22. Інтанацыя. Фанетычнае чляненне маўлення. Танальныя сродкі інтанацыі. Тэмбравыя сродкі інтанацыі. Функцыі інтанацыі.

Інтанацыя —сукупнасць фанетычных сродкаў арганізацыі вуснага маўлення.

Чляненне маўлення:

Слог — слова — такт — фраза — тэкст.

Танальныя сродкі інтанацыі — мелодыка — павышэнне ці паніжэнне тону голасу. Так можна адрозніць, каль сконыўся адзін сказ і пачаўся дугі.

Тэмбравыя сродкі маўлення — тэмбр — эмацыйная афарбоўка маўлення. Тэмбр можа быць «іранічным», «надаверлівым», «радасным», «сумным», «усхваляваным».Асаблівасць беларускага тэмбра ў тым, што её больш павольны, меладычны.

1. Мужчынскія. Тэмбр голасу мужчыны бывае трох відаў:

тэнар. Гэта самы высокі мужчынскі голас. Бывае лірычным або драматычным.

барытон;

бас. Найбольш нізкі тэмбр голасу ў параўнанні з вышэйпералічанымі. Ён бывае цэнтральным або пявучым.

2. Жаночыя. Тэмбры жаночага голасу таксама маюць 3 выгляду:

сапрана. Гэта вельмі высокі тэмбр голасу. Бывае лірычнае сапрана, драматычнае і каларутарнае.

мецца-сапрана;

кантральта. Гэта нізкі голас.

Функцыі інтанацыі

1) Падзяленне моўнай плыні на адрэзкі.

2) Размежаванне сказаў павдле мэты выказвання.

3) Удзел у выражэнні эмоцый.

4) Часам словы сказаныя з незвычайнай інтанацыяй могуць набываць іншае значэнне. Дзе яго цяпер знойдзешь, гэтага красаўца. Тут слова красавец сказана з іранічнай інтанацыяй. Яно набывае жартлівы сэнс.

23. Стылі літаратурнага вымаўлення. Арфаэпічная норма. Беларускае вымаўленне ў гістарычнам развіцці.

У залежнасці ад тэмпу маўлення размяжоўваюць поўны стыль (медленны тэмп) і няпоўны стыль (хуткі).

Па эмацыянальнай афарбоўке вылучаюць таксама нейтральны стыль, высокі стыль і размоўны стыль.

Арфаэпічная норма патрабуе адзінаабразнае вымаўленне гукаў мовы ўсемі карыстальнікамі.

Беларусскае вымаўенне мае як аднолькавыя з іншымі мовамі, напрыклад, усходнеславянскімі, так і адрознення. Гэтак атрымалася таму, што адны змены ў маўленні праходзілі ў агульнаславянскі, ці ўсходнеславянскі перыяд, а іншыя — зэявіліся толькі под час самастойнасці беларуская мовы. Далей прыклады гістарычных чараванняў:

Г(фрыкатыўны) — ж бераГам — беражок

К — ч крык — крычаць

Х — ш страх — страшыць

Г(фрыкатыўны) — з’ вага — вазе

Х — с’ страха — на страсе

К — ц мука — у муцэ

Б — бл’ любоў — люблю

В — ўл’ слава — слаўлю

П — пл’ купіць — куплю

М – мл’ карміць – кармлю

Ф – фл’ графіць — графлю

Л – ў малаціла — малаціў.

24. Асноўныя нормы суч. Бел. Вымаўлення: галосныя націскныя і ненаціскныя. Зычныя ў моцных і слаб пазіц. Гукі на стыке слоў

Не вельмі зручна пераключаць клаву дзеля квадратных дужак. Далей самі іх паставіце.

Вымаўленне націскных галосных .Гук [э] на пісьме пад націскам перадаецца пад літарамі э, е. Вымаўляецца ён у націскным становішчы амаль гэтак жа, як і ў ізаляваным становішчы (калі вымаўляць яго асобна, не ў слове), толькі пасля мяккіх зычных і асабліва паміж мяккімі ён больш вузкі [жэрдак, рэчы, сэрца, л’эс, прын’эс’л’і]. Пасля мяккіх зычных можа вымаўляцца э “закрытае ” е (над гэтым е яшчэ такая птушачка ёсць, але яна перавёрнутая і выглядае нібы страха), якое па акустычнаму ўражанню крыху нагадвае гук і : хл’еп – хл’і^еп, л’эс – л’і^ес, а пасля цвёрдых зычных – “закрытае” э, якое падобна на ы: цеп - цы^эп, рэжа - ры^эжа і інш. “Закрытае” э вымаўляецца на месце былога ъ.

Гук о на пісьме пад націскам абазначаецца літарамі о, ё. Вымаўляецца амаль таксама, як і ў ізаляваным вымаўленні, толькі ў становішчы пасля мяккіх зычнх (і паміж мяккімі зычнымі) становіца больш пярэднім і вузкім (дом, дома, н’ос, кл’он’ік).

Гук а на пісьме перадаецца літарамі а, я. Пад націскам вымаўляецца як шырокі нелабіялізаваны гук, прыкладна такі ж, як і ў асобным вымаўленні: дай, праўда, с’ядз’іц’, уз’яў, з’ац’.

Гук і на пісьме абазначаецца літарай і. У слове пад націскам вымаўляецца так, як і асобны гук. У пачатку слова, як правла, перад і у вымаўленні развіваецца j(далей будзе ёт) (й). Калі папярэдняе слова заканчваецца зычным гукам і пасля яго няма паўзы, на месцы і вымаўляецца ы: ад ыскраў, праз ын’эй.

Гук ы на пісьме абазначаецца літарай ы. Вымаўляецца ён толькі пасля цвердых зычных і нічым не адрозніваецц ад вымаўлення ў ізаляваных умовах (быў, чыста).

Гук у на пісьме абазначаецца літарамі у, ю. Вымаўленне яго асобных заўваг не выклікае. Адхіленняз на дыялектнай глебе няма.

Вымаўленне ненаціскных галосных.

Гукі о, э, а пасля цвердых і зацвярдзелых зычных ва ўсіх ненаціскных складах вымаўляюцца як гук а, а на пісьме абазначаюцца літарай а. Ненаціскное а больш кароткае, чем а націскное, але зусім выразнае: дАм – кан’А, ракА.

У абсалютным пачатку слова, калі папярэдняе слова заканчваецца зычным гукам, галосны а вымаўляецца так, як у ненаціскных складах у сярэдзіне слова: пад акнОм, к агн’У. Пасля слоў, якія заканчваюцца галосным гукам, у абсалютным пачатку слова вымаўляецца а значна карацейшае, часта ледзь прыкметнае, альбо зусім невыразны галосны прыгук, які можа абазначыць літарай ъ.

Гукі о, э, а пасля мяккіх зычных супадаюць у гуку а (арфаграфічнае я) толькі ў першым складзе перад націскам: н’асу, в’яслО, с’алО, л’асы. Ва ўсіх іншых складах адпаведна галоснаму а вымаўляецца гук а, а адпаведна галоснаму э – галосны э: вын’эс, воз’эра.

Падобнае вымаўлене, відаць, склалося пад уплывам арфаграфіі.

Гук і на пісьме абазначаецца літарай і. Па вымаўленню якасна не адрозніваецца ад націскнога, толькі ледзь карацейшы ад апошняга. У пачатку слова пасля зычнага гука, якім заканчваецца папярэдняе слова, вымаўляецца ы: з ыгнатам, да ывана, а пасля галоснага гука – гук і з папярэднім ёт (й) на ётігната, да ётівана.

Гук ы на пісьме перадаецца літарай ы. Вымаўляецца выразна, але карацей, чым пад націскам.

Гук у на пісьме абазначаецца літарамі у, ю. Па якасці не адрозніваецца ад націскнога у. У становішчы пасля галоснага вымаўляецца ў – ўз’яў, был’і ўчора.

У словах іншамоўнага паходжання ў становішчы пасля галоснага назіраецца дваякае вымаўленне у ці ў: аудыторыёта – аўдыторыёта.

Спалучэнні аа, оо, эа, эо на стыку розных марфем не пад націскам вымаўляюцца выразна, як два асобныя ненаціскныя гукі.

Спалучэнні іо, ыо, іа у словах інфшамоўнага паходжання вымаўляюцца як спалучэнні іёто ыёто ыёта

Зычныя ў моцнай і слабай пазіцыях.

Становішча гука ў слове называецца фанетычнай пазіцыяй. Змены гукаў, якія залежаць ад фанетычнай пазіцыі, называюцца пазіцыйнымі зменамі, або пазіцыйнымі чаргаваннямі. Прыклады пазіцыйных чаргаванняў: д[о]м – д[а]мы, са[д]ы – са[т], пі[с]аць – перапі[ш]чык, ка[с']іць – ка[з']ба.

Пазіцыі гукаў бываюць моцныя і слабыя. У моцнай пазіцыі гук чуецца выразна, без змен, як і вымаўлены асобна. У слабай пазіцыі гук можа змяніцца, ператварыцца ў іншы. Для галосных гукаў моцная пазіцыя – пад націскам, для зычных – перад галоснымі, апрача [і], [э].

1. Зычныя гукі выразна і нязменна вымаўляюцца перад галоснымі быц’, падац’.

2. Зацвярдзелыя зычныя гукі ж, дж, ч, ш, р, ц не маюць парных па мяккасці і заўседы вымаўляюцца цверда: журы, саджу.

3. Перад гукам ёт на канцы слоў вымаўляюцца цвердыя зычныя б, п, м, ф: б ёт іў.

4. У беларускай мове гук г фрыкатыўны галава дарога

5. Афрыкарты дж і дз у бел мове вымаўляюцца яу адзін непадзелены гук дагл’эджаны

6. Перад глухімі ў сярэдзіне слова, а таксама на канцы слова звонкія зычныя вымаўляюцца глуха лышка павотка зуп

7. Перад мяккімі зычнымі, акрамя г’, к’, х’ свісцячыя дз, с, з, ц вымаўляюцца мякка с’м’элы

8. Перад звонкімі ў сярэдзіне слова глухія зычныя вымаўляюцца звонка

9. Свісцячыя з, с перад шыпячымі прыпадабняюцца да іх ражжыца, раскашчык

10. Шыпячыя гукі перад свісцячым з, с прыпадабняюцца да іх мы ёт эс’с’а

11. Спалучэнні дч, тч вымаўляюцца як падоўжаны гук ч: даклаччык

12. Спалучэнні дц, тц, тч вымаўляюцца як падоўжаны зацвярдзелы.

13. Спалучэнні шс, жс паміж галоснымі вымаўляюцца як падоўжаны мяккі гук с апранаесся (апранаешся)

14. Спалучэнне дс, тс, чс, кс вымаўляюцца як ц : грамадскі - грамацкі

Карацей, на стыку слоў адбываюцца тыя ж самыя працэсы асіміляцыі па звонкасці і інш, як і унутры слова.