Pisma rzymskie

Najstarszą formą majuskuły jest kapitała, od której wywodzą się wszystkie późniejsze rodzaje pisma łacińskiego. Jej nazwa jest późniejsza i pochodzi od łacińskiego słowa caput (głowa), bo takim liternictwem pisano nagłówki tekstów. Kapitała jest pismem monumentalnym i majestatycznym, przeznaczonym do kucia napisów w kamieniu, powstała bowiem jako pismo epigraficzne. Litery kapitały są symetryczne, rysowane linią o jednakowej grubości, mają jednakową wysokość, niemal wszystkie dają się wpisać w kwadrat. Trzonki liter są zakończone poprzecznymi kreskami, tzw. szeryfami. Szeryfy, pierwotnie ślady po dłucie kamieniarskim, w późniejszym liternictwie stanowią ozdobniki. Na pergaminie kapitała nabrała lekkości: litery stały się lekko cieniowane – pionowe trzonki grubsze, poziome cieńsze, - L, F, Q i V zaczęły wysuwać się poza linie, pojawiły się nieśmiałe zaokrąglenia wynikające z możliwości szybszego stawiania liter.

Wyróżniamy dwa rodzaje kapitały: kwadratową (capitalis quadrata, capitalis elegans) oraz chłopską lub wiejską (capitalis rustica). Kapitała wiejska jeszcze wyraźniej ukazuje wpływ materiału miękkiego na formę pisma. Od razu daje się zauważyć płynność pisma: trzonki liter wygięte są w łuki, kąty stają się mniej ostre, litery tracą dostojną symetrię przyjmując kształt bardziej wydłużony. Skracają się - niekiedy znacznie – poziome trzonki liter, co jest szczególnie widoczne w E i L. Czytanie tekstów zapisanych kapitałą – zarówno kwadratową, jak wiejską – mocno utrudnia fakt, że nie stosowano odstępów między wyrazami ani znaków interpunkcyjnych (GALIAESTOMNISDIVISAINPARTESTRES)

Dalsze zaokrąglanie liter kapitalnych obserwujemy w uncjale, nowym rodzaju pisma wywodzącym się od kapitały. Choć wciąż jest ona pismem majuskulnym – dającym się wpisać między dwie linie – sporo liter zmienia dość znacznie kształt: a, d, e, h, m., q, t oraz u, które w pismach średniowiecznych wyprze niemal zupełnie literę v. Najstarsze znane rękopisy pisane uncjałą pochodzą z IV wieku.

Kapitały i uncjała były pismami wytwornymi i powolnymi, stosowanymi głównie w chrześcijańskich kodeksach liturgicznych. Z potrzeby szybkości pisania zrodziła się w I wieku po Chr. starsza kursywa rzymska. Wywodzi się ona od kapitały i jest w znacznej części pismem majuskulnym: w dwóch liniach nie mieści się wyraźnie charakterystyczne długie „S”. Szybkość pisania uzyskano w kursywie przez znaczącą niekiedy redukcję niektórych elementów liter, np. m to trzy pionowe kreski. Kursywy używano do pisania listów, osobistych notatek, tymczasowych zapisków, do sporządzania bieżących rachunków. Pisano więc zazwyczaj na tabliczkach woskowych oraz na pojedynczych kartach papirusu. Najbardziej znane antyczne dokumenty zapisane kursywą to fragmenty papirusów z Herculaneum datowane na okres między 53 a. 79 rokiem po Chr.; późniejsze o stulecie tabliczki z kopalń złota w Siedmiogrodzie (dzisiejsze Vöröspatak) powstałe w latach 131 - 167; egipskie papirusy z IV -VI wieku. Około V wieku po Chr. z kursywy starszej, pod wpływem pisma greckiego, wykształca się kursywa młodsza, zwana też minuskulną bo niektóre jej litery wpisują się już w cztery linie. Kursywą młodszą pisano bardzo długo (w północnej Italii spotyka się ją jeszcze w XII stuleciu), wpłynęła też silnie na powstanie niektórych rodzajów pism średniowiecznych. Kursywa młodsza jest pismem trudnym do odczytania, chętnie bowiem – dla przyśpieszenia pisania - stosuje skróty (abrewiacje) i zrosty liter (ligatury), i to bez żadnych reguł i bez jednolitych zasad. Jest to więc pismo zindywidualizowane, o jego kształcie decyduje to, co nazywamy charakterem pisma. Najbardziej konsekwentnie stosowane litery kursywne, które przeszły do innych rodzajów pisma, to długie s oraz ligatura &=et. (3)