2.2 Экономикалық процестерді тікелей және жанама мемлекеттік реттеу әдістері

Экономикаға ықпал ету әдістерінің жиынтығын ұтымды қолдану үшін олардың әрбірінің мәні мен өзіндік ерекшеліктерін, олардың обьективті түрде алдын-ала айқындалған тең бағыныстылығын білу қажет. Таңдап алынған өлшемдерге (крийтерийлерге) қатысты тиісті жіктеулердің бірнеше нұсқалары қолданылады. Ең алдымен, тікелей және жанама әсер ету әдістерінің аражігі ажыратылады.

Тікелей ықпал ету әдістері экономика субьектілерін дербес экономикалық таңдауға емес, мемлекеттің нұсқауларына (салықтар, амортизациялық аударымдар бойынша заңдық нормалар, мемлекеттік инвестициялар бойынша бюджеттік рәсімдер...) негізделген шешімдер қабылдауға мәжбүрлейді. Тікелей әдістер экономикалық нәтижелерге жедел жетуге болатындығымен байланысты жоғары тиімділікке ие.

Тікелей мемлекеттік ықпал ету әдістеріне мыналар жатады:

а) экономиканы дамытудың стратегиялық мақсаттарын айқындау және оларды индикативтік және өзге жоспарларда, нысаналы бағдарламаларда көрсету;

б) өнімдердің белгілі бір түрлерін жеткізуге, жұмыстарды орындауға, қызметтер көрсетуге мемлекеттік тапсырыстар мен келісім-шарттар (контрактылар);

в) бағдарламаларды, тапсырыстарды және келісім-шарттарды (контрактыларды) мемлекеттік қолдау;

г) сапаға және өнімдер мен технологияларды сертификаттауға қойылатын нормативтік талаптар;

д) құқықтық және әкімшілік шектеулер мен белгілі бір өнімдердің түрлерін шығару бойынша тыйым салулар және т.б.;

е) тауарлар экспорты мен импорты бойынша операцияларды, яғни сыртқы сауда операцияларын лицензиялау.

Экономикалық процестерді жанама мемлекеттік реттеу әдісі. Оған мыналар жатады:

а) салық салу, салық салу деңгейі мен салық жеңілдіктері жүйесі;

б) бағаларды реттеу, олардың деңгейі мен арақатынасы;

в) ресурстар үшін төлемдер, несие үшін пайыз мөлшерлемелері және несие жеңілдіктері;

г) экспорт және импортты кедендік реттеу, валюта бағамдары және валюталар айырбастау шарты.

Жанама реттеуді қолдану аясы нарықтық экономиканың дамуына қарай, кеңейтілген ұдайы өндіріс процестеріне мемлекеттің тікелей араласу мүмкіндіктерін тарылта отырып, маңызды түрде кеңейе түседі.

Мемлекеттің жанама ықпал етуі жағдайында, дербес таңдау кезінде субьектілер, мемлекеттік саясаттың мақсаттарына (жанама салықтар, баж салықтары, ақпараттар беру) сәйкес келетін нұсқаларға тартылатындай алғышарттар ғана жасайды.

Араласу мақсаттарына қатысты экономикалық саясат шаралары:

- капитал жасауды ынталандыруға және жинақтар мен инвестициялар арасындағы тепе-теңдікті қалпына келтіруге;

- жұмыспен қамтудың жоғары деңгейін қамтамасыз етуге;

- кәсіпорынның рентабелділігін қамтамасыз ету үшін бағалар деңгейін ұстап тұруға;

- тауарлар, капиталдар және жұмыс күші экспорты мен импортын ынталандыруға бағытталуы тиіс іс-қимылдарға бөлінуі мүмкін.

2.3 Ұйымдық-институционалдық әдістер

Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістерінің жіктеуінен оның тағы бірін атап өтуге болады. Өлшемдер (критерийлер) тәсілі – ұйымдық-институционалдық. Аталған тізбеге әкімшілік, экономикалық және институционалдық әдістер кіреді.

Әкімшілік әдістер – құқықтық инфрақұрылымдарды қамтамасыз етумен байланысты іс-қимылды қамтитын, әкімшілік тұтқалардың жиынтығы. Олар тыйым салу, рұқсат ету, мәжбүрлеу шараларына бөлінеді.

Экономикалық шаралар – бұл, соның көмегімен, нарықтық процестердің дамуын мемлекетке қажетті сүрлеуге (атап айтқанда, жиынтық сұраныс пен ұсынысқа, капиталды орталықтандыру дәрежесіне, экономиканың әлеуметтік және құрылымдық аспектілеріне) бағыттайтын, белгілі бір жағдай жасалатын мемлекеттік ықпал ету шаралары. Қаржылық және ақша-несие саясаты, бағдарламалау және болжам жасау экономикалық шараларға жатады.

Институционалдық әдістер – ұйымдық рәсімделген іс-қимылдар жүйесі. Бұл, ұзақ уақыт бойы өмір сүретін құбылыстармен байланысты іс-қимыл, мысалы, «құқық институты», «меншік институты»... Институционализмнің көрініс беруі болып келесілер есептелуі мүмкін:

- үкіметтің мақсаттарын жүзеге асыру оның тікелей міндеттері болып саналатын мемлекеттік биліктің атқарушы құрылымдарын қалыптастыру;

- мемлекеттік меншік обьектілерін құру және сақтау;

- зерттеу орталықтарын, экономикалық ақпараттар институттарын, сауда - өнеркәсіп палаталарын қолдау;

- кәсіпкерлік және кәсіби одақтарды құқықтық және ақпараттық қолдау;

- экономикалық ықпалдасуға теңдей қатысу, экономикалық мәселелер бойынша тұрақты түрде халықаралық кездесулер ұйымдастыру.