораны партыйнымі органамі, якія фактычна кіравалі ўсімі справамі, сведчыць аб дэкаратыўна-прапагандысцкай ролі мясцовых Саветаў Беларускай ССР.

Гістарычнае значэнне ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР заключаецца ў тым, што ў Заходняй Беларусі была ліквідавана антынародная польская паліцэйска-бюракратычная сістэма наыянальнага і сацыяльнага прыгнёту, накіраваная на апалячванне беларусаў. У першыя месяцы пасля ўтварэння часовых органаў улады была праведзена работа па ліквідацыі беспрацоўя ва ўсіх гарадах Заходняй Беларусі; адчыняліся новыя прадпрыемствы, расшыраліся старыя, якія сталі працаваць у дзве-тры змены. Так, толькі ў Лідзе к снежню 1939 г. праз аддзел працы Часовага ўпраўлення атрымалі працу 4360 чалавек, апрача тых, хто самастойна ўладкаваўся на працу. Было значна пашырана медыцынскае абслугоўванне народа. Для насельніцтва адчыняліся новыя бясплатныя бальніцы, амбулаторыі, паліклінікі. Пачалося пашырэнне бясплатнай народнай адукацыі, адчыняліся новыя школы, тэхнікумы, ствараліся розныя курсы па падрыхтоўцы спецыялістаў для народнай гаспадаркі і культуры. Толькі ў Пінскай вобласці да красавіка 1940 г. было адчынена 50 новых агульнаадукацыйных школ і дадаткова прынята ў школы 8000 дзяцей і падлеткаў, арганізавана 95 школ па ліквідацыі непісьменнасці і малапісьменнасці, у якіх навучаліся 14 тыс. 365 чалавек. Беззямельныя сяляне атрымалі зямлю ў карыстанне. Усё гэта, нягледзячы на сталінска-берыеўскі тэрор і на русіфікацыю краю, спрыяла таму, што большасць насельніцтва Заходняй Беларусі, якое кіравалася як сваімі асабістымі інтарэсамі, так і агульнанацыянальнымі, прыхільна ставілася да аб’яднання Заходняй Беларусі з Беларускай ССР, бо яно мела станоўчае значэнне для лёсу беларускага народа.

Напад гітлераўскай Германіі на Савецкі Саюз.

Нямецкі акупацыйны рэжым на Беларусі

Гітлераўская Германія, рыхтуючыся да вайны з Савецім Саюзам, у 1940 г. акупавала Данію, Нарвегію, Бельгію, Нідэрланды, Люксембург і, разграміўшы Францыю, большую частку яе тэрыторыі. У гэтым жа годзе яна заключыла агрэсіўны саюз з Італіяй і Японіяй. У красавіку – маі 1941 г. Германія захапіла Югаславію і Грэцыю. Забяспечыўшы сабе тылы ў Заходняй, Паўночнай і Паўднёвай Еўропе, 22 чэрвеня 1941 г. Германія напала на Савецкі Саюз. Савецкае кіраўніцтва спадзявалася, што Германія не адважыцца пачаць вайну, бо сілы, якія былі сканцэнтраваны каля мяжы, былі прыкладна роўнымі:

Арміі	Дывізіі	Танкі	Самалёты	Артылерыя і мінамёты
Нямецкая	188	3500	4000	30 000
Савецкая	170	9200	8450	46 830

Аднак узнікае пытанне, як магло здарыцца, што ўжо к сярэдзіне ліпеня, гэта значыць праз тры тыдні, немцы захапілі Прыбалтыку, Беларусь, значную частку Украіны. Савецкая армія страціла 3500 самалётаў, 6000 танкаў, больш за 20 тыс. артылерыйскіх гармат і мінамётаў. Толькі немцы захапілі ў 1941 г. 3 млн 900 тыс. савецкіх салдат і камандзіраў.

Прычын няўдач было многа, але галоўныя з іх наступныя:

1. Пралікі палітычнага і вайсковага кіраўніцтва аб магчымым часе нападу Германіі на Савецкі Саюз. Таму да апошняй хвіліны спадзяваліся, што можна пазбегнуць вайны. Толькі ноччу з 21 на 22 чэрвеня 1941 г. была выдадзена Дырэктыва № 1, згодна з якой камандуючым прыгранічных вайсковых акруг загадвалася прывесці войскі ў павышаную баявую гатоўнасць, але ніякіх іншых мерапрыемстваў не рабіць, не паддавацца ні на якія правакацыі. Пасля пачатку вайны раніцай 22 чэрвеня нарком абароны Цімашэнка даваў наступныя ўказанні намесніку камандуючага заходняй акругай генералу Болдзіну: «Товарищ Болдин, учтите, никаких действий против немцев без нашего ведома не предпринимать. Ставлю в известность вас и прошу передать Павлову, что товарищ Сталин не разрешает открывать артиллерийский огонь по немцам» (Болдзин И.В.Страницы жизни. М., 1961). Тое самае пісаў і маршал Маліноўскі. Калі ён спытаўся ў наркома абароны, ці можна адкрываць агонь, калі вораг уварвецца на нашу тэрыторыю, атрымаў адказ: на правакацыю не паддавацца і агню не адкрываць» (Малиновский Р. Двадцатилетие начала Великой Отечественной войны // Военно-историческнй журнал. № 6. 1961). У першай палове дня 22 чэрвеня выдадзена Дырэктыва № 2, якая загадвала даць адпор немцам, але мяжы не пераходзіць. Толькі пад вечар была выдадзена Дырэктыва № 3, якая прапанавала Чырвонай Арміі замест арганізацыі абароны перайсці ў наступленне.

2. Памылковая ваенная дактрына, якая грунтавалася на тым, што «мы на сваёй тэрыторыі ваяваць не будзем», а таму значная частка арміі была размешчана каля самай граніцы і рыхтавалася да наступлення, а не да абароны.

3. Знішчэнне перад самай вайной найбольш прафесійна падрыхтаваных ваенных камандзіраў. Толькі пачынаючы з 1937 г. былі расстраляны тры маршалы з пяці, 10 камандармаў другога рангу – з 10, 50 камкораў – з 57, 154 камдзівы – са 186 і вялікая колькасць сярэдняга каманднага саставу.

4. Бюракратычна-дэспатычная сістэма кіравання арміяй, якая пазбавіла ваеннае камандаванне неабходнай самастойнасці і ініцыятывы, скавала яго страхам перад рэпрэсіямі НКУС.

Былі і іншыя прычыны няўдач, такія, як слабая матарызацыя арміі, звышпатрэбная колькасць кавалерыі, якая аказалася непрыгоднай для вайны матораў, і інш.

Усё гэта прывяло да таго, што, нягледзячы на гераізм многіх салдат і камандзіраў, немцам удалося ў першы месяц вайны вывесці са строю каля 100 савецкіх дывізій і захапіць вялікую тэрыторыю. На акупаванай немцамі тэрыторыі быў устаноўлены гітлераўскі бесчалавечы рэжым, які ставіў сабе за мэту знішчыць як мага больш людзей. Адразу, пасля таго як немцы занялі Беларусь, на ўсёй акупаванай тэрыторыі яны ўвялі ваеннае кіраванне, якое на частцы тэрыторыі праз кароткі час было заменена цывільным.

Акупацыйны рэжым

Уся тэрыторыя Беларусі была падзелена на некалькі частак: усходняя частка – з гарадамі Полацк, Віцебск, Орша, Талачын, Магілёў, Асіповічы, Бабруйск і далей на ўсход – была падпарадкавана ваеннаму камандаванню групы армій «Цэнтр», поўдзень Беларусі – з гарадамі Гомель, Мазыр, Лунінец, Пінск, Кобрын, Брэст – далучаны да рэйхскамісарыята «Украіна»; заходняя частка – з гарадамі Гродна, Беласток, Бельск, Ваўкавыск, Пружаны – далучана да Усходняй Прусіі; частка паўночна-заходніх раёнаў з гарадамі Ашмяны, Астравец – далучана да Літвы; цэнтр Беларусі з гарадамі Мінск, Ліда, Навагрудак, Слонім, Баранавічы, Вілейка, Барысаў, Слуцк вылучаўся ў генеральную акругу (Генеральны камісарыят) «Беларутэнія», якая разам з Прыбалтыкай уваходзіла ў рэйсхкамісарыят «Остлянд». Генеральны камісарыят «Беларутэнія» падзяляўся на 10 акруг і г. Мінск як самастойную адміністрацыйную адзінку. Начальнікам цывільнага кіравання на Беларусі Гітлер прызначыў у ліпені 1941 г. Вільгельма Кубэ. Яму былі падпарадкаваны нямецкія галоўныя камісары акруг і г. Мінска. Акругі падраздзяляліся на воласці, дзе цывільную ўладу выконвалі старасты, якія поўнасцю залежалі ад нямецкай цывільнай адміністрацыі, вайсковых камендатур, паліцыі і службы бяспекі. Паліцэйскае забеспячэнне было падпарадкавана рэйхсфюрэру СС і шэфу нямецкай паліцыі Гімлеру, які меў права даваць указанні і рэйхскамісару Кубэ. Паліцыя мела сваю практычна незалежную ад цывільнай адміністрацыі сістэму кіравання. Ваенныя камендатуры падпарадкоўваліся вайсковаму камандаванню. Усе гэтыя дзяржаўныя германскія ўстановы кіраваліся галоўнай мэтай – як мага больш рабаваць Беларусь і садзейнічаць германскай арміі. Яны забяспечвалі пастаўку харчовых і фуражных прадуктаў для арміі, праводзілі прымусовыя мабілізацыі насельніцтва для выканання розных работ, тэрарызавалі мясцовае насельніцтва. Немцы дапускалі стварэнне і органаў мясцовай адміністрацыі, але толькі на ўзроўні павятовых, валасных і гарадскіх упраў, якія маглі працаваць пад непасрэдным наглядам нямецкай адміністрацыі. У гэтыя мясцовыя органы прызначаліся, як правіла, не беларусы, а людзі іншага паходжання. Так, у рапарце СД гаварылася: «Паколькі ў распараджэнне Вермахта і паліцыі трапіла вельмі мала беларусаў, якім можна было б даручыць заданні мясцовай службы парадку, давялося звярнуцца да прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей і даручыць ім гэтае заданне. Мабілізацыя латышскіх, літоўскіх і ўкраінскіх атрадаў, а таксама прызначэнне палякаў на пасады бурмістраў, камендантаў ахоўных службаў, апекуноў вялікіх зямельных маёнткаў і да т.п. …» (Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мн., 1993. С. 82). Асабліва многа палякаў было прызначана на адміністрацыйныя пасады ў заходніх абласцях Беларусі, якія выкарыстоўвалі сваё службовае становішча супраць беларускіх нацыянальных дзеячаў і беларускіх партызан. Немцы не чапалі польскія атрады Арміі Краёвай, а давалі ім зброю, харчы, каб заахвоціць да барацьбы з былымі дзеячамі Савецкай Беларусі і беларускім нацыянальным рухам.

Толькі ў другой палове 1943 г., адчуўшы сілу партызанскага руху на Беларусі і пасля паражэння пад Курскам і Арлом, гітлераўцы пачалі імкнуцца выкарыстаць беларускіх нацыянальных дзеячаў прывідам сваёй дзяржаўнасці пад пратэктаратам Германіі. У ліпені 1943 г. была ўтворана Беларуская Рада Даверу як адміністрацыйна-нацыянальная дарадчая ўстанова пры Генеральным камісарыяце. Старшынёй Рады быў прызначаны беларускі нацыянальны дзеяч прафесар Іваноўскі. Але пасля смерці Кубэ яго пераемнік Готберг поўнасцю ігнараваў Камітэт Даверу. У снежні 1943 г. было абвешчана аб стварэнні Беларускай Цэнтральнай Рады. Галоўнай мэтай яе ставілася мабілізацыя ўсіх нацыянальных сіл на барацьбу з бальшавікамі. Рада выкарыстоўвалася немцамі ў прапагандысцкіх мэтах пад лозунгамі беларускай незалежнасці і барацьбы з партызанскім рухам.

Галоўнай жа мэтай нямецкіх улад на Беларусі было выкананне распрацаванай Гітлерам праграмы па знішчэнні насельніцтва і рабавання гаспадаркі. За час нямецкай акупацыі ў выніку масавых рэпрэсій мірнага насельніцтва было вынішчана больш за 2 млн 200 тыс. грамадзян рэспублікі. Нямецкія ўлады планавалі знішчыць або выселіць 75 % насельніцтва Беларусі, а астатнія 25 % анямечыць і тым самым поўнасцю ліквідаваць беларусаў як нацыю. Акупанты спалілі, разбурылі і разграбілі 209 беларускіх гарадоў (з агульнай колькасці 270), спалілІ і знішчылі 9200 беларускіх сёл і вёсак, з якіх 627 былі знішчаны поўнасцю, з усімі жыхарамі, і 4258 – знішчаны з часткай насельніцтва.

Партызанскі рух

Тэрор і зверствы гітлераўцаў не запалохалі беларусаў, наадварот, выклікалі масавую барацьбу з акупантамі. Чым больш лютавалі нямецкія карнікі, тым больш узрастала нянавісць да фашысцкіх захопнікаў, мацнеў партызанскі рух. На тэрыторыі Беларусі ў гады акупацыі дзейнічала больш за 370 тыс. партызан і каля 70 тыс. падпольшчыкаў, якіх падтрымлівала большасць насельніцтва Беларусі.

Новыя арганізацыйныя формы партызанскі рух набыў з вясны 1942 г. Партызанскія атрады пачалі аб’ядноўвацца ў партызанскія брыгады і злучэнні. Узніклі цэлыя раёны, ачышчаныя ад акупантаў і іх адміністрацыі. У маі 1942 г. паводле пастановы Дзяржаўнага Камітэта Абароны СССР пры Стаўцы Вярхоўнага Галоўнакамандавання быў утвораны Цэнтральны штаб партызанскага руху. Начальнікам штаба быў прызначаны Першы сакратар ЦК КПБ(б) П.К.Панамарэнка, што сведчыла аб прызнанні вялікай ролі беларускіх партызан у агульнай барацьбе з ворагам. Затым у верасні 1942 г. быў утвораны Беларускі штаб партызанскага руху, падпарадкаваны Центральнаму штабу партызанскага руху. Беларускі штаб партызанскага руху каардынаваў дзейнасць партызанскіх брыгад і злучэнняў як паміж сабой, так і з баявымі дзеяннямі Савецкай Арміі, дапамагаў партызанам у забеспячэнні іх зброяй, боепрыпасамі, сродкамі сувязі, медыкаментамі.

Асабліва стратэгічна значнымі былі дзве «рэйкавыя вайны» партызан, калі яны адначасова пачалі ўзрываць рэйкі на ўсім абшары акупаванай Беларусі. Першая пачалася 3 жніўня 1943 г., у час контрнаступлення савецкіх войск пад Курскам і доўжылася да сярэдзіны верасня 1943 г. Другая пачалася 19 верасня 1943 г. і працягвалася да самага вызвалення Беларусі. Партызаны ў час сваіх баявых дзеянняў на акупаванай тэрыторыі Беларусі забілі або паранілі больш за 500 тыс. гітлераўцаў, падарвалі і пусцілі пад адхон больш за 11 тыс. цягнікоў, падарвалі і знішчылі больш за 18 тыс. аўтамашын, пашкодзілі 300 тыс. чыгуначных рэек, падбілі больш за 1300 танкаў і бронемашын, знішчылі 939 варожых складоў і нанеслі ворагу іншыя страты. Гэтыя баявыя вынікі сведчаць аб вялікім укладзе партызан Беларусі ў агульную справу – справу перамогі над гітлераўскай ваеннай машынай.

Вызваленне Беларусі

Пасля перамогі над гітлераўскай арміяй пад Арлом і Курскам Савецкая Армія працягвала наступленне на захад і ў канцы верасня 1943 г. вызваліла ад немцаў два беларускія гарады Камарын (23 верасня) і Хоцімск (26 верасня). У Хоцімску адразу пачалі працаваць ЦК Кампартыі Беларусі і ўрад рэспублікі. У хуткім часе немцы былі выгнаны з Навабеліцы і неўзабаве з Гомеля, куды пераехалі ўсе дзяржаўныя ўстановы рэспублікі. Такім чынам, Гомель стаў часовай сталіцай Беларускай ССР.

21 – 24 сакавіка 1944 г. у Гомелі адбылася сесія Вярхоўнага Савета БССР, на якой абмяркоўвалася пытанне аб вызваленні беларускіх зямель, далейшых задачах барацьбы беларускага народа супраць нямецкіх захопнікаў і бліжэйшых задачах адбудовы народнай гаспадаркі Беларускай ССР. На сесіі былі прыняты законы: аб бюджэце рэспублікі на 1944 г. і аб утварэнні саюзна-рэспубліканскіх народных камісарыятаў абароны і замежных спраў. У вызваленых гарадах і вёсках пачалі працаваць фабрыкі, заводы, машынна-трактарныя станцыі, саўгасы, калгасы, аднаўлялі работу школы, бальніцы, кінатэатры і іншыя ўстановы культуры.

Летам 1944 г. пачалося новае наступленне Чырвонай Арміі, у выніку якога ўся Беларусь была вызвалена ад акупантаў. Разгром немцаў на Беларусі ўвайшоў у гісторыю як адна з найбольш выдатных вайсковых перамог у час другой сусветнай вайны. Важнае значэнне для поспехаў баёў за Беларусь мелі ўдары партызан па нямецкіх тылах і дарогах. Пад ударамі чатырох франтоў, 1, 2, 3-га Беларускіх і 1-га Прыбалтыйскага, нямецкая абарона паміж Заходняй Дзвіной і Прыпяццю была знішчана на працягу аднаго тыдня. 3 ліпеня 1944 г. Чырвоная Армія ўвайшла ў Мінск, а яшчэ праз два тыдні была вызвалена ад гітлераўцаў уся Беларусь. У ходзе баёў за Беларусь у 1944 г. немцы страцілі больш за 500 тыс. салдат і афіцэраў забітымі, параненымі і палоннымі. Амаль поўнасцю была знішчана групоўка нямецкіх армій «Цэнтр», што ў 1941 г. прайшла на Усход. Перамогі, атрымануя ў 1944 г., кардынальна змянілі ўвесь ход вайны, наблізілі поўную перамогу над ворагам, прыспешылі адкрыццё другога фронту ў Заходняй Еўропе.

Адразу пасля вызвалення ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў беларускі народ прыступіў да самаадданай працы па адбудове жылля, прамысловых прадпрыемстваў, сельскай гаспадаркі, гарадоў і вёсак, ўстаноў культуры, школ, бальніц, устаноў дзяржаўнай улады і кіраўнічага апарату. Разам з аднаўленнем дзяржаўнага апарату і ўстаноў культуры ішла татальная русіфікацыя ўсіх устаноў. Значная частка беларускай нацыянальна свядомай інтэлігенцыі была вынішчана ў 30-ыя гады сталінскага генацыду, а тыя, хто тады ўцалеў, былі знішчаны гітлераўцамі. Грамадзяне, якія працавалі пры нямецкай акупацыі ў школах або іншых культурных установах, вымушаны былі ўцякаць з роднай зямлі з немцамі ад бальшавіцкага тэрору. У такіх абставінах кіруючыя кадры ў БССР камплектаваліся з людзей, якіх накіравалі ў рэспубліку з Масквы, гэта называлася «дапамогай кадрамі». Так, толькі ў канцы 1943 і 1944 г. у Беларускую ССР былі накіраваны з РСФСР 2124 кіраўнічыя работнікі. Сярод іх 9 сакратароў абкомаў, 64 сакратары райкомаў, 23 старшыні райвыканкомаў, 16 сакратароў абкомаў камсамола і іншыя кіруючыя работнікі. Такое становішча з кіруючымі кадрамі працягвалася і ў наступныя гады. Напрыклад, у 1951 г. ва ўрадзе Беларускай ССР беларусы складалі толькі ¹/₃ частку ўсіх міністраў. Падобная сітуацыя назіралася і ў абласных партыйных і савецкіх установах. Усё гэта прывяло да таго, што ў пасляваенны час асабліва хутка беларуская мова была пазбаўлена дзяржаўнага становішча і ўсе дзяржаўныя і партыйныя ўстановы карысталіся толькі рускай мовай, яна стала ўрадавай мовай, што і прывяло да ўсеагульнай русіфікацыі краю ў наступныя дзесяцігоддзі.

Матэрыяльнае становішча насельніцтва Беларусі было асабліва цяжкім, бо працягвалася вайна, а найбольш працаздольная частка насельніцтва была вынішчана немцамі (2,2 млн чалавек) або знаходзілася ў арміі. Асабліва цяжкім было становішча сялян, значная частка якіх была пазбаўлена сваіх хат, спаленых немцамі. Сяляне, якія працавалі ў калгасах, за сваю працу амаль нічога не атрымлівалі, акрамя «палачак» у табелі, і вымушаны былі яшчэ здаваць дзяржаве абавязковыя пастаўкі мяса, малака, воўны і інш. Дзейнічалі вельмі жорсткія крымінальныя законы, па якіх за некалькі каласкоў з калгаснага поля або некалькі кілаграмаў бульбы чалавека, больш за ўсё галодных жанчын, засуджвалі на многа год зняволення. Але і пры такіх цяжкіх умовах жыцця ў 1944 г. былі дасягнуты першыя станоўчыя поспехі па наладжванню ўмоў для існавання чалавека. Сялянам выдзяляўся лес на пабудову дамоў, а ў гарадах даваўся танны крэдыт.

У выніку перамог Чырвонай Арміі і армій ЗША, Англіі, Францыі і іншых саюзнікаў на захадзе Еўропы ў 1945 г. гітлераўская Германія 8 мая 1945 г. падпісала акт аб поўнай капітуляцыі, што сведчыла аб заканчэнні вайны ў Еўропе.

Перамога народаў Савецкага Саюза і яго арміі над гітлераўскай Германіяй і мілітарысцкай Японіяй у вайне 1941 – 1945 гг. мела сусветна-гістарынае значэнне. Многія народы Еўропы былі выратаваны ад каланіяльнага рабства або нават ад поўнага знішчэння. Пераход да мірнай працы на Беларусі патрабаваў ад людзей самаадданай працы і цяжкіх высілкаў. Разам з аднаўленнем прамысловых прадпрыемстваў у гарадах пачалося будаўніцтва новых заводаў і фабрык, школ, тэхнікумаў і іншых устаноў асветы і культуры.

Пасля перамогі ў вайне людзі спадзяваліся, што сталінскі таталітарны рэжым хоць трохі аслабне, але на Беларусі зноў пайшлі арышты і высылкі ні ў чым не вінаватых людзей. Найбольш жорсткія рэпрэсіі праводзіліся супраць нацыянальна свядомай інтэлігенцыі, настаўнікаў, якія працавалі ў школах падчас акупацыі.

Гераічная барацьба беларускага народа з гітлераўскай Германіяй садзейнічала павышэнню аўтарытэту Беларускай ССР на міжнароднай арэне.

Згодна з законам Вярхоўнага Савета СССР ад 1 лютага 1944 г., за саюзнымі рэспублікамі было замацавана права ўступаць у непасрэдныя зносіны з замежнымі дзяржавамі, заключаць з імі пагадненні і абменьвацца дыпламатычнымі прадстаўнікамі. Згодна з гэтым законам, 24 сакавіка 1944 г. шостая сесія Вярхоўнага Савета Беларускай ССР прыняла закон аб утварэнні Народнага Камісарыята замежных спраў рэспублікі. З гэтага часу пачынаецца аднаўленне міжнароднай дзейнасці рэспублікі.

Новыя правы саюзных рэспублік у сферы міжнародных адносін і абароны аблягчалі барацьбу савецкай дыпламатыі за права іх удзелу ў стварэнні і рабоце Арганізацыі Аб’яднаных Нацый.

На папярэдніх перагаворах аб стварэнні новай міжнароднай арганізацыі па бяспецы, якія пачаліся восенню 1944 г. (ЗША, Думбартан-Окс), савецкая дэлегацыя паставіла пытанне аб тым, каб паўнапраўнымі ўдзельнікамі гэтай арганізацыі, побач з СССР, былі і 16 саюзных рэспублік. Але даная прапанова, як і трэба было чакаць, сустрэла рашучае пярэчанне з боку заходніх дзяржаў, асабліва ЗША. Адзін з аргументаў – саюзныя рэспублікі не суверэнныя, не самастойныя дзяржавы, хоць гэты аргумент не перашкаджаў заходнім краінам падтрымліваць прэтэндэнтаў на членства ў ААН, далёкіх ад палітычнай незалежнасці. Палітыка СССР у даным пытанні расцэньвалася як імкненне мець «множественное членство» ў міжнароднай арганізацыі па бяспецы. Пытанне ў Думбартан-Оксе не было вырашана і зноў абмяркоўвалася ўжо на Ялцінскай канферэнцыі кіраўнікоў СССР, ЗША і Англіі ў лютым 1945 г. Нарэшце ў выніку вострых дыскусій было прынята кампраміснае рашэнне аб прадстаўніцтве ў ААН толькі Беларускай і Украінскай рэспублік і, значыць, аб допуску гэтых дзяржаў да першапачатковага членства.

На канферэнцыі Аб'яднаных Нацый, якая адкрылася 25 красавіка 1945 г., савецкая дэлегацыя паставіла пытанне аб запрашэнні для ўдзелу ў ёй Беларусі і Украіны. Прапанова была падтрымана. Прадстаўнікі БССР і УССР былі запрошаны на канферэнцыю ў Сан-Францыска. Накіраваная Беларускай ССР дэлегацыя мела паўнамоцтвы на падпісанне канчатковага тэксту Статута ААН. 6 чэрвеня 1945 г. прадстаўнікі БССР падпісалі ў ліку 50 яе заснавальнікаў Статут ААН. 30 жніўня 1945 г. Прэзідыум Вярхоўнага Савета БССР ратыфікаваў Статут. 24 кастрычніка ратыфікацыйная грамата была дэпанавана Дзяржаўнаму дэпартаменту ЗША.

Нягледзячы на ўсе цяжкасці і складанасці, наша дзяржава паступова, крок за крокам, умацоўвала сваё міжнароднае становішча і разам з ім свой нацыянальна-дзяржаўны суверэнітэт.

Тэматыка рэфератаў і курсавых прац па тэме 3

1. Грамадскі і дзяржаўны лад Польскай рэспублікі ў 1921 – 1938 гг.

2. Становішча працоўных Заходняй Беларусі пад польскай акупацыяй.

3. Уз’яднанне Заходняй Беларусі з Беларускай ССР.

4. Мясцовыя органы дзяржаўнай улады ў заходніх абласцях Беларусі (верасень 1939 г. – снежань 1940 г.).

5. Напад Гітлераўскай Германіі на Савецкі Саюз. Прычыны няўдач Чырвонай Арміі.

6. Нямецкі акупацыйны рэжым на Беларусі (1941 – 1944 гг.).

7. Партызанскі рух на Беларусі супраць акупантаў.

8. Адбудова народнай гаспадаркі і дзяржаўнага апарату Беларускай ССР.

9. Пачатак міжнародных адносін Беларускай ССР у 1945 – 1952 гг.

Літаратура да тэмы 3

1. Бардах Ю., Леснодорский Б., Пиетрчак М. История государства и права Польши. М., 1980.

2. Бергман А. Слова пра Браніслава Тарашкевіча. Мн., 1996.

3. Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мн., 1993.

4. Великая Отечественная война Советского Союза 1941 – 1945. Краткая история. М., 1970.

5. Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное освобождение и воссоединение БССР. Документы и материалы. Т. 1 – 2. Мн., 1962 – 1972.

6. Они не стали на колени: Сборник воспоминаний н документов о концлагере Береза Картузская. Мн., 1966.

7. Сорокин А.А. Освободительное и революционное крестьянское движение в Западной Белоруссии. Мн., 1970.

8. Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 2. Мн., 1993.

9. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1 – 6. Мн., 1993 – 2003.

10. Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. Ч. 2. Мн., 2003.

Тэма 4. Беларуская ССР у перыяд пасляваеннай адбудовы і пачатку правядзення рэформ (1945 – 1964)

Перамога ў вайне з гітлераўскай Германіяй прынесла многім народам Еўропы вызваленне ад таталітарызму і прыгнечання, а для беларусаў азначала выратаванне ад поўнага нацыянальнага вынішчэння. У першыя ж месяцы пасля вызвалення пачалася цяжкая праца па адбудове жылля, прамысловых прадпрыемстваў, сельскай гаспадаркі, устаноў народнай асветы, культуры, аховы здароўя, гандлю, транспарта, а таксама ўстаноў дзяржаўнай улады і кіравання. У 1950 г. агульная прадукцыя прамысловасці дасягнула ўжо даваеннага ўзроўню. Горш абстаялі справы у сельскай гаспадарцы. У 1949 – 1952 гг. у заходніх абласцях Беларусі была праведзена масавая прымусовая калектывізацыя сялянскіх гаспадарак. У верасні 1951 г. Савет Міністраў СССР прыняў пастанову «Аб высяленні кулакоў з Беларускай ССР», у сувязі з чым з Беларусі было вывезена звыш 20 тыс. сялян. Яшчэ раней у Заходняй Беларусі былі арыштаваны і вывезены тысячы сем’яў леснікоў, былых службоўцаў дзяржаўнага апарату, беларускіх «нацыяналістаў», эсэраў і сяброў іншых партый. Апрача таго, людзей з Беларусі вывозілі і па іншых прычынах: па так званай працоўнай мабілізацыі, па прызыву ў школы ФЗА і рамесныя вучылішчы. У чэрвені 1948 г. быў выдадзены ўказ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР «Аб высяленні ў аддаленыя раёны асоб, якія злосна ўхіляюцца ад працоўнай дейнасці ў сельскай гаспадарцы і вядуць антыграмадскі паразітычны лад жыцця».

У пасляваенны час працягваўся ідэалагічны ўціск на беларускую культуру. У студзені 1947 г. была выдадзена пастанова ЦК ВКП(б) «Аб рабоце ЦК КП(б) Беларусі», у якой кіраўніцтва кампартыі Беларускай ССР абвінавачвалася ў адсутнасці прынцыповай бальшавіцкай крытыкі твораў беларускіх пісьменнікаў, рэдакцыі часопісаў «Полымя» і «Беларусь», а таксама вучоных Акадэміі Навук БССР. У сувязі з чым Прэзідэнт АН БССР А.Р.Жэбрак быў у кастрычніку 1947 г. зняты з пасады, а навука генетыка была абвешчана лжэнавукай і фактычна забаронена. У той жа час праводзіліся рэпрэсіі супраць маладзёжных груповак у Слоніме, Баранавічах, Ганцавічах, Глыбокім і іншых гарадах Беларусі, удзельнікі якіх адстойвалі сваю нацыянальную самасвядомасць. Усе яны былі асуджаны на вялікія тэрміны пакарання ў лагерах Поўначы і Сібіры. У 1948 г. была арыштавана Л.А.Геніюш і асуджана ў 1949 г. на 25 гадоў пазбаўлення волі за тое, што ўдзельнічала ў беларускіх нацыянальных групоўках у Чэхаславакіі і пісала вершы пра Беларусь. У 1951 г. быў асуджаны міністр асветы БССР П.В.Саевіч за нібыта беларускі нацыяналізм. У 1951 – 1952 гг. рэпрэсіўныя меры былі накіраваны як супраць «нацыяналістаў», так і супраць «касмапалітаў». Рэпрэсійная палітыка сталінскага рэжыму не скарацілася адразу і пасля смерці дыктатара. Толькі ў верасні 1953 г. была скасавана Асобая нарада пры Міністэрстве ўнутраных спраў СССР, якая без суда і следства выносіла ў масавым парадку пакаранні, нават – расстрэл. Палітычныя рэпрэсіі праводзіліся пастаянна да 1956 г. Толькі пасля ХХ з’езда КПСС карная палітыка некалькі змянілася.

Дзяржаўнае будаўніцтва ў Беларусі ў пасляваенны перыяд

Тэрыторыя Беларускай ССР і яе адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел у пасляваенны перыяд у значнай ступені змяніліся. Пасля ўз’яднання Заходняй Беларусі з Беларускай ССР у верасні 1939 г. тэрыторыя рэспублікі складала звыш 240 тыс. кв. км. У кастрычніку па загаду ўрада СССР значная частка Віленскага краю разам з беларускаю Вільня, якая да таго часу была цэнтрам Заходняй Беларусі, былі перададзены Літоўскай рэспубліцы, а абласным цэнтрам замест Вільні стаў горад Вілейка і была ўтворана Вілейская вобласць Беларускай ССР. Летам 1940 г., пасля ўстанаўлення Савецкай улады ў Літве, ёй была яшчэ перададзена ад Беларусі тэрыторыя Свянцянскага раёна і частак Відзаўскага, Астравецкага, Воранаўскага, Гадуцішкаўскага і Радунскага раёнаў.

Пасля заканчэння Вялікай Айчыннай вайны па дагавору паміж СССР і Польскай Народнай Рэспублікай ад 16 жніўня 1945 г. «Аб савецка-польскай дзяржаўнай граніцы» ў склад Польшчы перададзены, у парушэнне Канстытуцыі Беларускай ССР 1937 г. (Арт. 16) без згоды рэспублікі, 17 раёнаў былой Беластоцкай вобласці і 3 раёны Брэсцкай вобласці. Такім чынам, пасля ўсіх гэтых падарункаў нашым суседзям тэрыторыя Беларускай ССР складае 207,6 тыс. кв. км.

У пачатку 1947 г. у Беларускай ССР меліся 12 абласцей (Баранавіцкая, Бабруйская, Брэсцкая, Віцебская, Гомельская, Гродзенская, Мінская, Магілёўская, Маладзечанская, Пінская, Палеская з цэнтрам у Мазыры, Полацкая), 175 раёнаў і 2522 сельсаветы. У студзені 1954 г. скасаваны Бабруйская, Баранавіцкая, Палеская, Пінская і Полацкая, а ў студзені 1960 г. Маладзечанская вобласці. У 1956 – 1966 гг. у Беларускай ССР праводзілася ўзбуйненне раёнаў і былі скасаваны: у 1956 г. – 11 раёнаў, у 1957 г. – 3, у 1959 г. – 14, у 1960 г. – 15, у 1961 г. – 1, у 1962 – 54 раёны. Усяго скасана 98 раёнаў. У той жа час адбывалася і ўзбуйненне сельсаветаў, перайменаванне вёсак і іншых паселішчаў. Толькі адным указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР у 1964 г. былі зменены старыя гістарычныя назвы больш чым 160 паселішчаў. Кіраўнікі дзяржаўных органаў тагачаснай Беларускай ССР (адны не разумелі, а другія наўмысна) знішчалі гістарычную беларускую тапаніміку, якая звязвала нашую сучаснаць з мінулым. Напрыклад, вёскі Кабыляк, Кабылякі, Кабылянка, Кабылічы, Кабыльнікі, Кабылье, Кабыльчыцы, Кабылкі набылі новыя назвы, такія як Акцябрская, Акцябрск, Знаменка, Зоранька, Калінава, Клёны, Рассветная. Вядома, што назвы Кабылічы, Кабыльнікі і іншыя сведчылі пра гістарычны занятак іх жыхароў – гадоўлю коней, а такія як Акцябрская, Зоранька, Рассветная сведчылі толькі пра непавагу да беларускай гісторыі, мовы і дзяржавы. На нашай зямлі амаль, што няма аніводнай народнай назвы вёскі, рэчкі, возера, якая б узнікла выпадкова, кожная мае сваю гісторыю, якую трэба ведаць, каб спазнаць наша мінулае.

Вярхоўны Савет СССР і Вярхоўны Савет Беларускай ССР, якія лічыліся вышэйшымі заканадаўчымі органамі, фактычна самі па сабе нічога не вырашалі, а выконвалі дырэктывы Камуністычнай партыі, яе Цэнтральнага Камітэта, Палітбюро і асабіста Генеральнага сакратара ЦК ВКП(б), а з кастрычніка 1952 г. ЦК КПСС, І.В.Сталіна. Пасля смерці Сталіна ў 1953 г. была зроблена спроба ўтварыць у СССР калектыўнае кіраўніцтва, у якім галоўная роля павінна была належаць Г.М.Малянкову (Старшыні Савета Міністраў СССР), Л.П.Берыі (першаму намесніку Старшыні Савета Міністраў СССР і міністру ўнутранях спраў), В.М.Молатаву (першаму намесніку Старшыні Савета Міністраў СССР і міністру замежных спраў), М.А.Булганіну (першаму намесніку Старшыні Савета Міністраў СССР, ваеннаму міністру), К.Е.Варашылаву (Старшыні Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР).

Галоўным калектыўным кіраўнічым органам у дзяржаве заставаўся Цэнтральны Камітэт КПСС і яго новаўтвораны Прэзідыум ЦК КПСС у складзе Г.М. Маленкова, Л.П. Берыя, В.М. Молатава, К.Е. Варашылава, М.С. Хрушчова, М.А. Булганіна, Л.М. Кагановіча, А.І. Мікаяна, М.З. Сабурава, М.Г. Пярвухіна і яшчэ чатырох кандыдатаў у члены Прэзідыума.

Вышэйшым органам дзяржаўнай улады ў Беларускай ССР па Канстытуцыі БССР 1937 г. лічыўся Вярхоўны Савет БССР, які збіраўся на сесіі два разы ў год і кожная сесія працягвалася 2 – 3 дні, а ў перапынках паміж сесіямі вышэйшым органам улады лічыўся яго Прэзідыум. Першыя выбары Вярхоўнага Савета БССР у пасляваенны перыяд адбыліся 9 лютага 1947 г. у тым жа парадку, што і перад вайной, калі па сутнасці ніякага выбару не было, бо быў толькі адзін кандыдат на выбарчую акругу і ўсе грамадзяне вымушаны былі з’яўляцца на выбары і галасаваць за аднаго кандыдата сваёй акругі. У гэтых выбарах прымалі ўдзел 99,97 % выбаршчыкаў. За вылучаных кандыдатаў прагаласавалі 99,57 %.

На першай сесіі Вярхоўнага Савета БССР другога склікання, што адбылася 12–14 сакавіка 1947 г., былі выбраны Старшынёй Вярхоўнага Савета В.І.Казлоў, а таксама яго намеснікі, чатыры пастаянныя камісіі, Прэзідыум Вярхоўнага Савета ў складзе 19 чалавек і зацверджаны склад урада БССР. Старшынёй Прэзідыума Вярхоўнага Савета быў выбраны Н.Я.Наталевіч, а старшынёй урада – П.К.Панамарэнка (да жніўня 1948 г.), а потым, да 1953 г., А.Я.Кляшчоў. Старшынёй Презідыума Вярхоўнага Савета БССР у 1948 – 1967 гг. выбіраўся В.І. Казлоў. Але ўсе службовыя асобы дзяржаўнага апарату БССР былі падпарадкаваныя Цэнтральнаму Камітэту Кампартыі Беларусі і яго першым сакратарам, якія прызначаліся з Масквы. У пасляваенны перыяд гэтую пасаду займалі П.К.Панамарэнка з 1938 г. по 1947 г., М.І.Гусараў – з 1947 да 1950 г., М.С.Патолічаў – з 1950 да 1956 г., К.Т.Мазураў – з 1956 да 1965 г. Усе асноўныя рашэнні па дзяржаў-наму кіраўніцтву спачатку прымаліся ў ЦК КП(б) Беларусі, які ў сваю чаргу атрымоўваў загады з ЦК ВКП(б), а з кастрычніка 1952 г. ЦК КПСС.

Сесіі Вярхоўнага Савета БССР праходзілі фармальна. Усе дэпутаты дружна галасавалі за тыя законапраекты, якія ім прапаноўваліся. За ўвесь пасляваенны перыяд не было ніводнага разу, каб які-небудзь дэпутат прагаласаваў супраць прапанаванага законапраекта. Кампетэнцыя Вярхоўнага Савета БССР была даволі абмежаванай, ён не вызначаў ні ўнутранай, ні знешняй палітыкі рэспублікі.

Вышэйшым выканаўчым і распарадчым органам дзяржаўнай улады рэспублікі з’яўляўся Савет Міністраў БССР, які ўтвараўся нібыта Вярхоўным Саветам БССР. На самай справе ён прызначаўся Бюро ЦК КП(б) Беларусі, а старшыня Савета Міністраў рэспублікі зацвярждаўся ў ЦК ВКП(б) (з 1952 г. ЦК КПСС). Кампетэнцыя Савета Міністраў БССР была таксама вельмі абмежаванай, бо ён падпарадкоўваўся Савету Міністраў СССР і звязаны пастановамі Дзяржплана, Міністэрства фінансаў, іншых агульных і саюзнарэспубліканскіх міністэрстваў СССР.

Мясцовыя органы дзяржаўнай улады ў Беларускай ССР у пасляваенны перыяд складаліся з абласных, гарадскіх, раённых, сельскіх, пасялковых Саветаў дэпутатаў працоўных і іх выканаўчых камітэтаў. Мясцовыя Саветы ўсіх узроўняў выбіраліся грамадзянамі, дасягнуўшымі 18 гадоў, па месцы жыхарства, на 2 гады. Выбары ў мясцовыя Саветы праводзіліся ў тым жа парадку, што і ў Вярхоўны Савет. Тэрыторыя вобласці, горада, раёна, сельсавета, пасёлка падзялялася на акругі і на кожную акругу вылучаўся адпаведнай установай адзін кандыдат. Так што і тут выбару фактычна не было, усе выбаршчыкі павінны былі перадаваць свой голас за таго, каго рэкамендавалі партыйныя кіраўнікі. Першыя пасляваенныя выбары ў мясцовыя Саветы адбыліся ў студзені 1948 г. У іх прынялі ўдзел у розныя мясцовыя Саветы ад 99,89 да 99,97 % зарэгістраваных выбаршчыкаў. Тое ж самае наглядалася і ў наступныя гады.

Дзейнасць мясцовых Саветаў дэпутатаў працоўных і іх выканаўчых камітэтаў ажыццяўлялася пад непасрэдным кіраўніцтвам і кантролем адпаведных абласных, гарадскіх і раённых камітэтаў камуністычнай партыі. Галоўнай формай працы мясцовых Саветаў былі іх агульныя сходы-сесіі, якія павінны былі збірацца: абласнога Савета – не радзей чатырох разоў у год; сесіі гарадскіх, пасялковых і сельскіх Саветаў – не радзей шасці разоў у год. Кожная сесія доўжылася, як правіла, адзін-два дні. Пастаянна дзеючымі выканаўча-распарадчымі органамі мясцовых Саветаў былі іх выканаўчыя камітэты. Яны ажыццяўлялі кіраўніцтва на сваёй тэрыторыі гаспадарчай і сацыяльна-культурнай працай. Выканаўчыя камітэты саветаў абласцей, гарадоў і раёнаў у сваім складзе мелі шэраг галіновых аддзелаў: фінансаў, прамысловасці, аховы здароўя, асветы, культуры, сацыяльнага забеспячэння і іншыя. Дзейнасць аддзелаў выканаўчых камітэтаў будавалася на прынцыпе двайнога падпарадкавання. Кожны аддзел падпарадкоўваўся кіраўніцтву свайго выканаўчага камітэта і вышэй стаячага аднайменнага аддзела і міністэрства.