Paleografia

 

 

Paleografia to nauka zajmująca się dawnym pismem. Dostarcza historykowi narzędzi i metod do możliwie pełnego poznania pisanych źródeł historycznych. Paleografie interesują przede wszystkim historia pisma z jego rozbudowaną i szczegółową typologią, kierunki i reguły rozwoju pisma wyznaczane według kryteriów geograficznych i chronologicznych oraz zasady skracania wyrazów (brachygrafia). Przedmiotem badań  paleograficznych są również czynniki materialne związane z pismem: narzędzia i materiały piśmiennicze wraz z technologiami ich produkcji. Jak łatwo zauważyć, wiedza paleograficzna służy historykowi tak na etapie krytyki zewnętrznej tekstu - umożliwiając weryfikację, atrybucję i datację – jak i krytyki wewnętrznej – pozwalając odczytać, zrozumieć i ulokować przekaz w kontekście historycznym. Te funkcje, absolutnie niezbędne do badań historycznych opierających się na źródłach pisanych sprawiły, że paleografia (wraz z dyplomatyką) wyodrębniła się u samego zarania nowożytnej, racjonalistycznej historiografii. W 1681 roku francuski benedyktyn i historyk Jean Mabillon opublikował fundamentalne dzieło De re diplomatica libri sex, dając nim początek pierwszym naukom pomocniczym historii.. Paleografii poświęcił rozdział w księdze pierwszej dzieła, w księdze zaś piątej umieścił wzory dawnych pism. Szybko doceniono znaczenie paleografii dla procesu poznania historycznego: już w XVIII wieku wykorzystywano ją w badaniach  i wykładano na uniwersytetach. W początkach XIX stulecia pojawiły się podręcznikowe, syntetyczne ujęcia problematyki paleograficznej. W Polsce paleografia znalazła się już w pionierskim podręczniku nauk pomocniczych Joachima Lelewela Nauki dające poznać źródła historyczne (1822). Rok wcześniej w Paryżu powstała École des Chartes - instytucja, która wywarła największy wpływ na rozwój badań dyplomatycznych i paleograficznych i do dziś stanowi wzorcowy ośrodek badań w tej dziedzinie. Początkowo jej zadaniem było uporządkowanie ogromnej liczby rękopisów, które trafiały do francuskich archiwów i bibliotek z likwidowanych wówczas masowo klasztorów.

 

I. Materiały I narzędzia pisarskie

Badaniem pisma rytego na twardym materiale pisarskim – najczęściej kamieniu, metalu, wypalanej glinie - zajmuje się epigrafika, paleografię zaś interesuje pismo kładzione na materiale miękkim: papirusie, wosku, pergaminie i papierze. Rozdział obu nauk nie jest oczywiście całkowity. Trudno sobie wyobrazić badania nad historią pisma łacińskiego bez analizy zabytków epigraficznych, skoro na nich zachowały się najstarsze znane teksty pisane w archaicznej łacinie. To słynny lapis niger z VI w. przed Chrystusem znaleziony w Rzymie w domniemanym grobowcu Romulusa, czy pochodząca z tego samego czasu złota fibula (spinka) z inskrypcją z Palestriny koło Rzymu (tzw. fibula Praenestina).

Papirus

Najstarszym, najpowszechniejszym w antyku i najdłużej (przez 4000 lat) używanym materiałem pisarskim był papirus. Wyrabiano go z rdzenia cibory papirusowej rosnącej w starożytności bujnie na mokradłach w delcie Nilu. Rozdzielone włókna papirusu (z gr. pápyros) układano w dwu prostopadłych do siebie warstwach, zalewano wodą wapienną i pozostawiano aż do sklejenia. Wysuszone arkusze papirusu sklejano w długą wstęgę zakończoną dwoma wałkami; na jeden z nich był nawinięty cały zwój. Zwoje takie zwano rotulus lub volumen. Pisano tylko po jednej stronie, tej gdzie poziome włókna papirusu tworzyły naturalne linie. Tekst układano kolumnami, jedna kolumna zajmowała jeden arkusz. Czytano rozwijając wolumen w lewo, nawijając przeczytane partie na drugi wałek. Po zakończeniu lektury zwój należało przewinąć do początku. W okresie hellenistycznym wielkie zwoje zawierające całość dzieła zaczęto dzielić na mniejsze. W VII wieku Egipt dostał się we władanie Arabów, którzy kontynuowali produkcję papirusu głównie dla potrzeb państw południa Europy. Papirus stosowano do sporządzania dokumentów w kancelariach królów longobardzkich i merowińskich oraz (najdłużej, bo do połowy XI wieku) w kancelarii papieskiej.

                Wosk

Drugim obok papirusu materiałem pisarskim starożytności i wczesnego średniowiecza był wosk. Powleczone warstwą wosku drewniane tabliczki służyły do zapisków ulotnych, z założenia nietrwałych: rachunków, ćwiczeń szkolnych, notatek. Do pisania służył stylus, metalowy pręcik zakończony z jednej strony ostro, do rycia w wosku znaków, z drugiej zaś okrągłą główką – do wymazywania. Tabliczki woskowe mogły być pojedyncze lub składane po kilka w kodeksy. Dwie tabliczki nazywano dyptychem, trzy tryptychem, więcej poliptychem. Najstarsze znane nam zapiski na woskowych tabliczkach pochodzą z I wieku po Chr. i zostały odnalezione w Pompejach. Woskowe tabliczki długo były niezastąpione jako materiał pisarski do szkolnych ćwiczeń i wprawek: w tym charakterze używano ich aż po kres średniowiecza, również w Polsce.