Pismo humanistyczne

Renesans zafascynowany kulturą antyczną, także w dziedzinie pisma starał się sięgnąć po wzory starożytne. Zupełnie naturalne więc, że impuls w kierunku reformy pisma wyszedł z Italii, gdzie najłatwiej było o zabytki i teksty z czasów imperium rzymskiego, i gdzie nigdy ostre litery gotyckie nie wyparły całkowicie okrągłego pisma romańskiego. W odkrywaniu i adaptacji dorobku cywilizacji antycznej prym wiodła Florencja. Już w połowie XIV wieku Francesco Petrarka narzekał, że stosowane wówczas pismo włoskie „uraża (…) i męczy, jak gdyby do czego innego niż do czytania je wynaleziono”, i domagał się przywrócenia pismu „dostojeństwa dawnego”. Sięgając po powtórnie odkrywane teksty autorów starożytnych, florenccy humaniści nie zdawali sobie sprawy, że odczytywali je z rękopisów zapisanych przez podobnych im miłośników antyku z czasów renesansu karolińskiego, a więc w IX-XI wieku. Pod koniec XIV i na początku XV wieku starania humanistów florenckich zmierzające do odrodzenia dawnego pisma (littera antiqua - jak je nazwali) zaczęły przynosić efekty. Wielkie zasługi w recepcji pisma humanistycznego położył Niccoli Niccolo, który w pierwszej ćwierci XV wieku prowadził słynną florencką szkołę kaligrafii. Dla tej szkoły Giovanni Poggio Bracciolini, zwany il Loggio, opracował pismo będące w gruncie rzeczy naśladownictwem dojrzałej minuskuły karolińskiej. Dość szybko znalazły się kancelarie i skryptoria, które zaczęły wprowadzać nowe pismo.

Ale nie była to wierna kopia minuskuły karolińskiej, znalazły się tu bowiem elementy nieznane pismom rzymskim i karolinie,  wypracowane w czasach gotyku: kropeczka lub kreseczka nad „i”, pionowy trzonek wystający ponad poziomą beleczkę w literze „t” czy okrągłe „s”. Dwa główne typy pisma humanistycznego to antykwa humanistyczna (jako pismo książkowe) oraz italika, kursywne pismo kancelaryjne, dokumentowe. Italika, zachowując wszystkie cechy kursywy, zyskała zarazem zalety pisma kaligraficznego. Z tego powodu przyjęła się w całej Europie jako uniwersalne pismo ręczne i była używana przez kilka następnych stuleci. Antykwa niedługo służyła jako pismo książkowe i rychło wyparł ją druk. Jednak piękno i harmonia tego liternictwa sprawiły, że stało się wzorem dla typografów włoskich opracowujących kroje czcionek drukarskich. Projektowaniem czcionek zajmowało się wielu wybitnych artystów Renesansu (m. in. Leonardo da Vinci), jednak zasługa stworzenia modelowej antykwy przypadła typografom weneckim z Aldusem Manutiusem na czele. Na jego czcionkach wzorowali się późniejsi słynni drukarze francuscy z najbardziej znanym Claudem Garamondem, a wiele rozwiązań Aldusa przetrwało do dzisiaj w nowoczesnych czcionkach drukarskich i komputerowych. Również Manutiusowi przypada zasługa opracowania pierwszych czcionek kursywnych, zwanych cancellaresca. Zasługi dla rozwoju druku kursywnego położył także krakowski drukarz Hieronim Wietor po raz pierwszy stosując pochyłe wersaliki, czyli KURSYWNĄ MAJUSKUŁĘ.

III. Brachygrafia

 

Potrzeba skracania (łac. abreviatio) wyrazów pojawiła się niemal jednocześnie z samym pisaniem i wynikała z oszczędności czasu, materiału, oraz z chęci racjonalnego wykorzystania miejsca. Miejscem narodzin abrewiacji były starorzymskie napisy epigraficzne kute na kamiennych pomnikach i stellach. Drugim źródłem skrótów stały się rękopisy chrześcijańskie. Skróty (abrewiatury) początkowo nieliczne i proste, z czasem mnożą się, tworząc skomplikowany system. Niegdyś miały ułatwiać korzystanie z tekstu – w dziełach prawniczych zmniejszały objętość odsyłaczy - dziś w wielu wypadkach poważnie utrudniają jego przeczytanie. Wprawdzie praktyka stosowania systemów brachygraficznych zmieniała się wraz z przemianami pisma, to jednak główne zasady skracania, wypracowane jeszcze w starożytności, pozostawały niemal niezmienne. Najważniejsze trzy sposoby skracania to skrócenie przez odcięcie czyli suspensja (abbreviatio per suspensionem), skrócenie przez ściągnięcie czyli kontrakcja (abbreviatio per conractionem) oraz skrócenie poprzez znak skrócenia (abbreviatio per signum abbreviationis). Wspomnieć należy również o ligaturach i enklawach, niebędących właściwymi skrótami, lecz często i chętnie stosowanymi dla zaoszczędzenia miejsca, tak w napisach epigraficznych jak i tekstach paleograficznych.