2.4 Статистикалық әдістер

Статистикалық әдістердің алуантүрлері қолданылады, бірақ та реттеуге қолдануға қолайлы келесі әдістер ерекше маңызға ие: экономикалық топтастыру әдісі, экстрополяциялар әдісі, бюджеттік әдіс (үй шаруашылықтарының бюджеттерін іріктеп зерттеу әдісі).

- экономикалық топтастыру әдісі мемлекеттік реттеуде кеңінен пайдаланылады. Топтастырулар өзінің құрамы бойынша күрделі жиынтықты топтарға, бірыңғайларын қандай да бір түбегейлі белгісі бойынша бөлуге мүмкіндік береді. Талдау жиі түрде, бір белгісі немесе бірнеше белгілердің үйлесуі бойынша қалыптасқан құрылымдық, динамикалық және құрылымдық-динамикалық топтастырулардың көмегімен жүзеге асырылады. Мәселен, халықтың өмір деңгейін сипаттау үшін, халықтың жан басына шаққандағы ақшалай кірістері, халықтың орташа жан басына шаққандағы ең төменгі күн көрісі, 10000 халыққа есептегендегі аурухана төсектерінің саны бойынша топтастырулар алынады;

- экстрополяциялау әдісі, басты түрде бастапқы болжамдарды, негізгі бағыттар, бағдарламалар жобаларын әзірлеу кезінде қолдануға ыңғайлы.

Соған қатысты аталған әдіс қолданылатын кезең неғұрлым қысқа болса, осы әдістің дәлдігі де соғұрлым жоғары болады.

- Бюджеттік әдіс, онда халықтың өмір деңгейіне статистикалық бақылау (қадағалау) жүргізілетін, үй шаруашылықтары бюджеттерін зерттеуді білдіреді.

Зерттеу материалдары, халықтың материалдық әл-ауқаты, тұтыну, ақшалай кірістері және т.б. деңгейі бойынша саралау (дифференциациялау) және бөлу туралы мәліметтер алу үшін негіз болып саналады. Олар, әртүрлі құрамдағы отбасыларындағы тұтыну шығыстарының құрылымдарын сипаттау үшін маңызды ақпаратты білдіреді, иелік ететін ресурстар деңгейі бойынша халықтың жіктелуін (дифференциациялануын) сипаттайлы, қалалық және ауылдық жерлердегі үй шаруашылықтарындағы тұтыну сұранысындағы өзгеріс динамикасын анықтауға мүмкіндік береді.

Статистика, әртүрлі экономикалық есептеулерде: тұтыну бағаларының индекстерін, ұлттық табысты, халықтың нақты кірістерін есептеу кезінде бюджеттерді зерттеу материалдарын кеңінен пайдаланады.

2.5 Арнаулы әдістер

Экономиканы мемлекеттік реттеудің арнаулы әдістеріне: баланстық, бағдарламалық-мақсатты, нормативтік әдістер жатады.

- Баланстық әдіс – халықшаруашылығы пропорцияларын, тұтастай түрдегі мемлекеттік жоспардың жекелеген бөліктерінің байланысуларын анықтау кезіндегі маңызды әдістің бірі болып саналады.

Қазіргі жағдайларда салааралық баланстардың мәліметтері экономиканың салалық құрылымдары болжамдарын әзірлеу, жекелеген факторлардың рөлін, мысалы, энергиямен жабдықтауға экономиканың тәуелділігін немесе қуат (энергия) көздеріне бағалардың өзгеруін анықтау, өңірлік баланстар негізінде өңірлерден тыс жерлерден өнімдер әкелу және сыртқа шығару көлемдерінің өңірлік баланстары негізінде болжам жасау үшін пайдаланылуы мүмкін.

- Нормативтік әдіс, дербес және сол сияқты өзге әдістермен жиынтықта қолданылады, мысалы, осы мақсаттарға жету үшін қажетті ресурстар мен мақсаттардың сандық көрсеткіштері бағдарламалық-мақсатты әдіспен бірге айқындалады. Нормативтік әдіс, әртүрлі баланстарды әзірлеу, айналым қаражатының нормативтік, амортизациялық аударымдар нормаларын және т.б. анықтау кезінде қажеттіліктерді және болуы мүмкін ресурстарды анықтау үшін пайдаланылады. Бұл әдіс арқылы болжанып отырған процестердің оңтайлы ауқымы қамтамасыз етілуі мүмкін әртүрлі шамалар (параметрлер) арасындағы арақатынасты іздеп табу болжанады.

- Бағдарламалық-мақсатты әдіс, өзге әдістермен шешудің мүмкін еместігімен сипатталатын, салалардың арнаулы тәсілді талап ететін тоғысында пайда болатын, нақты проблемаларды шешу кезінде пайдаланылуы мүмкін. Бағдарламалық-мақсатты әдісті қолдану үшін проблемаларды таңдауды негіздеу маңызды болып саналады. Кең мағынасындағы бағдарламалық-мақсатты әдіс, проблемаларды шешуді кешенді тұрғыда жүзеге асыруды білдіреді.