36. Қобыланды жырының әдеби нұсқалары

«Қобыланды батыр» –қазақ сахарасында кең тараған және халықтың сүйсініп тыңдайтын жырының бірі.Аталған эпостың кейбір үзінділері ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап баспа бетінде жариялана бастады. Жырдың бір нұсқасын 1860 ж атақты Марабай ақыннан жазып алған және оның үзіндісін алғаш рет баспа бетіне шығарған – көрнекті қазақ ағартушысы Ы.Алтынсарин. Ол жырдағы Қобыланды батырдың даңқты тұлпары Тайбурыл аттың шабысын суреттейтін үзіндісін «Киргизская хрестоматия» (1879) атты кітабының бірінші бөліміне енгізген.

Бұған дейін Академик В.В.Радлов Тобыл бойындағы татарлардан жазып алған Қобыланды жайындағы бір қысқа өлеңді өзінің «Түркі тайпалары халық әдебиетінің нұсқалары» деп аталатын еңбегінің 4-томында (1872) жариялағаны мәлім.

Қазір ҚР Білім және ғылым министрлігі Орталық ғылыми кітапханасы мен М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазбалар қорында жырдың отызға жуық варианты сақтаулы. Олардың арасында Марабай, Дәулетше, Көшелек, Мұсабай, Мергенбай, Айса, Мұрын, Нұрпейіс, Ержан, Әбілқайыр, Құлзақ, Дүтжан, Нұрсейіт, Біржан т.б. ақын-жыраулардың репертуарындағы нұсқалар сақталған. Олардың әрқайсысына ғылыми сипаттама берілген.

Осы жыр нұсқаларының ішінде ең көркем  үлгілерінің  бірі және баспа арқылы ел арасына кең тарағаны Марабай – Мергенбай нұсқасы болып саналады. 

Жырдың сюжеттік нұсқалары қазақтан басқа Қырым татарлары, башқұрт, қарақалпақ халықтарының ауыз әдебиетінде сақталған.

Қазан төңкерісіне дейін В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, Ә.Бөкейханов; П.А.Фалевтер «Қобыланды батыр» жыры жөнінде пікір айтып, жырдың халық әдебиетінде ерекше орын алатынын көрсеткен. Аталған жыр туралы зерттеу жұмыстары Кеңестік дәуірде кеңінен жүргізілді. Бұл орайда М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, А.С.Орлов, В.М.Жирмунский, М.Ғабдуллин, Т.Сыдықов, Ә.Қоңыратбаев, И.Сағитов, Р.Бердібаев, О.Нұрмағанбетова, Ш.Ыбыраев, Т.Қоңыратбаев сынды көптеген ғалымдардың еңбектерін атауға болады. 

«Қобыланды батыр» жыры Кеңестік дәуірде ең алғаш фольклоршы Әбубәкір Диваев 1922 жылы Ташкентте бастырып шығарған «Батырлар» деп аталатын топтамасында жарияланды. Бұл нұсқаны фольклоршыға сол кездегі Ақмешіт уезінің қазағы Мұрат Өскенбаев жіберген. Мәтін соңында «1894 жыл, 12 желтоқсан» деген ескертпе бар. 

Кейін осы мәтін С.Сейфуллин құрастырған «Батырлар жырының жинағы» деп аталатын кітапта, С.Мұқановтың, алғы сөзімен жарыққа шыққан «Батырлар» жинағында және оқу құралдары мен хрестоматияларда қайта басылғаны мәлім.

Ә.Диваев нұсқасында өлең мен қара сөз аралас келіп отырады. Жыр Қобыланды мен Қараман екеуінің Қазан ханға аттанған алғашқы жорық сапарынан басталады. 

Жырда айрықша ықыласпен суреттелетін бейненің бірі – Тайбурыл. Жырда батырға сын сағатта көмек беретін Тайбурыл жүйрік ат қана емес, керек кезінде тіл бітетін, ақылшы серік ретінде суреттеледі. Жүйрік аттың осындай сипатта көрінетін тұстарын «Алпамыс батыр», «Ер Тарғын» сияқты қаһармандық эпостарынан және бурят халқының эпосы «Ғэсэрден», тува халқының аңызы «Бокту – Кириш пен Бора Шээлиден», башқұрттың «Заятөлек пен Сусұлу» аңызынан, қалмақтың қаһармандық эпосы «Жәңгірден» кездестіруге болады. 

Көшелек Еламанов нұсқасы. «Қобыланды батыр жырының» аталған варианты бұрын еш жерде жарияланбаған. Жырдың қолжазбасы Орынбор қаласындағы облыстық архивінде, Игнатьевтің қолжазбалары арасында сақталған.

Жырдың экспозициясы Қобыланды дүниеге келмей тұрып, он екі баулы ноғайда жасы сексенге келген Қыдырбай мен оның Меңдісұлу атты әйелінің байлығын, баласыздығын және олардың тұрмыс-тіршілігін суреттейтін мотив – сипаттамадан басталады. Сол елдің ханы Ақшахан Қыдырбайдың байлығын өз қолына түсіруді көздеп, әртүрлі амал жасайды. Бұл жайды білген Меңдісұлу Құдайдан бала тілеп, әулиелерге түнеп, дүние кезеді, ақыры тілегі қабыл болады. Бір ұл, бір қыз табады. Ұлының атын  Қобыланды, қызының атын Қансұлу деп қояды.

Құлзақ нұсқасы. Жырдың мәтінін 1954 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтының сол кездегі аспиранты Дәкен Шалабеков Қарағанды облысы, Нұра ауданының тұрғыны Құлзақ Амангелдіұлынан жазып алып, институттың қолжазбалар қорына тапсырған. Шығарма шақпақ көзді дәптерлерге қара, көк сиямен араб әрпінде жазылған. Бұрын еш жерде жарияланбаған. Құлзақ нұсқасында «Қобыланды батыр» жырының негізгі сюжеттік желісі түгел сақталған. Жырдағы кейіпкерлердің есімдері, мінездемелері мен көптеген өлең шумақтары да ұқсас болып келеді. Әйтсе де бұл нұсқаның мазмұнында өзіндік ерекшеліктер бар: 

Жыр ертегілік мотивтен басталады. Тоқтарбай мен Аналықтың баласы Қобыланды ержетіп, Естемеске қосылып жылқы бағады. Қобыланды бір күні аң аулап жүріп, тау жақтан жылаған қыздың дауысын естиді. Қыз жыл сайын еліне айдаһар келіп, бір қыз бен бір бие жейтінін айтады.

Қысқасы, жыршы «Қобыланды» жырының ең түпкі сюжетін жадында сақтай отырып, өз тарапынан тың көріністер қосып жырлағаны аңғарылады.  Мәтінде араб, парсы қолданыстары барынша аз кездеседі. 

Сүйіншәлі нұсқасы. Бұрын баспа бетін көрмеген бұл жыр мәтінін айтушыдан 1958 жылы Тіл және әдебиет институты ұйымдастырған Орынбор экспедициясының мүшесі, сол кездегі Орал педагогтік институтының аға оқытушысы Мәтжан Тілеужанов жазып алған. Қолжазбаны ӘӨИ қорына тапсырған – фольклортанушы ғалым Тұрлыбек Сыдықов

«Қобыланды батыр» жырының біраз нұсқаларын салыстырып қарағанымызда, Сүйіншәлі нұсқасында басқа варианттарда кездеспейтін жыршының өз қолтаңбасы бар екені байқалады. Мысалы: Қыдырбайдың әйелі Ақзарбап баласын босана алмай жатқанда, Орақ, Қыдырбайдың Қобыландыны жасырып қоюы; Көклән кемпірдің Қобыландыны өзі іздеп келуі; қысылғанда жөн, адасқанда жол табатын Сыпыра жырау бейнесі басқа нұсқаларда кездеспейді.