Materiały pisarskie

Dobór narzędzi pisarskich wynikał oczywiście z materiału, na którym zamierzano pisać. Do wykuwania napisów epigraficznych – pozostających w większości poza obszarem zainteresowań paleografii - służyły dłuto kamieniarskie i młotek. Na tabliczkach woskowych pisano wspomnianym już stylusem. Zaś do pisania na materiałach miękkich – papirusie, pergaminie i papierze - służyła początkowo trzcina, a od mniej więcej V wieku po Chr. weszły w użycie odpowiednio przycięte pióra ptasie, z reguły gęsie. Nożyk do przycinania piór służył również do wyskrobywania błędów. Delikatne linie zapewniające równe pismo rysowano na karcie ołowianym rysikiem. Atrament sporządzano ze składników naturalnych, a podstawowym składnikiem dającym czarną lub ciemnobrązową barwę był galas – narośl występująca na liściach i łodygach dębu. Atrament przechowywano w rogach bydlęcych wstawianych w specjalne otwory w pulpitach pisarskich. Ważniejsze wyrazy i niektóre fragmenty tekstu - zazwyczaj nagłówki i inicjały - zapisywano czerwona farbą. Wyrazy zapisywane czerwoną farbą nazywano „rubrykami” (od łac. rubrica – czerwona farba). Barwa i odcień atramentu mają spore znaczenie przy krytyce zewnętrznej dokumentu: pozwalają wychwycić części dokumentu dopisane później lub zmieniane. Dopiski zaś i zmiany mogą informować o przebiegu procesu podejmowania decyzji prawnych oraz trybie tworzenia dokumentów. Mogą również wskazywać na podfałszowania i fałszerstwa dokumentowe.

 

II. Historia pisma

Nie wiemy, kiedy pojawiło się pismo – zapewne stało się to około pięciu, może sześciu tysięcy lat temu. Geneza pisma nie jest znana: niewykluczone, że wywodzi się od znaków ułatwiających wymianę towarową. Z pewnością pierwotne litery miały postać obrazków, czego najwyraźniejsze ślady przechowały do dziś pisma azjatyckie: chińskie, japońskie czy koreańskie. Pismo, kto wie czy nie najdonioślejszy wynalazek człowieka, musiało początkowo budzić kontrowersje. Burzyło dotychczasowy system przekazywania wiedzy, oparty na pamięciowym przekazywaniu zasobu wiadomości z pokolenia na pokolenie. Opowiada o tym egipska legenda: sztukę pisma przekazał ludziom bóg Toth. Nie spotkał się jednak z wdzięcznością, bowiem król Tamos nazwał pismo „wrogiem cywilizacji”: „Dzieci i młodzież, których dotychczas zmuszano do pilnej nauki i zapamiętywania materiału wiedzy, przestaną się starać i zaniedbają kształcenia własnych dzieci.” Król Tamos miał częściowo rację: rzeczywiście u ludów znających sztukę pisania zanikła pamięć społeczna ogarniająca uprzednio wiele minionych pokoleń (por. rozdział o genealogii). 

Paleografia łacińska interesuje się pismem łacińskim, nie będą nas więc w tym miejscu interesowały o wiele starsze od niego mezopotamskie pisma klinowe, egipskie pismo hieroglificzne i demotyczne czy pisma kultury minojskiej. Chcąc przedstawić rodowód pisma łacińskiego musimy przyjrzeć się pismom semickim, które różnią się od wszystkich wymienionych tym, że są pismami alfabetycznymi. Są to najwyżej rozwinięte pisma, w których nastąpiło ostateczne zerwanie związku między znakiem pisanym a jego desygnatem, w pełni abstrakcyjne. W pismach alfabetycznych znak (litera) jest zapisem głoski. Najstarszy alfabet powstał w XVIII wieku przed Chr. i dał początek alfabetom semickim: fenickiemu, aramejskiemu, hebrajskiemu i innym. Alfabety semickie były spółgłoskowe, co oznacza, że nie posiadały znaków do zapisu samogłosek, które w językach tych odgrywają rolę drugorzędną (por. poruszoną w rozdziale o antroponomastyce kwestię zapisu imienia Boga w alfabecie hebrajskim). Grecy przejęli alfabet od Fenicjan, co można wnioskować z formy liter w najstarszych zapisach greckich oraz z nazw niektórych liter (np. grecka alfa - semickie alef – wół). Najważniejszą innowacją wprowadzoną przez Greków do alfabetu był zapis samogłosek. Około VIII wieku przed Chr. pismo greckie zaadaptowały do swych potrzeb narody zamieszkujące Italię. Tak powstały alfabety italskie – etruski, oskijski i umbryjski. Niedługo później alfabet przejęli władający środkową Italią Latynowie, częściowo wprost od greckich kolonistów w Italii, częściowo zaś za pośrednictwem Etrusków. Najstarsze zabytki pisma łacińskiego pochodzą z VI wieku przed Chr. Inskrypcja na wspomnianym już lapis niger – zwanym również lapis niger Romuli – zapisana jest w sposób zwany bustrophedon: następny wiersz zaczyna się w miejscu, gdzie skończył się poprzedni, czyli na przemian z lewej i prawej strony.

Dostosowanie przejętego od Greków i Etrusków alfabetu do języka Rzymian trwało 600 lat. Litery pojawiały się i znikały, zmieniała się ich forma. Dopiero na początku I wieku po Chr. ustalił się ostateczny kształt alfabetu łacińskiego. Liczył on 23 litery: A, B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X, Y, Z. Forma pisma łacińskiego zmieniała się pod wpływem wielu czynników, z których najważniejsze były zmiany materiału i narzędzi pisarskich, zmiany formy rękopisów (zwój, kodeks), dążność do przyspieszenia i usprawnienia czynności pisania. Zmiany całego alfabetu i jego poszczególnych liter mają charakter ewolucyjny i przebiegają wedle wyraźnych reguł. Nie oznacza to, że można sporządzić dokładne „drzewo genealogiczne” pisma, że zmiany następują w porządku chronologicznym a nowe „pokolenie” zastępuje stare. Będziemy mieć raczej do czynienia ze związkami subtelniejszymi, natury bardziej ideowej, a w jednym tekście mogą wystąpić obok siebie różne rodzaje pisma.

Podstawowym sposobem podziału pisma łacińskiego jest kryterium liniowe: litery dają się wpisać w dwie lub w cztery linie. W pierwszym wypadku mówimy o piśmie majuskulnym, w drugim zaś o piśmie minuskulnym. (1)

Analiza niektórych elementów pisma i związanych z nim zjawisk ułatwia badanie pisma, typologizację jego stylów i rodzajów, periodyzację oraz określanie zasięgu wpływów szkół pisarskich.

Dukt to wygląd pisma zależny od ułożenia pióra w dłoni pisarza i względem karty oraz od szybkości pisania. Podstawową cechą duktu jest liczba kresek składających się na każdą literę, kolejność i kierunek ich stawiania. Analiza duktu pozwala ustalić specyfikę pisma różnych szkół i skryptoriów średniowiecznych, co z kolei umożliwia poznanie kierunków i sposobów przenikania prądów kulturowych. Szybkość pisania – zależna od rodzaju i przeznaczenia rękopisu – pozwala wyróżnić dwa podstawowe dukty: kaligraficzny i kursywny. W kaligraficznym, zwanym też kładzionym, litery są złożone, rysowane powoli. W kursywnym, szybkim, litery są często jednoelementowe, pisane piórem ukośnie trzymanym i pochylonym.(2)

Moduł pisma wyznaczany jest przez wysokość i szerokość liter stojących w wierszu oraz przez proporcje wierszy i przestrzeni między wierszami.

Światłocień jest wyznaczany przez grubość pionowych i poziomych elementów litery i ich wzajemne proporcje; zależy od sposobu przycięcia pióra i jego położenia względem karty.