Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Мақал мәтел дегеніміз не және әр түрлі тілдегі нұсқасын келтіріңіз?

2. Мақал мәтелдерді көптеген тілдердің лингвистикасында қандай терминде қолданады?

3. Қазақ тілінде мақалдап сөйлеу ерекшеліктері қай жылда басталды?

4. Мақал мәтелдерді орыс тілінен қазақ тіліне аударған журналисттер?

5. Ағылшын және қазақ мақалдарының ерекшелігі неде?

6. Мақал мен мәтелдің айырмашылығы неде?

7. Парамиология дегеніміз не?

8. Мақал мәтелдердің тұрақты сөз тіркестерімен зерттелуі қажет деп айтқан кім?

9. Қай жағынан қазақ және ағылшын мақал мәтелдерінің ұқсастықтары жиі кездеседі және оған мысалдар келтіріңіз?

Тақырып№42: ресми іс қағаздарды аударудағы грамматикалық және лексикалық трансформацияның түрлері

Мазмұны: 1. Ресми іс қағаздарды аударудағы трансформацияның түрлері

2. Компенсация, қосу, түсіріп тастау әдістері

3. Құрмалас сөйлемдерді аударудағы трансформацияның түрлері

Ресми іс қағаздарды аударудағы трансформацияның түрлеріне лексикалық аудару, шендестіре аудару жатады.. Жалғаулықты байланысты жалғаулықсыз байланысқа ауыстыру. Қазақ тілінде жалғаулық арқылы салалас құрмалас сөйлемді құрайтын сыңарлар ғана байланысады, оның өзінде жалғаулықтар сөйлемдер арасындағы мағыналық қарым-қатынасты анықтауда ерекше қызмет атқармайды.

Жалғаулықтар қатыспай тұрып-ақ құрмалас сөйлемнің компоненттері арасындағы мағынаны ажырата аламыз. Ал ағылшын тілінде жалғаулықтар құрмаластың компоненттері арасындағы мағынаны айқындап тұрады. Осы себепті ағылшын тіліндегі жалғаулықты байланысты қазақ тіліне жалғаулықпен аудару міндетті емес. Бұл жердегі аударудың мәні де осында.

Лексикалық аударулар. Бұл туралы негізгі мәселелер аударманың лексикалогиялық тұрғысына қатысты айтылды. Сондықтан біз бір ғана жайтқа ғана тоқталамыз.

Екі тілдегі сөздердің мағыналық ауқымы әр түрлі болады, соған байланысты түпнұсқа тіліндегі кең мағыналы сөздерді аударуда нақтыландыруға тура келеді немесе, керісінше, түпнұсқа тілдегі тар мағыналы сөзді аудармада кең мағыналы сөзбен береміз. Бұның бірінші тәсілін - нақтыландыру (конкретизация), екіншісін жалпыландыру (генерализация) деп атайды.

Себеп пен салдарға байланысты ауыстыруларды Л.С. Бархударов лексикалық ауыстырулардың аясында қарастырады. Біздіңше, бұл мәселсе сөйлем шегінде қарастырылғаны жөн. Тіл фактілері осыны талап етеді.

Шендестіре аудару.(Антонимический перевод),шендестіре аудару дегеніміз - түпнұсқадағы болымды мағынаны болымсыз түрде я, керісінше, түпнұсқадағы болымсыз мағынаны болымды етіп аудару.

Компенсация (орын толтыру). Бұл тәсіл түпнұсқа тілдегі белгілі бір элементтердің аударма тілде дәлме-дәл баламасы болмауына байланысты аудармашының оны басқаша тәсілдермен және дәл сол сөйлемнің ішіндеемес, текстің басқа бір жерінде түпнұсқа сөзінің орнын толтыруға қызмет етеді. Бұндай жағдайда кейбір сөз суреттеле, сипаттала аударылуы мүмкін.

Қосу. Кейде түпнұсқа тілдегі құрылымда белгілі бір сөздің не элементтің айтылмауы көрінбей тұруы мүмкін. Ал аударуда сол элементті көрсетуге тура келеді, міне, осыған байланысты қосу тәсілі қолданылады:

Қосуға байланысты тағы бір байқағанымыз аударма текстің оқырманының түпнұсқадағы берілгендер туралы хабары болмауымен байланысты.

Түсіріп тастау. Бұл – мәні жағынан қосуға қарсы тәсіл. Аудару үстінде түпнұсқадағы мағыналық тұрғыдан басы артық сөздер, оларды алып тастаса да, мағына мазмұнды өзгеріске ұшыратпайтын сөздер түсірілуі мүмкін.

Мұндай басы артық сөздер плеоназм құбылысына байланысты болатыны байқалады. Келесі бір кездесетін құбылыс, ағылшын тілінің сөйлеміндегі кейбір сөзді қазақ тілінде көрсету міндетті болмай қалады.Қазақ тілі синтаксистік құрылысының бір ерекшелігі сол, салалас құрмаласты құрастырушы сыңарлардың жалғаулықты, жалғаулықсыз болуы көбіне мағына өзгертпейді. Ал ағылшын тілі синтаксисі үшін бұл - принципті нәрсе. Сондықтан ағылшын тіліндегі кейбір жалғаулықтарды аудармай-ақ түсіріп тастауға болады.

Сөз қылып отырған трансформациямыздың ерекше бір түріне түпнұсқадағы құрмалас сөйлемді мүшелеп бірнеше жай сөйлем етіп аудару жатады. Сабақтастық байланысты салаластық байланысқа ауыстыру. Қазақ тілінде сабақтас құрмалас сөйлемндігі компоненттері жалғаулық арқылы байланыспайтыны белгілі. Жалғаулық арқылы байланысу қазақ тілінде салалас құрмаласқа тән. Ал ағылшын тілінен сабақтас құрмалас сөйлемнің арнайы жалғаулықтары бар. Ағылшын тіліндегі осы сипаттағы құрмалас сөйлемдердің кейбірі қазақ тіліне аударғанда салаласқа ауысып кетеді.

Құрмалас сөйлем көлеміндегі ауыстырулар. Құрмалас сөйлем құрылысына байланысты синтаксистік трансформациялардың төмендегідей түрлері орыс тілінен қазақ тіліне аударуда жиі кездеседі.

1. Жай сөйлемді құрмалас сөйлем етіп аудару;

2. Құрмалас сөйлемді жай сөйлем етіп аудару;

3. Басыңқы сөйлемді бағынышты етіп немесе бағыныңқыны басыңқы етіп аудару;

4. Сабақтастың байланысты салалас етіп немесе салалас байланысты сабақтас етіп жеткізу;

5. Жалғаулықты байланысты жалғаулықсыз етіп не, керісінше, жалғаулықсыз байланысты жалғаулықты етіпаудару.

Бұл трансформациялардың бірінші түрі орыс тілінен қазақ тіліне аударуда өте сирек кездесетінін байқадық, ал қазақ тілінен орыс тіліне аударуда жиі кездеседі.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Ресми іс қағаздарды аударудағы трансформация түрлеріне қандай аудару түрлері кіреді?

2. Лексикалық аударулардың бірінші және екінші тәсілдері қалай аталады?

3. Лексикалық аударулар дегеніміз не?

4. Шендестіре аудару дегеніміз не?

5. Компенсация қандай тәсіл түрі?

6. Қосу тәсілі қандай жағдайда қолданылады?

7. Мәні жағынан қосуға қарсы тәсіл қалай аталады?

8. Құрмалас сөйлем құрылысына байланысты синтаксистік трансформациялардың қандай түрлері орыс тілінен қазақ тіліне аударуда жиі кездеседі?

9. Трансформациялардың қай түрі орыс тілінен қазақ тіліне аударуда жиі кездеседі?

Тақырып№43: Аудару процесінің психологиялық және лингвистикалық ерекшеліктері

Жоспар:

1) аудармашының ой-өрісі;

2) аудармашының жады;

3) декларативтік және процедурлық жад;

4) интеллектуалды және эмоционалды жад;

5) контекст, релеванттылық, бірнеше рет кодтау.

Таңертен сіз жұмысқа кешікеннде, тістеріңізді тазалайсыз, аяк киім бауын байлайсыз, пальто киесіз, әмиен мен кілттерді аласыз, үйден асыға шығасыз, машинаны ат алдырасыз, көшеге шығасыз осының бәрін екі минутта істейсіз, онда ештеңені ұмытпайсыз, бауларды шатастырмайсыз, кілтпен бірге қасық пен шанышқыны алмайсыз, үйткені бұл жұмыстарды сонша рет жасағандықтан сіздің денеңіз өзі не істеу керегін біледі.

Денелік еске сақтау мен аударма арасында маңызды қатар бар. Тәжірибелі аудармашылар тез аударады, олардың аударғаны өте көп болғандықтан, жұмысында ми емес саусақтары қатысатындай көрінеді. Түпнұсқа тілінде таныс құрылымын анықтаған соң оның саусақтары клавиатура үстімен ұшып қозғалып лексикалық элементтермен толықтырылған, логикалық талдаусыз не саналы ойлаусыз аударма тілінде қалыпты құрылымдық эквивалентке айналдырады, автоматты түрде болғандай.

Таң қалған бақылаушылар, синхронды аудармашылар тіпті ойланбайтындай, кім бұлай ойланатына да кұмәнданады. Жоқ, бұл мүмкін емес, аудармашыға сөздер мидың санадан тыс не түсініксіз бөлігінен өздері келетін тәрізді, бұл қабілет қарапайым адамдарда болмауы мүмкін. Тіпті үйреншікті, ойлы аударма тісті тазалау мен бауды байлаудан өзгеше болады. Кезкелген жағдайда аударма ақыл-ой іс-әрекет, тіпті талдауды пайдаланбай, сапалы деңгейде орындалса да. Аударма – өте күрделі көп деңгейлі семантикалық өрістердің, семантикалық құрылымдардың, мәдени өзгешеліктердің, оқырмандар мен тыңдаушылардың әрекеттерінің психологиялық және әлеуметтік аспектеріне тез талдауын талап ететін процесс.

Тілмен жұмыс кезіндегідей, аудармада шығармашылық пен жаңашылдық үнемі болады.

Формалды мәтіндер аудармашылары ауа райын болжауында жаңа ситуациялар кездесіп, күтпеген қиындықтарды шешуге мәжбүр болады. Көптеген аудармалар өлшеусіз күрделі болады. Уилльям Г. Кальвин “Ми қалай жұмыс істейді” деген кітабында жазған: Интеллект – не істеуін білмеген кезде қолданатын нәрсе. Көп нұсқалы таңдау кезінде сіз өмірдің оңай сұрақтарына дұрыс жауаптар тапсаңыз, онда сіз тапқырсыз. Бірақ интеллект шығармашылық аспект қатысатын, қолма-қол жаңаны табатын, әлде қайда үлкен нәрсе.

Бұнда жаңашылдық элементтерін пайдалы тауып, соны ұстап, дұрыс жауап мүлде болмағанда сара жол табысқа жеткізбегенде кіретін элементтер жатады. Ой-өріс импровизацияланады. Бұл көбіне джазды импровизация жан-жақты тексерілген шығармадай емес, ондайға Бах не Моцарт концерті жатады. Интеллект ой мен іс-әрекет кеңістігінде жан-жақты тексеруімен және импровизациямен байланысты. Біз аудармада қолданылатын интеллект туралы айтамыз. Оны тез, сенімді, өте қанағаттанушылықпен қолдануға үйренуіміз керек. Ол үшін аналитикалық қабілетін жетілдіріп, бір мезгілде оларды сублимирлеу, мәтін мен контексті тез және жақсы талдауға үйрену, адамдар, олардың көңіл-күйін жақсы, нақтырақ талдау, үйткені талдау қандай болса, солай жасалады. Біз үйрету кезінің күрделі процестерін зерттеуге тырысамыз, осы кезде жаңа келгендер тәжірибелі маманға айналды . Ол үшін аудару процесінің теориялық моделін қарастыру керек, сонымен бірге адамдар, тіл, әлеуметтік байланыстар, мәдени өзгешеліктерді де қозғайтын процесс.

Аудармашының жады

Аудару мәдени, әлеуметтік, мәтіндік жағдайларда үнемі өзгеріп отыратын, проблемаларға шығармашылық шешімдер қабылдайтын интеллектуалды іс-әрекет. Кейде интеллектуалды іс-әрекет ақыл-ойдың қабылдауынан тыс, түйсіксіз деңгейде келіп айқындалады.

Түйсіксіз ой-өріс – ол бізге ынталы, сенімді, тез аударуға мүмкіндік туғызады, яғни жинақталған тәжірибе, жадтың салдарынан пайда болған өнім, оны қайтадан алып және әр түрлі қолдануға мүмкіндік туғызады.

Аудармашылар жинақталған тәжірибені еске сақтап, керек кезінде оны күрделі аударма мәселелерін шешуге алу керек, бірақ ақпаратты жаттау арқылы іске аспау керек. Жад оқыту кезінде басқаша жұмыс істейді. Аудармашылар сөздер мен тұрақты сөз тіркестерін, стиль мен тонды, лингвистикалық және мәдени әдістерді меңгеруді аудару кезінде, оқу кезінде, интернеттен іздегенде, сөйлескенде және жай отырып өткенді ойлау кезінде де іске асырады.

Шет елде адамдармен сөйлескенде олар тілді үйренеді, ондаған сөздер мен адамдарды меңгеріп, еркін және шығармашылық адамдарға үйреніп, айналадағылар түсінетіндей сөйлеу арқылы еске сақтауды іске асырайды.

Баяндамашының сөздерін, жіберілген мәтінді аудару арқылы трансформациялық моделін меңгереді, бұл модельдер еске оңай сақталады, керек кезінде жеңіл және жай шығаруға болады. Олар белгілі сөздер мен орамдар клавиатурада саусақтар жылдам қозғалып, аударма экранда өз-өзінен пайда болатындай, немесе сөздің ағымын аудару тілінде ауыздан ерекше күш әсерінен шығатындай болады, ал бұл өзінің қабілеті екенін сезбейді.

Декларативтік және процедурлық жад

Мамандар жадты осы екі түрге бөледі.

Декларативтік – ол сіз таңертеңгі аста не жедіңіз не жұбайыңыз не сатып алуды тапсырғанын, яғни нақты оқиғаларды сақтайды және процедурлық жад поштаны қабылдауды, машинамен жұмысқа бару, яғни ойланбайтын әдеттерді іске асыруға көмектеседі.

Аудармашыларға жадтың екі түрі де қажет. Декларативтік жад бір кезде сөздіктен қараған сөздің мағынасын еске түсіруге көмек етеді, процедурлық оны аудару кезінде дұрыс пайдалануға көмектеседі.

Процедурлық жад аудармашыға түйсіксіз өңдеу үшін, ал декларативтік түйсікті үшін қажет.

Процедурлық жад аударуды тез жүргізуге, ал декларативтік пайда болған қиындықтардан болмайтын және ақылға қонғысыз аударуды жасағанда қолданады.

Интеллектуалды және эмоционалды жад

Ғалымдар жадтың екі түрін ажыратады. Гиппокамп арқылы жүйке жүйесін фактілерді тіркеу қолданып, ал мишық миндалина арқылы сол фактілерге біздің қатысымызды жазады.

Гоулмен жазғандай, мишық миндалина эмоционалды жад ояту оқытуға ықпал етеді. Бізге ұнайтын, қобалжытатындарды еске түсіру оңай және есте көп сақталады, ал немқұрайдылар бұлай сақталмайды. Нағыз, айқын еске түсіру эмоционалды болады. Бірінші сүйіскен, үйлену тойы, баланың тууы, әр түрлі қуанышты не қайғылы жағдайлар, адам өмірін өзгерген кезеңдер. Аударудан қанағат алуды, білу, жаңашылдықты қабылдауға дайын болуды аудармашы қалыптастырады.

Контекст, релеванттылық, бірнеше рет кодтау

Еске сақтауды зерттеу, ақпаратты қандай жағдайда алғаныңызға, қаншама өмірмен байланыстылығы есте сақтаудың деңгейіне әсер етеді.

Контекст

Еске сақтау кезіндегі маңызды роль атқаратын ассоциациялардың қалыптасуына қоршаған ортаның құбылыстары мен объектілері маңызды, оларсыз, біз оқшауланған фактілерді ғана білеміз, контекст айналасында бір тұтастың бөлшегі болып табылады.

Жазып не әріптесімен сөйлескенде адамның контекстіне сөздер мен орамдарды енгізу автономды жаттаудан гөрі еске сақтауды жеңілдетеді.

Ақпаратты меңгеру тұрмыстық және мәдени жағдайда ассоциативті тізбекті құруға көмектеседі, сол ақпаратты қайтадан жасауды жеңілдетеді. Кейде, бір нәрсені сатып алуға бара жатып, жолда қандай зат екенін ұмытып қаласың, оны еске түсіру үшін қай жерде керек болса сол жерге қайта барасың. Зат қай жерде ұзақ уақытқа есте сақталса, сол еске сақтауды сілкіп, затты еске түсіреді.

Студенттер емтихан тапсырғанда оқыту процесі қай аудиторияда өтсе, сол аудиторияда студенттер жақсы көрсеткішке ие болады.

Бұл феномен жағдаятты оқыту, яғни белгілі ақыл-ой не физикалық жағдайда еске сақталса, онда ол сол жағдайда тез еске түседі.

Сыртқы жағдайларға қатыссыз, ауызша аудармашылар барлық жерде жұмыс істейді, сондықтан олар өздерін жұмыс жағдайларына бейімделуді қалыптастыру керек.

Жазып аударатын көп жағдайда орынға тәуелді. Олар офисте не үйде жұмыс орнын ұйымдастырады. Нәтижесін телефон, сөздіктер алуға жақын болғанын ғана емес, оны үй жағдайындай, жинақылығын да ескереді. Олар бұны әрбір жұмыс циклінің алдында орындайды, яғни керекті жан рахатын құрады, белгілі ритуалдарды қағаздар қабатын бірдейлеп, құжаттарды папкаларға салып, сөздіктердің беттерін ашып, қарындаштарды ұштайды, бұлар аудармашыны жұмысқа дайындайды.

Релеванттылық

Неғұрлым қызығушылық болса, соғұрлым оңай еске сақталады. Сіздің өмірге байланысы жоқ нәрсе бір құлақтан кіріп екіншісінен шығады.

Жасанды жағдайда аудиторияда аударғаннан, ақшаға аударғанға әлде қайда оңай үйренеді.

Сондықтан емтиханға сөздер жаттаудан гөрі, белгілі мақсатқа арналған, досына ақпарат хабарлау не аударманы аяқтау есте оңай сақталады.

Бірнеше рет кодтау

Неғұрлым көп сезім еске сақтауға жұмсалса, соғұрлым оңай еске түседі. Әр сөз, факт, жоба не басқа объект кодтау үшін қабылдаудың бірнеше каналдары қолданылады: есту, көру, сезу, иісін сезу, бұлар еске сақтауды комплекті қолдау тізбектерін қамтамасыз етеді және әлде қайда тиімді болады, бір каналды қолданса, бұлай болмайды.

Аудару – интеллектуалды іс-әрекет. Бұл жағдайда қандай интеллект қолданылады?

80-жылдары Хауард Гарднер интеллекттің бірнеше формасын зертеді. Оның айтуы бойынша, IQ-тестпен өлшенетін лингвистикалық және логика–математикалық интеллекттерден басқа, ең аз дегенде интеллекттің төрт түрі бар, мүмкін одан көп болуы.

Музыкалық интеллект (ой-өрісі) – үлкен шеберлікпен, ұсақ-түйекке көңіл бөліп, музыканы тыңдап, орындап және жазу қабілеті. Музыка интеллекті өте жиі математикамен байланысты, бірақ өзгешелігі бар.

Кеңістіктік интеллект – кеңістік объектілерін жасап, танып, айыра білу қабілеті және олармен қимыл әрекеттер жасап, скульптурада, биде, архитектурада, суреттерде тепе-теңдіктер мен тартыстар қарым-қатынасын жасап және сезу. Кеңістіктік объектілердің музыкалық, вербалды формаларының арасында жемісті аналогиялар жасап және өзгерту қабілеті, математикалық интеллектпен геометрия арқылы байланысқан, бірақ одан өзгешелігі бар.

Дене-қимыл интеллекті – қозғалыстар жасау және позаны жасау, әр нәрсені түсініп және көшіру (актер, шешендер интеллекті) жай, үйлесімді қозғалу (бишілер спортшылар, музыканттар интеллекті).

Жеке тұлғалық интеллекті не эмоционалды – қабылдау, айыру және эмоционалды жағдайды көрсету өзінің және айналадағының жағдайын көрсету, жеке бастағы, жеке адамдар арасындағы интеллект, психоаналитиктер интеллекті, үлгілі ата- аналар, мұғалімдер, достар қабілеті, белгілі мақсатқа жету үшін басшылар, табысты мамандар интеллекті өзінің және айналасындағының энергияларын бағыттау қабілеті.

Логика-математикалық интеллект – объектілер дүниесін, олардың абстракты символдарын ұсынатын, топтастыру, қабылдау қабілеті ( математиктер, философтар интеллекті).

Лингвистикалық интеллект – тыңдап, анықтап, өз тілінің арнайы конструкциясын құру және оны қолдана білу қабілеті (ақындар, жазушылар, мәтінді құрастырушылар, шешендер, шеберлі оқытушылар интеллекті), шет тілдерді меңгеру қабілеті, тыңдап, топтастырып, бір тілден басқа тілде жаңа конструкцияны құру қабілеті, олармен қозғалыс қатынастар жасау қабілеті.

Техникалық аудармашыларға кеңістіктік және логика-математикалық интеллекттердің жоғары деңгейлі болуы керек. Фильмді дубляждау және ауызша аудармашыларға дене - қозғалыс және жеке тұлға интеллекттерінің жоғары деңгейі қажет. Өлең лирикасын аудару үшін музыкалық интеллект қажет.

Соңғы кездегі педагогикадағы жаңалықтар арқылы әр түрлі көптеген қабілетті адамдар оқитындарын ашты.

Жақсы аудармашы әр уақытта қалыптасу кезеңінде болады, яғни аударуды жақсартуға үйренеді, шет тілді үйренеді, оның мәдениетін, аударматануды оқиды. Бұрын істеп жүрген және жаңа ғана аудармашылықпен айналысушы осыны әр уақытта білуі керек.

Бұл білімнің практикалық қолданылуы әр түрлі болуы мүмкін, өзіңіздің мықты жақтарыңызды анықтап, жұмыс ортасын қайта құрып, білімді максималды пайдалануға көмектеседі.

Аударманың тиімді іс-әрекеті мен белгілі жартылай түсінген іс - әрекеттердің арасындағы дәлелді байланысты аңғару қиын, мысалы радио арқылы дәл келетін музыканы таңдауды жатқызуға болады.

Бізге кәдімгі жағдайда өзімізге тәжірибе жүргізуге энтузиазм де, уақыт та жетпейді.

Кейде ерекше қабылдаумен танысқан диапазонды кеңітуге көмектеседі мысалы, сіз жаңа жағдайда тәуекелге, байқап көруге және қателіктер әдістерінен әрекет етуге бейімсіз, кәсіби тұрғыдан қарағанда ойланған, аналитикалық әдістерді еске алып, жаңаға осылай жауап беруге болатынын түсінесіз. Сіз қабылдаудың кинестетикалық каналға бейім екеніңізді білген соң, сіз қабылдаудың визуалды және аудиалды ақпарат алуды жетілдіресіз.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Аудармашының жады қандай болуы керек?

2. Декларативтік және процедуралық жадтық айырмашылықтары қандай?

3. "Мишық миндалина эмоционалды жад ояту оқытуға ықпал етеді" деп жазған кім?

4. Контекст дегеніміз не?

5. Неғұрлым қызығушылық болса соғұрлым оңай еске сақталатын құбылыс?

6. Бірнеше рет кодтау қалай жүзеге асады?

7. 80-жылдары интелекттің бірнеше формасын зерттеген кім?

8. Интелекттің түрлерін атаңыз және оларға түсініктеме беріңіз.

9. Өлең лирикасын аударуда қандай интелект қажет?

Тақырып№44: Аударма түрлері

Мазмұны: 1. Аударма түрлеріне түсініктеме

2. Аударма түрлерінің өзіндік ерекшеліктері

3. Ауызша және жазбаша аударманың өзгешеліктері мен айырмашылықтары

Ауызша аударма- аударманың түпнұсқаны ауызша аударуын айтамыз. Ауызша аударманың классикалық түріне аудармашы түпнұсқаны акустикалық түрде қабылдап, ауызша аударуын айтамыз. Ауызша аудармада аударма түпнұсқаны қабылдаумен параллель немесе түпнұсқаны қабылдағаннан кейін аударылуы мүмкін. Осыған орай, ауызша аударманың екі түрі бар: синхрондық аударма және ілеспелі аударма.

Синхрондық аударма дегеніміз – аудармашы түпнұсқаның сөзін тыңдай отырып, сонымен бірге аударылатын ауызша аударманың бір түрі синхрондық аударма техникалық базамен қамтамасыз етілген арнайы кабиналарда жүзеге асырылады. Мұнда оратордың сөзі аудармашыға наушниктер арқылы беріледі, аудармашы берілген ақпаратты микрофонға айтып аударады. Синхрондық аударма ауызша аударманың ең қиын түрі, себебі бұл аудармашыдан біруақытта түрлі сөйлесу қарым-қатынасты орындауды талап етіледі: бір тілден тыңдап, оратордың сөйлеу темпінен қалмай екінші тілде аударуды талап етіледі. Синхрондық аударма есте сақтау қабілетіне, мұқият назарды, түпнұсқаның келесі бөліктерін болжау, қате кеткен болжамдарын дұрыстау және тез арада шешім қабылдаумен тығыз байланысты.

Ілеспелі аударма – бұл оратордың сөзінен кейін аударылатын ауызша аударманың түрі. Аударылатын сөздің ұзақтығы әр түрлі болуы мүмкін: әдетте 20-30 минут немесе одан да көп. Бұл аударманың түрі аудармашыдан ұзақ уақытқа созылатын түпнұсқадан аса маңызды сегменттерін есте сақтауды талап етеді. Оратордың сөзінен кейін аудармашы есінде ұстаған ақпаратты аударуға кіріседі, егер түпнұсқада айтылатын сөздің көлемі жоғарыласа, онда аудармашы түпнұсқаның басты мазмұнын жазып алып, оны аудара бастайды.

Түпнұсқаны ауызша немесе жазбаша қабылдау және аударма мәтін жасау ауызша және жазбаша аудармаға сәйкес келеді, бірақ осы аударманың бірінде аударманың басқа да түрлерінің құралдары қолданылуы мүмкін. Жазбаша аудармашы түпнұсқаның мәтінін жазылған магниттік лентадан алуы мүмкін немесе өзінің аудармасын машинистке немесе диктофонға жеткізуі мүмкін. Қандай да болмасын аударма жазбаша түрде сақталады, себебі аударма фиксивтік формасында берілген, және аудармаға қайта қарастырулар мен толықтыруларды енгізуге мүмкіндік береді. Ауызша аудармашы түпнұсқаны ауызша қабылдап, керек жағдайда синхрондық немесе ілеспелі аудармада пайдалануы мүмкін. Жазбаша мәтінді ауызша аудару түрі «қағаз бетінен аудару» деп аталады. Мұнда аудармашы жазбаша түпнұсқаны оратордың қатысуынсыз ауызша аударады.

Ең бастысы, ауызша немесе жазбаша аудармада уақыт факторы басты роль ойнайды. Жазбаша аударма барысында қатаң уақытқа шектелмейді.

Аудармашы кез-келген сәтте аудармасын тоқтатып, аударылған бөлікке қайта оралуға, түпнұсқаның кез-келген бөлігін қайта ойлануға, сөздіктерді пайдалануға немесе кеңесшіден не болмаса мамандардан кеңес алуына болады. Мұндай жағдай аудармада кездесетін келеңсіздіктерді шешуге, сондай-ақ көркем немесе ақпараттық аударманы сәтті аударуға көмегін тигізеді. Жазбаша аударма жоғары дәрежелі баламалықты талап етеді. Ал ауызша аударма шектеулі уақытқа негізделеді. Аудармашы оратормен бірге немесе ол тоқтағаннан кейін аудармасын бастайды. Осыған байланысты аудармашыға ойлануға немесе сөздіктерді пайдалануға уақыт болмайды. Сонымен қатар ауызша аудармада аудармашы берілген ақпаратты нақты және түсінікті түрде аудару қажет. Аудармашы аударма барысында кейбір элементтерді түсіру, қысқа түрде беру тәсілдерін пайдалана алады. Сөйлеу мәтіні берілетін синхрондық аудармада аудармашы үлкен физикалық немесе психологиялық зардап шегуі мүмкін. Осыған орай синхрондық аудармашы өзінің жұмысын 20-30 минут аралығында орындай алады. Сондықтан да синхрондық аударманың әрбір кабинасында бірнеше аудармашылар кезегімен жұмыс атқарады.

Жазбаша мен ауызша аударманың тағы да бір өзгешеліктері осы аударманы аудару барысында аудармашы түпнұсқаның бірдей емес бөліктерімен жұмыс жасайды. Жазбаша аудармада аудармашы түпнұсқада берілген ойды ретімен аударады, бірақ аудармашының қолында түпнұсқаның толық мәтіні болады, және де әрбір айтылған ой берілген мәтіннің жеке бірлігі ретінде қатысады. Түпнұсқаның жеке бөлігін аудара отырып, өзіне қажетті ақпаратты келесі немесе өткен бөліктерінен ала алады, сондай-ақ логикалық ойдың дұрыстығын бақылайды. Ауызша аудармада аудармашы берілген оратордың сөзін кішігірім сегменттерін аударумен шектеледі, сондай-ақ түпнұсқаның басқа бөліктерін қарастыруға мүмкіндік берілмейді. Ілеспелі аудармада аудармашы айтылған бір немесе бірнеше ойды аудара алады. Синхрондық аудармада аудармашы шектелген уақыт аралығында түпнұсқаның әрбір бөлігін параллель түрде түпнұсқаның екінші бір бөлігіне сәйкес етіп аударады.

Сонымен қатар жазбаша мен ауызша аударма тіларалық қарым-қатынасты құрушылар бойынша ерекшеленеді. Жазбаша аудармада тәртіпке сәйкес аудару процесі «кабинеттік жағдайларда» іске асырылады және аудармашыда қарым-қатынасқа қатысушылардың тікелей немесе кері байланысы болмайды. Мұнда аудармашы түпнұсқаның авторы мен танысу және потенциалды Рецептордың аудармасын жасау аударма процесінен тыс болады. Аудармашының барлық назары аударылатын мәтінде болады, және кез-келген аудармашыға берілетін баға тіларалық қарым-қатынас процесі аяқталғаннан кейін беріледі.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Ауызша аударма дегеніміз не?

2. Ауызша аударманың неше түрі бар?

3. Синхронды аударма қалай жүзеге асады?

4. Синхронды аударма аудармашыдан нені талап етеді?

5. Оратордың сөзінен кейін жүзеге асатын аударма түрі?

6. Ілеспелі аудармада аударылатын сөздің ұзақтығы әдетте қанша уақытқа созылады?

7. Ілеспелі аударма аудармашыдан нені талап етеді?

8. Жазбаша және ауызша аударманың өзгешеліктері қандай?

Тақырып№45: Сөз тіркестері мен етістіктердің аудармасы

Мазмұны: 1.Сөз тіркестерінің аудармасы

2.Көп мүшелі атрибутивті топтар

3.Етістіктер аудармасы

Еркін сөз тіркесі аудармасында оның компоненттерінің аудармасы маңызды роль атқарады. Біртұтастық элементтердің аудармасынан құралады, бірақ элементтердің бір-біріне қатынасы ескеріледі. Еркін сөз тіркесінде сөздер маңызды сатыда өздерінің өз мағыналарын сақтап қалады. сондықтан аудармашыға жеке сөз аудармасымен байланысты сұрақтар қатарын шешуіне тура келеді. Атрибутивті сөз тіркестері еркін сөз тіркестерінің көп таралған түрлерінің бірі болып есептеледі. Мысалы: supersonic spending – жоғары дыбысты ракеталар мен ұшақтардың құрастырылуына арналған шығындар. Arab anger – арабтардың (гнев арабов, а не «арабский гнев»), European peace — Европадағы өмір (бірақ «Европаның өмірі» емес) («мир в Европе», а не «Европейский мир»), anti war Gis – соғысқа қарсы шығатын солдаттар, пацифист-солдаттар (солдаты, выступающие против войны, солдаты-пацифисты (а не «антивоенные солдаты»).

Көп мүшелі атрибутивті топтар

Ағылшын тілінде көп мүшелі атрибутивті топтар өте көп таралған. Бұл – бір ғана анықтауыш сөзі бар бірнеше анықтауыштың параллель байланысу жағдайы емес (мысалы, әдемі шуақты қыстық ауа райы), жеке анықтауыштардың арасында анықталатын зат есіммен байланыстан басқа өзара мағыналық байланыстары болатын көп мүшелі атрибутивті топтар. Мысалы: Douglas Plane Plant Strike Talks Continue. Көп мүшелі атрибутивті топтың аудармадағы мағынасын түсіну үшін келесі ретті ұстану қажет:

Топтың тірек сөзін, яғни анықталатын зат есімді аудару (мұнда: Talks – келіссөздер)

Сөз тіркесі мүшелерінің арасындағы мағыналық қатынастарды талдай отырып, оның ішінде қандай мағыналық топтар бар екендігін анықтау. Осындай талдауды сол жақтан оң жаққа қарай, яғни сөз тіркесінің бірінші мүшесінен жүргізген жөн (мұндағы мағыналық топтар: Douglas Plant, Plane Plant, Plant Strike, Strike Talks)

Жеке мағыналық топтар арасындағы байланысты анықтап алып, барлық сөз тіркестерін тірек сөз – зат есімнен бастап, ары қарай әр мағыналық топты оң жағынан солға қарай аударамыз. Douglas Plant – Дуглас компаниясының заводы, Plane Plant – авиазавод, Plant Strike – заводтағы көтеріліс, Strike Talks – көтеріліске қатысушылармен келіссөз.

Енді көп мүшелі атрибутивті топты тақырыпшаны аударамыз: Дуглас компаниясының авиазаводы администрациясының көтеріліске қатысушылармен келіссөздері жалғасуда. Әрине, осындай ұзын тақырыпшаны былай қысқартуға болады: Дуглас авиазаводындағы көтеріліс жайындағы келіссөз жалғасуда.

Ағылшын тіліндегі әр түрлі мағыналарға ие сөздердің үшінші тобына үстеулік мағынаға ие етістіктер жатады. Мұндай етістіктер екі мағына білдіреді: бірінші мағынасында іс — әрекетті білдірсе , екінші мағынасы сол іс — әрекетті сипаттайды. Бұл етістіктердің үстеулік мағынасы келесіден көрінеді: Яғни бұл етістіктердің мағыналары толықтауышпен, үстеумен, мекен пысықтауышпен білінеді. Мысалы: Over 500 london students yesterday roared their way through fleet Street through the heart of the City demanding that “Smith must go” - Лондондық 500 – ден астам студенттер көшеге»Смит жоғалсын» деген қатты айқалған дауыстарымен Флит – стриттан Ситидің орталығына дейін жүріп өтті. Мұнда to roar етістігі to roar one’s way through Fleet street құрылымында мағынасы бойынша айқайға ұласқан қозғалу етістігін қосып, ал to roar етістігінің мағынасын іс – қимыл пысықтауышымен жеткізуге тура келеді. Үстеулік мағынаға ие етістіктердің адекватты аудармасы әдетте аударманың грамматикалық трансформацияларын талап етеді, оның ішінде қосымша сөздерді қосу, сөз таптары мен сөйлем мүшелерінің орын басу әрекеттерін талап етеді. Мұндай үстеулік мағынаға ие етістіктердің көбісі тілге еніп үйреншікті тіркестерге айналып кетті. Мысалы: to bow somebody out of the room, the train steamed in to (out of) the station , the truck rumbled in to the town. Аударма кезінде олардың жеке мағынасын келтіріп аудару қиынға соғады, өйткені олар бір жағдайдан екінші жағдайға көшу іс-әрекетін , іс — әрекетке деген құлшынысты білдіреді. Сондықтан мағыналарының толықтығы әдетте бейнелеп аудару көмегімен көре аламыз. Мысалы: The crocodile shuttered home under hailstones and through the ugly streets – Салқыннан дірілдеп жауынның астында балалар үйінің тәрбиеленушілері ұзын сап құрап лас көшелер бойымен келе жатты. Бұл жерде үстеулік мағынасы бар to shutter етістігі және home үстеуі салқыннан дірілдеп , келе жатты деп аударылса, crocodile метафорасы да бейнелеп аудару көмегімен тәрбиеленушілер, ұзын can деп аударылады.

Үстеулік мағыналары бар етістіктерді аударудың өзіндік екі заңдылықтары бар:

Егер үстеулік мағынасы бар етістік қозғалыс пен оның сипаттамасын білдірсе, ол әдетте белгілі бір пысықтауыштық сөз қосылған етістікпен аударылады, яғни пысықтауышта тұрған сөз сол іс — әрекетті сипаттайды. Мысалы: The train whistled out of the station – Поезд жүру қоңырауын беріп станциядан қозғалды.

Егер үстеулік мағынасы бар етістік бір жағдайдан екінші жағдайға көшуді, іс әрекеттің себебі немесе нәтижесін білдірсе ол екі етістікпен яғни бағыныңқы сөйлеммен және мақсатты инфинитив көмегімен аударылады. Әдетте сөз таптаорының орын басу амалы немесе қосымша сөздер қосу амалы орындалады. Мысалы: He had an elder brother who had flunked out of law school – Оның емтихандарды тапсыра алмай және сол үшін заң факультетінен шығарылып жіберілген ағасы болды.

Бір ағылшын сөзінің мағынасына, бірнеше орыс сөздерінің ұқсас болуы мүмкін, яғни берілген сөздің орыс тілінде бірнеше аналогтың сәйкестігі болады. Бұл ұқсастықтың түрі – варианттық немесе нұсқалық ұқсастық деп аталады.

Аударма жасағанда, аудармашының ең басты мақсаты – контекстте берілген мәтіндегі сөздерді мағынасына қарай бірнеше лексикалық ұқсастықтардың арасынан бір ғана контекстке сай келетін сөзді тауып аудару. Мысалы: “Anti-war sentiment was high among the delegates”. Сөздік бойынша “sentiment” деген сөздің төрт мағынасы берілген: 1) Сана-сезім, қатынас, көңіл-күй, пікір 2) Сентименттер 3) ой 4) тост. Берілген төрт нұсқаудың біреуі ғана үйлесімді. Осыған орай, аудармашыға дәл ұйқасатын нұсқаудың бірін таңдауы қажет. Мүмкін ол не «қатынас», не «көңіл-күй» болуы мүмкін, осыған таянып, аудармашы бұл сөйлемді былай аударуы мүмкін: «Анти соғыстық көңіл-күй делегаттардың арасында өте жоғары болды». Бірақ, бұл сөйлемнің структурасын өзгертіп, өзгеше де жеткізуге болады: «Делегаттар соғысты тұжырымдап, талқылады». Көбіне, сөздікте берілген кейбір лексикалық нұсқаулы ұйқастықтар, аудармашыны қанағаттандырмайды. Яғни, аудармашы олармеен қолдана алмайды, мысалға, стилистикалық себептер үшін. Контекстуалды мағынаны көрсету қиын, өйткені сөздік – тек бағытын ғана айтып береді, ал аудармашы өзі керекті сөзді табуы тиіс.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1.Атрибутивті сөз тіркесі дегеніміз не?

2.Көп мүшелі атрибутивті топтар туралы айтып беріңіз.

Тақырып№46: Қазақ тілінен ағылшын тіліне поэзияны аудару

Мазмұны: 1. Қазақ тілінен ағылшын тіліне поэзияны аудару

2. Көркем шығармаларды аударудың ерекшелігі

Қазақстанда ағылшын тіл білімінің сан салалы теориялық ұстанымдарын бүгінгі таңда тілдік зерттеулердің бағыт-бағдарын анықтай отырып, көркем шығарманы аудару кезінде шығарманың мазмұнын сол қалпында және оқырманға әсерлі де мәнді етіп маңызды тұжырымдар жасауға мүмкіндік беретіндіктен, олардың жалпы және жеке лингвистика шеңберіндегі өзіне тән белгілерін саралау, өзге ізденістер қатарында ағылшын тілінен көркем шығарманы аударудың алар орнын нақтылау қажеттілігі ғалымдардың алдына тың әрі көкейкесті мәселелер қойып отыр.

Көркем шығармаларды аударудың ерекшеліктері – лингвистика заңдылықтарына арқа сүйеу арқылы тіларалық коммуникация міндеттерін шешетін сөз өнерінің өзгеше түрі. Көркем аударманың жемісі ретінде зерттеу қарастыратын көркем шығармаларды аударудың ерекшеліктері тәржімесі- алдымен әдебиеттану нысаны.

Аударманың адам қызметінің ең көне түрі екендігі даусыз. әуел бастан-ақ аударма тілі басқа адамдардың бір – бірімен араласуына мүмкіндік тудырып, аса маңызды  әлеуметтік қызмет атқарды. Жазбаша аудармалардың таралуы адамдарға басқа халықтардың мәдениетімен танысуына кең жол ашып, басқа халықтардың мәдениетімен тұрмыс – тіршілігімен танысуына жол ашып, сол арқылы әлем әдебиеттері мен мәдениеттері араласып, баюына жағдай жасайды. Шетел тілін білу кітаптың түпнұсқасын сол  тілде оқуға негіз бола алады, ал бір адамның кітаптарды әдеби тілдердің баршасында, тіпті көпшілігінде оқи алуы мүмкін емес. Рудаки мен Омар Хаямның, Шекспир мен Гетенің, Толстой мен Достаевскийдің, Абай мен Шәкәрімнің теңдесі жоқ шығармалары аударманың арқасында ғана күллі адамзаттың игілігіне айналды.

Бүгінгі таңда ағылшын тіл білімінде ерекше көңіл бөлініп, тыңғылықты зерттеулерді қажет етіп жүрген проблемалардың бірі және бірегейі – ағылшын тіл білімі теориясының қалыптасу тарихы, әртүрлі лингвистикалық салалар бойынша даму ерекшелігі, аударманың әлемдік деңгейде, алар орны мен қосар үлесі. Осы тұрғыдан келгенде, сан алуан тілдік тұжырымдардың орнығу «соқпақтарына» зер салу, олардың мазмұндық сипатын жан – жақты зерделеу аса маңызды. Өзге тілдердің қатарында ағылшын тілі де XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезінен бастап зерттеушілердің нысанына ілікті. Аудармашы ғалымдардың зерттеулеріне сүйене ағылшын тіліндегі көркем шығармаларды қазақ тіліне аударудың ғажайып мүмкіндіктері, тазалығы, шешендік өнері сөз болып, халық қазынасына қосылды, соның нәтижесінде ағылшын тіліндегі шығармаларды оқып,  білудің мүмкіндіктері туып отыр.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Көркем шығармаларды аударудың ерекшелігі неде?

2. Қандай ақын жазушылардың көркем шығармалары аударманың арқасында кеңінен тарады?

3. Қай кезеңдерде ағылшын тілі зерттеушілердің нысанына ілікті?

Тақырып№47: Лексикалық мәселелер

Мазмұны: 1. Лексика

2. Лексикалық аударулар

3. Лексикалық трансформацияларды аударудың ерекшеліктері

Аудармада тілдік жүйенің әр деңгейінің (лексикалық, морфологиялық, фонетикалық, синтаксистік) бір-бірімен тығыз байланысты екені ерекше көрінеді. Бір тілден екінші тілге аудару мәселесін қарастыруда басты назарды әр тілдің өзіне тән ерекшелігі бар грамматикалық,лексикалық құбылыстарға аудару керек. Дегенмен ортақ грамматикалық сипаттары бар тілдердің аударма тілден өзгеше лексикалық құрылымдарын аударма тілге қалай жеткізудің типтік жолын, мүмкіндігін табуға болады. Әрине, бұндайда әр тілдегі ерекшеліктердің көрінісін есепке алып отыру керек болады.Қазақ тілінің басқа тілдегі өзгеше грамматикалық құрылымдарды жеткізе білу мүмкіндігі, ол өзгешеліктерге белгілі бір сәйкес элементтерге сүйену керек. Аударманың жадында болатын бір нәрсе — ол сәйкестіктердің тек формалық қана сипатына сене бермеу. Мәселем, түпнұсқа тілдегі морфологиялық құралдар (жалғау, көмекші сөз, шылау т.с.с) арқылы берілген мағынаны бара-бар етіп аудару үшін лексикалық бірлік іздеуге немесе синтаксистік бірлікпен мағынаны толыққанды етіп беруге тура келуі мүмкін.Ешқандай теория, соның ішінде аударма теориясы да, типтік құбылыстарды жинақтаусыз іске аспайды. Алайда сол жинақтаулардың өзі де материалдың көлеміне, қандай тұсқа қолданылуына байланысты айқындалады, жіктеледі.

Лексика — тілдегі барлық сөздердің жиынтығы деген мағынада қолданылады. Бұл термин қазақ тілінде сөздік құрам деген атаумен аталады.

Тілдің лексикасын, немесе сөздің құрамын зерттейтін ғылым лексикология деп аталады.

Лексикалық аударулар. Бұл туралы негізгі мәселелер аударманың лексикалогиялық тұрғысына қатысты айтылды. Екі тілдегі сөздердің мағыналық ауқымы әр түрлі болады, соған байланысты түпнұсқа тіліндегі кең мағыналы сөздерді аударуда нақтыландыруға тура келеді немесе, керісінше, түпнұсқа тілдегі тар мағыналы сөзді аудармада кең мағыналы сөзбен береміз. Бұның бірінші тәсілін — нақтыландыру (конкретизация), екіншісін жалпыландыру (генерализация) деп атайды.

Аударма кезінде аудармашылардың неліктен лексикалық трансформацияларға жүгінулеріне тура келеді?

Олар екі тілдің семантикалық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Сөздердің мағыналық құрылымдары олардың қолданыстары, бір – бірімен сәйкес болу шарттары , әрбір тілдің сөздік қорлары-міне осы факторлар аудармашыға қиындықтар туғызуы мүмкін.

Аударманың трансформациялық теориясының мәні аударма үдерісі барысында ой-мазмұнды толыққанды беру мақсатында түпнұсқалық лексикалық бірліктің ішкі формасын түрлендіруде немесе оны аударма тілінің лексикалық бірлігімен ауыстыруда. Аударманың трансформациялық үлгісін жасауда аудармашы аударма үдерісі кезінде қиыншылық тудырған күрделі мәселені тауып, оның шешімін табу үшін аударманың басты мақсаты оның адекватты болуы екенін ескере отырып, қажетті аудармалық трансформацияларды жасауы тиіс.

Лексикалық трансформацияларды аударудың ерекшеліктері

Ағылшын тілінен қазақшаға аударуда лексикалық трансформациялардың қолдану ерекшеліктерін анықтау болады.

Аударма барысында келесі міндеттерді орындау керек:

Аударманың трансформациялық теориясын қарастыру;

Аудармадағы трансформацияның түрлерін анықтау;

Аудармадағы лексикалық трансформациялардың жіктемелерін қарастыру;

Лексикалық трансформация жасаудың тәсілдерін белгілеу;

Лексикалық трансформацияларға сипаттама беру;

Лексикалық трансформацияларға көркем әдебиеттен мысалдар қарастырып, оларды талдау.

Жоғарыда қойылған міндеттерді орындау барысында ғылыми зерттеу әдістерінің келесі түрлері болу керек :

Жалпылама таңдау әдісі;

Грамматикалық талдау;

Лексикалық талдау;

Синтаксистік талдау;

Семантикалық талдау;

Кешенді талдау әдісі;

Салыстырмалы анализ.

Қандай да бір қалыптағыдан тыс ерекше шарт қоятын контекстіде функционалдық қызметінен ауытқыған басқа бір бірліктер қолданылуы тиіс. Басқаша айтқанда, трансформация жасау қажет.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Лексика дегеніміз не?

2. Сөздің құрамын зерттейтін ғылым саласы қалай аталады?

3. Лексикалық аударулар қандай тәсілдермен жүзеге асады?

4. Аударма кезінде аудармашылардың неліктен лексикалық трансформацияларға жүгінуіне тура келеді?

5. Лексикалық трансформацияларды аударудың ерекшеліктері қандай?

Тақырып№48: Көркем әдебиет стилінің жазбаша аудармасы

Мазмұны: 1.Көркем әдебиет стилін жазбаша аудару

2.Аудару барысындағы мәтіндегі алып тастаулар

Тiл аралық коммуникацияның кең таралған тәжiрибесi, жеке алғанда, аудармашы қызметі, лингвистикалық ғылымның бақылауында үнемі болуы тиісті. Барлық сәйкес бірліктердің мағынасы мен қолдану саласы бойынша олардың мұқият жасалған салыстырмалы анықтамаларын беретін екі тілді сөздіктердің теориялық және практикалық құндылығының қаншама екенін, сонымен қатар олардың аса қажеттіліктерінің қаншалықты маңызды екенін асыра мадақтау қиынға соғады.

Ауызша аударманың арнайы теориясының шегінде аудармашы сөзінің басқа да ерекшеліктері атап өтіледі. Мұнда аудармашының жалтақтауы себепті жіберілетін үзілістерімен байланысты ақырын артикуляциясы, қате варианттарды таңдауы себепті туындайтын артта қалушылық интервалының еселеп өсуіне әкелетін тұрақсыздығы, сонымен қатар, дыбыстың таза шығуына қатысты жіберілетін үзілістің жалпы ұзақтығы жатады.

Аудармашының мәтіні ырғақсыздау, синхронды аудармашы түсінікті мәтінді тезірек айтуға тырысып, көбіне жоғары екпінмен сөйлейді, ал кезекті аудармада сөйлеу екпіні едәуір төмендейді, себебі аудармашы түпнұсқа мәтіннің мазмұнын есіне түсіре отырып, өзінің жазбасын тексереді. Ауызша аударманың теориясында ілеспе және кезекті аударманың қысаң шарттарын орындау кезінде ерекше жігерді талап ететін аудармашы сөзінің нормативтік талаптарына ерекше назар аударылады: анық артикуляцияның қамтамасыз етілуі, ырғақтың бірқалыптылығы, екпіннің дұрыс қойылуы, тыңдаушыларға оның толықтай қабылдауын қамтамасыз ететін сөйлемнің және аударманың басқа да бөліктерінің міндетті мағыналық және құрылымдық аяқталуы.

Ауызша аударма теориясының маңызды бөлімдері аударманың әр түрлі үлгілеріне жетімді болатын баламалық сипатының зерттеулері болып табылады. Көрсетілгендей, жазбаша аудармада орнатылған баламалық деңгейімен салыстырғанда, ауызша аудармада кейбір мәліметтердің жоғалуы мүмкін. Бұл ауытқулар алып тастауларға, қосылуларға немесе қате ақпараттың орын ауыстыруларына әкеліп түйістіреді. Ауытқулардың әрбір түрі жеткізілмеген немесе қосылған ақпараттардың маңыздылық дәрежесіне қарай бөлінетін ұсақ категорияларды қамтиды.

Алып тастаулар:

1) кішігірім жеке сөздердің, көбіне теңеулердің алып тастаулары;

2) аудармашы мәтіннің кейбір бөліктерін түсінбеуіне байланысты маңызды және көлемді бірліктерінің алып тастаулары;

3) аударма процесінде мәтіннің құрылымының өзгеруіне байланысты мәтіннің бір бөлігін алып тастау;

4) аударманың оратор сөзінен артта қалушылығына байланысты мәтіннің мағыналы бір бөлігінің алып тастаулары болып бөлінеді.

Қосылулар қосылған мол элементтердің сипаты бойынша топтастырылады: жеке анықтауыштар, қосымша түсініктемелер, айтқан сөздердің арасындағы байланыс, және т.б. Ал, жіберілетін қателіктер маңыздылық дәрежесіне қарай топтастырылады: жеке сөз аудармасының кішігірім қателігі, жеке сөз аудармасының мағыналық қате аудармасы, сөз құрылымының өзгеруімен байланысты кішігірім қателігі, сөз құрылымының айтарлықтай өзгеруімен байланысты мағыналық қате аудармасы.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1.Жазбаша аударманың ерекшелігі не?

2.Аудару барысында мәтіннен қандай алып тастаулар орын алады?

Тақырып№49: Ырықсыз етіс аудармасының өзгешеліктері

Мазмұны: 1.Пассивтік құрылым

2.Ырықсыз етіс аудармасының өзгешелігі

Ағылшын тіліндегі пассивтік құрылым үлкен жүйелілікті көрсетеді. Жанама толықтауыш пассивтік құрылымның сақтаушысы бола алады. Ол септік жалғауларының жойылуының және бірнеше есімдіктер мен жалпы зат есім топтарының арасында формальді айырмашылықтың болмауының қорытындысы болып табылады. Мысалы: Mr. Winkle stooping forward with his body half doubled up, was being assisted over the ice by Mr. Weller. Бұл мысалда to assist баяндауышы жанама толықтауыш болып тұр. Уинкл мырза Уиллер мырзаның көмегімен жартылай еңкейіп, мұз үстімен жүріп өтті.

Аудармада пассивтік құрылымның сақталуы үшін лексикалық трансформацияларға көз жүгірту керек: In fact, being with here tonight was really an adventure, and somehow quite a wonderful adventure. But being an English adventure it was liable to be rained upon and at this very moment down the rain came. Шынымен де бүгінгі кеште олармен қауышу тамаша оқиға болды. Мұның барлығы Англияда орын алған алғандықтан әдеттегідей жаңбыр болу керек еді және жаңбыр сол мезетте құйып кетті. Бұл жағдайда пассивтік форма белсенді түрде аударылып тұр. Кейбір ағылшын етістіктері ауыспалы немесе тура түрде қолданылады. Мысалы, to flight етістігінің аудармасын пассивтік формада беру өте қиын. Original samples of Parisclothing have been flown toLondon to illustrate lectures to the fashion industry. — Ағылшын сән үлгілерінің өкілдеріне дәріс барысында көрсетілу үшін Париж әтірлерінің үлгілері Лондонға ұшақпен жеткізілді. Бұл мысал конверсия жолымен аударылған. Сөз құрудың бұл амалының өз баламасы жоқ, сондықтан етістің нақтылығын сақтап қалу үшін қосымша сөздер қосу керек: He was pitchforked into the post of Ministry of Health.- Оны күтпеген жерден Денсаулық сақтау министрінің орнына тағайындалды. Пассивтік форма фразеологиялық тіркестерде қолданылады.

Сөйлемдерде олардың лексикалық, грамматикалық өзгертілуі, орын басуы талап етіледі. Біз пассивтік құрылымды қазақ тілінде ырықсыз етістегі етістіктен жасалатын құрылымдар деп атаймыз. Бұл құрылымдар ағылшын тілінде көп таралған. Ол мынаған байланысты: ағылшын тіліндегі сөйлемнің бастауышы ырықты етістегі құрылымдардың тура толықтауышы ғана емес, көмектес септігі арқылы жасалуы мүмкін. Ырықсыз етістегі құрылымдардың тура толықтауышы пассивтік құрылымның көрінісі болады.: He was sent an invitation by the board- Оған кеңеспен шақыру жіберілді.

Ағылшын тіліндегі пассивтік құрылымдардың шығу тегі субъект емес, іс- әрекет объектісі белгілі болғанда ғана қолданылады. No conclusion was arrived-Ешқандай қорытынды шықпады. He is considered a good engineer-Ол жақсы инженер болып есептеледі. Анықталған іс- әрекет кімге бағытталғаны белгілі болғанда пассивтік құрылым жүзеге асады. Мысалы: The importance of new measure taken by the Government сөйлемінде ырықсыз етістегі баяндауышты көре аламыз. Көпше түрдің үшінші жағында етістік құрылымдары пассивтік құрылымдар арқылы беріледі. Мысалы: керек, қажет т.б есімшелерімен жасалады және контекст мағынасына байланысты аударылады. Мысалы: Бұл кемшіліктерді жою керек- These shortcomings must be eliminated.

Орыс тілінде егер бастауыш немесе баяндауыш ырықсыз етісте жасалған кезде, ол ырықсыз етіс арқылы жасалады. Болымсыз мағынада қолданылып, инфинитивтен тұратын етістікте пайда болады: Дауыстар естілмейді- No voices to be heard. Қазақ тілінде ырықсыз етіс ағылшын тілінде де ырықсыз етісте жасалады. Мысалы: Хатқа қол қойылған жоқ- The letter has not been signed yet.