8. Түрік қағанатының құрылуы Түрік этнонимі. Батыс түрік қағанаты

Түрік қағанаты(552-603) 542ж түрік этнонимі қытай жылнамаларында атала бастады. 545ж түрік қолбасшысы қытай елшісіне келіп, көп ұзамай екі ел арасында бейбіт қарым-қатынас орнады. 552ж түріктер мемлекет дәрежесіне жетті. 546-552ж дейін Түріктер жужандарға (авар) тәуелді болды. Жужандардың қоғамы Анағұй болды. Бумын өзін жәбірлеуші Жужан қағандығының қол астына босанып, азаттық алу мақсатында қарсы соғысады. 552ж Жужан қағандығының тас-талқаны шығып, жеңіліске ұшырайды. 552ж жеңістен кейін Бумын қағанға елхан деген атақ беріледі. 552ж Бумын қаған қаза болып баласы Қара-еске қаған болады. Халқы: қытай шежіресі бойынша теле сөзінен түрік сөзі шыққан. 30-дай аса теле тайпасы болған. Батыс түрік қағанаты(603-704) Астанасы: бат қағанаттың орталығы- Суяб(Шу), жазғы ордасы-Мыңбұлақ(Жамбыл) Халқы: Будун сөзі-ел, халық д уғ.білд. нег халық ұйытқысы-оң-оқ будун немесе он тайпа қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жерді алып жатты. әр тайпада-10 мың әскер(түмен) болды. Қағанаттың әлеуметтік жағдайы: жоғ лауазым-қаған; қағанды сайлау-ұлықтың қолында; қаған руынан шыққан-ябғу жад; елтебер(ақсүйек орынбасары). Қағанаттың саяси тарижы: Алғ қаған –Тардуш; күшейткен-Шегу мен Тон; салық жинауда селиф деген атақ берді; 630 ж-дан бастап билік үшін талас-тартыс басталады. 634ж Нушеби тайпасынан қолдануымен Ешбар Елтеріс қағанбилікті өз қолына алады. 640-657 ж-ры Дулулар мен Нушебилер арасында соғыс. Жартылай мал шаруашылығы.

9.Түргеш қағанаты(704-756)

Астанасы: үлкен ордасы-Суяб(Шу)

Кіші ордасы-Күңгіт(Іле) Түргеш туралы Күлтегін және Қытай жазбаларында кездеседі. Әлеуметтік жағдайы: негізін қалаған: Үшлік(699-706) ; жоғарғы лауазым-қаған; қағанат 20 әкімшілік аймаққа бөлінеді; әр аймақта 7 мың әскер; Саяси тарихы: Үшлік қаған 706ж қаза табады; мұрагері-Сақал қаған(706-711); 708-714ж сары және қара түргеш тайпаларының арасында соғыс; Сұлу қаған орданы Талас қаласына көшірді; батыста арабтардың шапқыншылығы; оңт-шығ қытай мемлекеті; солт-шығ шығыс-түрік қағандығы; Сұлу қағанға өз қағандығын қаіпсіздігін ұстап қалу үшін 3 жақты күрес жүргізуге тура келеді. 717ж Сұлу қаған Тан империясына сапарға баруы, 2 мемлекет арасында уақытша бейбіт келісімге мүмкіндік туды. Шығыс түрік қағанаты Білге қағанның қызына құдаға түсіп, өзі Тибет патшасының қызына үйленеді. Сұлу қағанға сүзеген деген ат береді.(үнемі жеңіске жетуіне байланысты) 720-721ж Сұлулардың әскербасшысы Күш шар –Соғды жеріндегі арабтарды қуып шығып, жеңіске жеткен. 737ж жеңіске қуанған Тоқарлықтар мен Түргеш әскерлері ертерек тарап кеткен еді. 738ж еліне оралған Сұлу қаған Навакет қаласында өз қолбасшысы Баға тарханның опасыздығынан қаза болады. Сұлу орнына оның баласы Тұқарсан Құтшар қаған болған. 738-748ж-ры 10ж-ға созылған сары және қара түргештер арасында тартыс болады. 751ж Атлах шайқасы(араб-қытай) араб әскерінің арасында түргештер болады. Шаруашылығы: көшпелі және жартылай көшпелі мал өсіру.

10. Қарлұқ мемлекеті(756-940)

Жазба деректерінде 5ғ-да тирек тайпаларының құрамында кездеседі. Құр-да: бұлақ, жікіл, ташлық. Қағандықтың құрылуы: Алтай тауынан Балқаш көліне дейін қарлұқтар Жетісуға қарай жылжуының бір себебі Ұйғыр қағанатынан жеңілуі. Алтай тауынан Сырдарияның орталық ағысына д аймақты алып жатты. 756ж түргеш қағанатының әлсіреген жағдайын пайдаланып, билікті қолдарына алып, өздерінің мемлекет құрды. Астанасы: Суяб. Саяси тарихы: 766-775ж Қашқарияны жаулап алып, шығ-ғы шекарасын кеңейтеді. 4ғ-ң басында қарлұқтар Ұйғыр қағанатынан жеңіліс табады. 840ж қарлұқтар қырғыздармен одақ құрып,Ұғыр қағанатын тас-талқан етіп жеңеді. 840ж жеңістен кейін Білге Құл Қадыр хан өзін қаған деп жар-ды. Шаруашылығы: жартылай көшпелі, жартылай отырықшы мал шар-ғы, отырықшы егіншілік.