Ligatury I enklawy

Ligatury - czyli zrosty sąsiadujących liter – oraz enklawy – czyli umieszczanie jednej litery we wnętrzu drugiej – to dwa sposoby oszczędzania miejsca chętnie stosowane w epigrafice. Majuskuła epigraficzna szczególnie chętnie łączyła ze sobą dwie litery częstego w łacinie dyftongu A i E. Szczególnie łatwo ligatury tworzyły stojące obok siebie dwie litery o prostych trzonkach, np. N i T. Wielką liczbą ligatur posługiwała się młodsza kursywa rzymska, co – wśród innych czynników – sprawiło, ze była tak trudna w odczytaniu. Z kursywy rzymskiej zwyczaj obfitego używania ligatur przeszedł do opartych na niej pism szczepowych. Minuskuła karolińska z ligatur korzysta umiarkowanie a najbardziej charakterystycznymi zrostami są połączenia  s-t i c-t. W późnej, XII-wiecznej, karolinie wytwarza się zwyczaj łączenia okrągłego, uncjalnego „d” z okrągłymi literami niskimi: d-a, d-e. Również okrągłe „r”, gdy następuje po „o” chętnie tworzy z nim ligaturę.

Tworzenie enklaw to zabieg zdecydowanie oszczędnościowy i stosowany głównie w majuskule epigraficznej. Polegał na wprowadzeniu pomniejszonej litery do wnętrza litery poprzedzającej. Łatwo zauważyć, że tą literą poprzedzająca musiała być litera okrągła – np. O lub C – literą zaś implantowaną litera złożona z prostych, wertykalnych lasek. W piśmie paleograficznym, gdzie litery były znacznie mniejszych rozmiarów niż w napisach kutych na monumentach, enklawy spotykamy znacznie rzadziej niż w epigrafice. Najczęstszym miejscem ich występowania były inicjały zdań: z litery inicjalnej, powiększonej w stosunku do pozostałych, łatwo było stworzyć enklawę.

Odcięcie czyli suspensja

To chyba najstarszy sposób skracania, znany ze starorzymskich inskrypcji. Nazwa tej metody mówi o niej wszystko: skracanie polegało na odcięciu części wyrazu i pozostawieniu tylko liter początkowych. Najbardziej radykalna suspensja pozostawiała tylko pierwszą literę skracanego wyrazu, zwaną syglem. Każda suspensja, nie tylko ta najdalej idąca, pozbawiając wyraz końcówki, zmuszała czytającego do prawidłowego określenia form gramatycznych skróconego wyrazu poprzez wnioskowanie z kontekstu zdania. Natomiast zapisywanie wyrazów przy pomocy sygli tylko pozornie stawiało czytającego w trudnej sytuacji, bowiem ta abrewiacja funkcjonowała w ramach powszechnie znanego systemu i nawet słabo wykształcony Rzymianin po prostu wiedział, co oznaczają pojedyncze litery. Przy pomocy sygli zapisywano więc imiona – podobnie jak czynimy to dzisiaj. Jednak rzymski system był bardziej przejrzysty, bowiem nie było sytuacji by identyczny skrót oznaczał dwa różne imiona: T. oznaczało Titusa, zaś imię Tiberius zapisywano jako Tib. Szczególnie często skróty przez odcięcie – w tym i sygle - spotykamy w powszechnie używanej rzymskiej terminologii prawno-ustrojowej.

R.P. – Res Publica

S.P.Q.R. – Senatus Populusque Romanus

IMP. – Imperator

AVG. – Augustus

COS. – Consul

Dla zaznaczenia liczby mnogiej wyrazów skróconych przez odcięcie stosowano tzw. iterację, czyli zwielokrotnienie ostatniej, pozostałej po odcięciu, litery:

AVGG – dwóch Augustów (Augusti duo)

IMPPP. – trzej imperatorzy (Imperatores tres)

Po jakimś czasie reguły iteracji rozluźniły się i kamieniarze zamiast klasycznej iteracji COSS. – dwóch konsulów (Consulibus duobus), zaczęli pisać CCSS, a potem już tylko CC.

Iterację stosuje się do dziś najczęściej w określeniach zakonników – OO. – Ojcowie (np. dominikanie), FF. - bracia (fratres, oraz SS. sancti – rzadziej w zwrotach grzecznościowych – P.P. Panie i Panowie, Państwo.

W przypadku niektórych suspensji zapisywanych syglami można było zaznaczyć ich rodzaj gramatyczny: sygle oznaczające wyrazy rodzaju żeńskiego odwracano. I tak F. to filius,      zaś to filia, C. to Caius, natomiast     to Caia.

Dla zaznaczenia dokonanej suspensji stawiano przy wyrazie skróconym kropkę. Na początku II stulecia po Chr. upowszechnił się również zwyczaj zaznaczania dokonanego skrótu poprzez nadpisanie kreski nad pozostałą częścią wyrazu. Ten sposób stosowano szczególnie w wypadkach, gdy odcięciu ulegała jedynie końcówka fleksyjna.