2 Модуль. Композицияның көркемдік құралы.

3. Ырғақ заңдылықтары.

Кез келген көркемдік бүтіндікке бейнеленген материалдың ұйымы, композицияның құрылысты байланысты элементінің қамтамасыз етілуі ырғақ, симметрия, асимметрия, статика, динамика және тепе-теңдік жататын композиция заңдылықтарын қолдануымен жетеді. Ырғақ заңды алмасу және өлшемдес, елеулі сенушілік элементтерінің қайталануы сияқты анықталады. Әр түрлі ырғақтың пайда болуымен біз күніге соқтығысамыз (би ырғағы, ән ырғағы, өлең ырғағы, сойлем ырғағы). Ырғақ жыл мезгілінің ауысуымен, күн мен түннің алмасуымен, өсімдіктер әлемін құруда байқалады. Кез келген композицияда ырғақ басты рольде болады. Ол айқындық пен реттілік ойына қызмет етеді, басты және болмашы элементтерімен өзара байланыста ескеріледі, композиция элементтерін мүшелейді немесе біріктіреді. Композицияда ырғақпен барлық элементтер иеленеді: формалар, аралықтар, сызықтар, дақтар, түстер. Ырғақтың екі түрін ажыратады: біркелкі ырғақ (метр) және біркелкі емес ырғақ (ырғақ). Метр біркелкі аралықтар арқылы қарапайым бірдей элементтерінің алмасуымен бейнеленіледі. Метрлік жазықтық ұйымы тыныштық түйсігін, статиканы шақырады, ал бір жағынан бір қалыптылықты және зерігулік туғызады. Мұндай жағдайларда айқындылық үшін қарама қарсы элементтерді қосып, метрді «ұшырып түсіру» қабылдауға жүгіріп барады. Композицияда біркелкі емес ырғақ түсінігі кұрделі жағынан көбірек қолданылады, біркелкі емес, ал пропорциональды жүйелі құру. Ырғақты ұйым мұндай жағдайда әр түрлі элементтермен өзара байланыс негізінде элементтер тепе-теңдігін, олардың пропорциональды сәйкестігін, бөлімдермен бүтіндердің теңдігін білдіреді. Күрделі ырғақ үдемелі немесе кемімелі, тынық немесе тынышсыз болуы, жатық немесе ұйытқымалы қозғалыстар көрсетуі мүмкін. Ырғақ айқындылығы түсте, формада,қимылда, аралықта қарама қарсылықтың болуына байланысты.

4. Симметрия заңдылықтары.

Симметрия грек тілінен аударғанда шамалық дегенді білдіреді, энциклопедияда кеңдік реті сияқты анықталынады, матиматикалық дәл заңдылық мотив және оның бөлімдерінің ықыласында. Симметрия композицияда әлемді құруда объективті заңдылықтарды көрсетеді (адам денесі, өсімдіктер, жануарлар), бірақ идеалды және барынша дұрыс формада. Оюдың реттілігі көбіне симметрияның ұйымдастырылған ролінің көмегімен пайда болады. Симметрия теориясында үш негізгі симметрия түрін белгілеуге болады: айналы, осьтік, және ауыспалы. Бұл түрлердің басқа да қиыстырулардың себебінен симметрияның басқа да түрлерін алуға болады: айналдыру, араластыру, бұрылулар, сырғанау, параллельді және көлденең тасымалдау және т.б. Абсолюттік симметрияда өзіндік мықты және әлсіз жақтары бар. Біріншіге: тұрақтылық, үйлесімділік, бүтіндік, аяқталу жатады. Екінші жағы біркелкілікпен, бөгелушілікпен, қозғалыстың болмауымен, бостандықпен көрінеді.

Асиметрия – бұл симметрияға қарама қарсы тұратын сапа. Жазықтықта орналасқан мотив жүйесі немесе кез келген жеке алынған мотив асимметрия бола алады. Асимметрия үшін баяю тынықтан ұйытқымалы шапшаң қимыл жағдайы тән қасиет. Бұл қасиет динамикалы ұйымды құрылысы бар шығармашылық композицияда немесе раппортсыз оюда кеңінен қолданылады. Асимметрия рұқсат беретін еркіндік композицияның бүтіндігін құртуды айтпайды, керісінше, тепе-теңдік мағынасын жоғарлатуды сұрайды. Асимметриялық композиция динамикалы, олардың тепе-теңдігі барлық бейне компоненттерінің пластикалық келісімімен және ырғақты жолымен жетеді (дақ, сызық, түс, бағыты және формасы) жәнекомпозициялық доминанттың белгіленуі. Тепе-теңдікті саналы бұзу, мағыналық ортаны араластыру, жазықтықты қарама-қарсылықтармен мүшелеу, туындылардың мазмұнын қажеттілікпен толығырақ айтып жеткізу туралы түрлері бар. Асимметриялық мұндай жағдайда көбірек анық айтылған.

Статика және динамика композиция заңдылықтары сияқты екі қарама-қарсы жағдайды көрсетеді және басқа заңдылықтардан бөлектеніп қарамайды. Динамика үшін қозғалыс жағдайы маңызды, негізгісі біркелкі емес ырғақ, асимметрия, қарама-қарсы қойып салыстыру және қарама-қарсылық принциптерінде. Статика және динамиканың бейнелі мүмкіндіктері әр түрлі, бірақ әсер күшімен бір деңгейде болуы мүмкін. Статикалық композиция монументтілігімен, тереңділігімен, символды мазмұнымен ерекшелінеді. Динамикалық композиция ой бостандығын, дамуын, шыншылдығын, индивуалистігін және белсенділігін көрсетеді. Композициялық тапсырмалар статикалық және динамикалық жағдайлардың жапсарында шешіледі, бұл жердегі сұрақ тек бұлардың біреуін жоғарлатуда.