Диалект - әдеби баламасы

Ауқат,тамақ –синоним болатын

диалект сөздер

Азаңда – таңертең

Аталас – сүр еттің қоспасына қосылған ащы көже

Атыз- (әрі диалект сөз, әрі кәсіби сөз)

Азар-жәбір,қорлық

Ақтық-немере

Аңсат-оңай, жеңіл

Асбұзыл-асхана

Ауа-мақұлдау

Ақылақ – ыстық ірімшікке сары май қосып жасалатын иағам

Ақуа-ақымақ

Ардап – жылқының ішкізетін

Аршын – метрге жуық өлшем бірлігі

Ақаба – арық атыз бен тағанды байлаған сарқынды су

Ашамай – екі қасы жоғары ер тоқым

әкпіш,әпкіш-су таситын иінағаш

әтешкір-шоқ қысатын

қысқаш, шымшуыр

Әйдік1-үлкен,зор Әйдік2-жүйрік

Әңгелек-кішкене қауын

Әсел-бал

Елгезер-елеуіш

Байтесе – шаңырақ ағашын беттеп, шауып қалыпқа келтіретін құрал

Баралы – баралық

Бережақ – берешек

Бәдірен – қияр

Биязы шекпен – түйе жүнінен тоқылған шапан

Бұжыға – құс қанатының шалғыдан кейінгі қауырсыны

Бұғалық – қылдан есілген арқан

бойлай-үнемі, ылғи

Бөрдек (Орал)- Қауға

Бодық-қарынға салып пісірген ет

Бүрме-тұздап қуырған ет

Полат – болат

Пошым-түрі

Пұл-ақша, мата

Пәс –1төмен,аласа, 2 мезгіл бір сәт, бір пәс – біраз, азырақ, сәл

Падашы – сиыршы

Пұшайман – уайым, қайғы

Пышқы – ара, ағаш кесетін құрал

Пысу-пісу

Пәлек – қауын-қарбыздың қатары, жолы

Пісте1(Қ.Орда,Арал)-будаДукенші аялдың бір пісте нәрсесін алып кетті,

Пісте2.1(Шымк,Мақт,Арыс,Жамб,Шу,Өзбек,Ташк) күнбағар,семішке. 2-(ауған,иран) тауда өсіретінағашжәне оның жемісі.

Пешене

Оттық – сіреңке

Иығын шоқыту – күн көрсетпеу

Мият тұту – арқа сүйеу, арқа тұту

Мұқым – бүкіл, мұқым ауыл, бүкіл ауыл

Мұқым болды – бітті, жоқ болды

Мұрап – сушы, егін суаратын адам

Мұштай – жұдырықтай

Мешпет – шалбар

Мор – киіз үйдің сүйегін балқытатын орын

Нән(Түрікмен,Қызылорда)-үлкен,көлемді

Най – үрлеп тартатын көне музыкалық аспап

Іңкәл/құлақнан/шелпек/күртік – етке салатын нан, еттің наны

Ішқұста-құсалану,іштей ашулану

Ірілік

Илану (Жамбыл: Шу, Мерке; Алматы: Шелек, Еңбекшіқазақ) – сену, илану, нану

Торлама-қауын,

Торлау-байқау,аңғару

Төп-сөктен жасалған ботқа

Там – 1. бейбіт, мола; 2. үй, там салу – үй салу

Тыңла – тыңда

Тырық, көтерем – арық

Тұқым(Шымкет,Арыс), Мая/мәйек – жұмыртқа

Дәп көрсету – күш көрсету

Дарбыз

Дарбаза-1ожар,ұятсыз(Сем,Ақсуат, Көкпекті,Абай)2-(Шымк,Түркіс,Алм,Еңбек.Қаз,Жамб,Шу,Мер,Луг)-қақпа

Дардай

Дас – кір жуу үшін қоданылатын ыдыс, кірші, леген, кірлен

Дәнджу – кісеннің оқшантаймен қатар тұратын қалта

Дембі – тазалану, намаз оқығанда сумен тазаланады, топырақпен

Делдалдар дауысы-

Кембағал (Алматы, Жамбыл, Қызылорда) – мүгедек, жарымжан, кемтар

Күзеу (Орал, Орда,Жәнібек)күзгіжайылымкүзек

Кәсе (Орал, Шығыс Қазақстан, Семей) – шай ішетін шыны аяқ, кесе

Кәуіп (Жамбыл, Қызылорда, Ақтау, Атырау) – қауіп-қатер

Келемеш (Атырау, Түрікмен, Орынбор) – келемеж, келеке

Кемпірауыз-(Алм;Кег,Еңб Қаз,)шеге суыратын аспап,

Кигіз (Жезқазған, Семей, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Көкшетау, Қостанай) – киіз

Кісе нан-ішіне туралған ет салып табаға пісірген нан

Кіл-үнемі

Киім-кеншек (Қызылорда, Арал, Қарақалпақстан) – киім-кешек

Көзгеілдірік (Қостанай, Жезқазған) – көзілдірік

Көкпенкөк (Семей, Алматы: Шелек, Еңбекшіқазақ) – көкпеңбек

Көрт,кердері, жампоз, жарбай(Атырау,Маңғыстау)-түйе

Келулі – келді Көпшік – жастық

Келімдәрі-қызыл бұрыш

Кеуірт(Шымкент,Сайран,Түлкібас,Жамбыл)-сіріңке,шырпы

Күйеуаяқ – ата-енесінің күйеуге атаған малы

Көпшік, күләпара

Кермағау – кербез, маңғау

Кеуіл-биіктігі метрге түсі сарғыш тақырға шығатын шөптесін өсімдік

Құндұздық – малдың аяғындағы шамасының арасындағы жіңішке жері

Қазабат – қиын, өте қиын жұмыс

Қазанжаппа-қазанға жауып пісірген нан

Қарық – егін арасындағы кішкене арық

Құлақ – арықтың кішкене жырасы, тоспасы, арықтың құлағын ашу, құлақтың аузы Құмбыл – жылдам, тез

Құлақ нан-етке салынған нан

Құдағай – құдағи

Құрапат-мәжіліс,кеңес,бас қосу

Қауын құрт – қайнатылып кептірілген қауыннан жасалған құрт

Қосаға – шымылдық ішіндегі тіреуіштер

Қын - өткір заттың сыртқы қабы

Қырым ет жоқ-арық,

Жаба I (Талдықорған: Киров) – кішірек жылқы

Жаба I I (Жамбыл: Шу, Мерке, Луговой) – бүркітті ұстайтын шаңырақ сияқты құрал.

Жаба I I I (Түрікменстан, Қарақалпақстан, Өзбекстан) – айыр

Жабазы (Семей, Үржар; Шығыс Қазақстан: Тарбағатай, Зайсан) – киізден, иленген теріден жасаған қамыт

Жадағай I (Шымкент: Қызылқұм; Семей) – астарсыз тігілген жеңіл шапан

Жадағай I I (Атырау, Маңғыстау, Түрікменстан, Ташкент) – арасына жүн, мақта тартып тігілген астарлы шапан

Жар – үйдің қабырғасы

Жаты күн – демалыс

Жер тепшілеу – қыдыру

Жозы/дуазы – аласа үстел

Жүдә - өте, аса, тіпті

Желмая – жүйрік

Жайбаран – шөптен, қамыстан жасалған күрке

Жам – шарап, сусын ішетін ыдыс

Жолаяқ – шығар салар кездегі жасалатын рәсім

Шәугім (Шымкет,Арыс) –шайнек,

Шаппа(Орал)-бәкі, меш

Шүкейіт – еліктің асығы

Шарғы – ұзатылған қыздың ырымдап, тәтелес сіңлісіне беретін басындағы орамалы

Шылғи – иі қанбаған қайыс

Шиті – ертеде болған білтелі мылтық

Шыңға – сандықтың аузындағы есіктегі темір

Шыртылдақ – тортасынан айырылған жылқы майын қысатын тағам

Шіліңгір – шілденің аптап күні

Шәккі, шеккі(Орал)-таразы

Загон (Жамбыл) – егін алынғаннан кейін қайта айдалған жер

Зады (Қостанай: Жангелдин; Жамбыл) – заты, тегі

Залал (Жамбыл: Шу; Алматы: Шелек, Еңбекшіқазақ, Кеген, Нарынқол) зиян, зарар, шығын

Зәрі қатты (Алматы, Жамбыл) – қаһарлы, кәрлі

Зейнет (Қызылрда, Арал) – іс, еңек, қызмет.

Зайырлы (Атырау, Маңғыстау) – қайырымды, шапағатты

Зембіл I (Семей: Абай, Ақсу, Көкпекті; Алматы: Шелек, Еңбекшіқазақ; Жамбыл; Шымкент; Қызылорда, Арал) – ауыр нәрселерді көтеру үшін жасалған құрал.

Зембіл I I (Атырау) – тал шыбықтарынан тоқылған кәрзеңке, қолға ұстайтын қалта.

Зыр-зыр қашу (Ақтөбе, Байғанин) – қолды-аяққа тұрмай безек қағу

Зілдей-ауыр

Сарныш – түйе терісінен жасалған шелек

Сабау – жүн сабайтын ағаш

Секер-қант

Сиықты-

Самар – үлкен тегене, тегеш; ет салатын астау

Өру – ұйқыдан тұру

Өтелек – құдық қазғанға щыққан үйінді

Үлек – жалғыз өркешті түйенің бурасы

Үгей-

Ұяна бастады

Көрт, кердері, жампоз, жарбай- түйе

1 Қолөнерге байланысты- ағаш,ұста,

өрімшілік,тоқымашылық,зергерлік

2. Ауыл шаруашылығына- мал,астық, балық,аңшылық, бау-бақша, темекі,мақта, күріш,қызылшаға байланысты

Пышқы-араның түрі,

шербек-үлкен ара,

ыңғыру-ағаш оятын құрал,

тышуыр-бұрап тесетін құрал,

пәрбі-шойын тескіш,

атауыз,кемпірауыз-шеге суырғыш. Айыр, күрек, тырма, орақ, шалғы,соқа,кетпен, шот.

1. Мақтаға қат.-қоза-мақта өсімдігі, шиіт-мақтан. тұқымы, терімші-мақта теруші, балдаң-мақт. сабағы,көсек-ашылмаған мақта

2. Жүгері түрл.- дүмбі,пәшік,сота,

3. Қауын аттары-әңгелек,жәмше,торлама, қауыншек

4.-қызылша түрі-қылша,түбір,өркен,түбіртек,жом

Үймек-қызылша үйіндісі

Өсімдік түрлері-кешір пісте,бәдірен,

5.балық кәсібі-таутан,асман,қызылқанат,

табан,бекіре,шортан

Ау түрлері-аламан,тоспай,итерқұл, морда,жылым –үлкен ау,тартым-ау тартатын жер

6.Егін, бау-бақшаға байл-өнер,атыз(әрі диалект сөз, әрі кәсіби сөз),

7. Арық түрлері-жан арық, қол арық,оман арық,жер суы, желке суы, орақ суы, құлақ суы

8.Өсімдік атаулары-кешір пісте, шекілдеуік,

бәдірен, қауыншек, әңгелек, күнбағыс

мұрап-суды басқарушы адам

2, Термин сөздер

Ғылым, техника,өндіріс т.б. саласындағы арнаулы ұғымдар мен зат атауларын білдіреді.

Терминдер жеке бір ұғымды ғана білдіретіндіктен, бір мағыналы болып келеді. Терминдердің мағынасы әрұқашан тұрақты болады. 2 түрлі жолмен жасалады.

1. Басқа тілден енген сөздерге қазақ тілінен аудармасы бар ,балама табу

2. Тілімізге орыс тілі арқ . келген қазақша баламасы жоқ интернационал термин

1. Жергілікті және көне сөздер алынған

Кеден-таможня, егемен-суверенитет, әмбебап-универсал, кешен-комплекс, нарық-рынок, жарғы-устав, бап-статья, ғарыш-космос, әкім-администрация

2. Тілімізде бар сөздерді біріктіру арқ. жасалған термин.с.-отбасы-семья,әуежай-аэропорт,төлқұжат-паспорт,мұражай-музей,елтаңба-герб,әнұран-гимн

Мат.терм-квадрат, куб,коэффициент,

Хим.т.-аммиак,азон,дром,гидрат.

Геогр.т.-глобус,карта

Лингв.т.-син/м,ант,эвф,дисф,далект

Тарихи-қолданылған дәуірі өтіп,ескі заманның өзімен бірге көнерген тарихи атаулар

Архаизм-халықтың тұрмыс- тіршлігіне,салт-сана,әдет-ғұрпына қарай әр дәуірде өзгеріп,басқа сөздермен ауысып отырған немесе ескіріп кеткен сөздер

(қазір басқаша аталатын ұғымның бұрынғы атауы)

Кейбір көн.с. қайтадан жаңарған кездері болады

1. Ел басқарумен байланысты атау: хан,патша,би, сұлтан,уәзір,аға сұлтан,қаһан, ұлық,болыс,ауылнай,аға сұлтан

2.қару-жарақ: садақ,жебе,сауыт,айбалта,найза,адырна

3.кеңес дәуірі тұсында қолданылған: қызыл отауқызыл әскер,отарба,қызыл ту,социализм,коммунизм,қоғамдық партия

1. мата ат-торқа,биқасап,дүрия,

патсайы

2. әдет-ғұрып: сауын айту,ұрын бару,бесік құда,барымта, отқа май құю

3. үй тұрмысы- лашық,жаппа,күрке

киім-кешек- шидем,күпі, сәукеле, білезік,кебіс

4.ыдыс-аяқкебеже,тостаған,саптыаяқ,

таспа,құрық,

5.Өлшем,бірлік ат/ы-елі, мысқал,батпан,құшақ

6.мезгіл,қашықтық ат/ы- сүт пісірім, ет асым,қозы көш уақыты

Мыс, кеңес

Дәуірі кезінде 1..қолдан.шығып қалған діни сөз. имам,мешіт,ора-эа,пітір,құран.

2.бұрынғы жыл атауы: барыс,жылқы,қоян

3.ай ат.наурыз,сәуір

1.

Қыпшақ бұтағы

Қазақ,қарақалпақ,құмық,қарашай,мақар,қарайым,қырышақ, ұрым.

2.

Оғыз бұтағы

әзірбайжан,түрікмен,гагауыз,балқан түріктері, түрік

3.

Қарлұқ бұтағы

өзбек,ұйғыр

4.

Аралық бұтақ

Қырғыз,алтайық,хақас,тува,салар,сарыұйғыр,шор,тофа,шұлым

5.

чуваш

6.

саха

1.

Оңтүстік тобы

Түрік,гагауыз,әзірпбайжан,түрікмен

2.

Батыс тобы

Қарайым,қарашай,құмық,татар,башқұрт

3.

Орталық тобы

Қазақ,қарақалпақ,ноғай,қырғыз

4.

Шығыс тобы

өзбек,ұйғыр,сары,салар

5.

Солтүстік тобы

Алтай,шор,хақас,тува,тофа,саха

6.

Чуваш тобы

1-кез

XI-XIII

Майқы би(Мәніұлы)„Қарқуардай Майқы„ деп атаған.Қол астына ;Тарбағатай,терістік жағы Көкше теңізіне дейін Шу алқабы, Үйсін таулары қарады. Әндір Мәді жұлдызшы білімпаздары болған.

Аяз бидің Құмырсқа деген серігі болды.

й

2-кез

XIV-XVI

Асан қайғы-Мұхаммед ханның биі болған. Жиренше шешен

3-кез

XVIII

Төле,Қазбек, Әйтеке билер

4-кез

XVIII-XIX

(Хан-сұлтандарға қарсы шыққандар)

Байдалы ;Тіленші,Тарақты тұяқ,Шалқар шешен

5-кезен

XVIII-XIX

(Бек-болыстарға қарсы шық/р)

Сырым Датұлы, Досбол шешен

Қазақ шешендіктану ғылымы: қалыптасуы мен дамуы

1. Ш.Уалиханов- Қаз/ң төл шешендік өнері туралы,билердің қоғамдық-әлеуметтік рөлі туралы тұңғыш ой-пікірін білдірген ғалым.

2. Абай-өзіне дейінгі шешендердің шығармашылық болмыс-бітіміне терең ден қойғанқазақ сөзінің дүлдүлі.(37-қара сөз)-қазақ шешендігінің өлшем өрісінің тағылымдық,тұғырнамалық талаптарын құрайды.

3. В:В:Радлов-қазақтың шешендік сөздерін жинап,оны биік өнер ретінде жоғары бағалаған үлкен оқымыстының бірі.

4. А.Байтұрсынұлы-«Шешен сөз»ұғымын термин ретіндеалғаш қолданушы, шешендікті тұңғыш ғалым түрінде зерттеп, зерделеуші ғалым. Шешен сөздің құрылымын 5-ке бөледі.

а) бастамасы, ә) ұсынбасы, б) мазмұндамасы, в)қыздырмасы, г) қорытпасы.

5. Ш:Құдайбердиев-«Би һәм билік туралы»,

Ә. Бөкейханов-« Би һәм билік», «Тағы да би һәм билік туралы» -мақалаларында қазаққтың шешендік өнерінің сыр-сипаттары тереңдікпен талданады.

6. М.Әуезов-XX ғасырдың басындағы еңбектерінде, шешендер,билер жөнінде маңызды түйіндеу жасаған көрнекті жазушы ұлы ғалым.. Ол «Әдебиет тарихы» енңбегінде «Билер айтысы» атты тарау арнап,,онда шешен сөздің ерекшеліктері туралы толғамды пікірін білдірді.

7. С.Сейфуллин-30ж. шешен сөздерді тиянақты жинақтап, көшелі ой айтқан. «Қазақ әдебиеті» еңбегінде «Билер шешендігі» тарауында шешендікті әд/ң ерекше жеке жанры ретінде қарастырды.

8. Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Б.Кенжэебаевтардың еңбектерінде шешендік сөз әр деңгейде зерттелді.

9. Ә.Мәметова, Б.Адамбаев, С.Садырбаев, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, С.Негимов.-XX ғасырдың 2-ші жартысында шешендік сөзді ғылыми тұрғыдан арнайы қарастырып, оған ерекше ден қойған ғалымдар.

10. Б.Адамбаев-бүкіл ғұмырын арнаған бірегей ғалым.Ол «Қазақ халқының шешендік сөздері» монографиясында шешендік өнердің теориялық мәселесін жүйелі зерттеді.Оны іштей топтап, жіктеп, саралап отырды.

11. М.Балақаев –шешендікті тіл мәдениетімен бірлікте қарастырып, мектеп бағдарламасына енгізу қажеттігін негіздеген көрнекті тілші-ғалым.

12. С.Негимов-«Шешендік өнер» еңбегінде шешендік сөздің теориялық,практикалық мәселелерін қарастырған белгілі ғалым. Ол шешендік сөздің табиғатын тарихи тұрғыдан ,бүгінгі күн мәселесімен өзектестіре кашуды көздеген.

13. Н.Уәлиев, Р.Сыздықова,М.Жармұхамедұлы, Б.Шалабаевтың – зерттеу еңбектерінде шешендіктің сқөз мәдениетімен бірлігін тануда үлкен рөл атқарды.

Түркі тілдерінің тарихи жазба мұрасы-3 дәуірге бөлінеді

1.Кө-не түркі дәуірі

III, V-VIII

ғасыр

Талас,Орхон -Енисей

Ел қорғаған қолбасылар

Білге қаған, Тоныкөк,Күлтегін,Мойыншорға

2.

Орта

түрк

дәуірі

(2 кезең нен тұра-ды)

X-XII

1.(Қараханид кез.)

1. Махмұт Қашғари(Махмуд бин ал-Хусейн бин Махмуд ал-Қашғари)-туған жері Ыстықкөл жағасы, Барсхан шаһары,әскербасы, ғалым, шайыр (ақын)-атасы-Хасен( Бехрикин) Диуани лұғат ат түрік (Түркі сөздерінің жинағы)1073ж. араб тілінде жазылған лингвистикалық еңбегі- бұл кітапты(Басари ал-Мұқтади биәміраллаһа тарту қылған)

2. Жүсіп Баласағұни(1015-1016ж.) туған, өлгені белгісіз.-Қазіргі Жетісу өлкесіндегі Шу өзенінің жағасындағы, Шығыс Түркістан мен Орта Азияның төңірегін билеген Қарахан мемлек/ң Баласағұн шаһарында өмір сүрген,ұлы ойшыл, данышпан ақын, білікті қоғам қайраткері. Түрікше еңбегі-Құтадғу білік(Құтты білік немесе Құт әкелген білім) поэмасы

Мақсаты-«оқушыға ол құт әкелсін, өмір жолын меңзесін»

4. Әл –Фараби (Мұхамед ибн Узлаг Тархани Әбунасыр әл-Фараби) 870-950ж.ж.Сыр бойында, Отырар қаласында (қазіргі Шәуілдір ауданы,Оңт.Қаз.Обл) туып,Димашик шаһарында қайтыс болды. Әкесі әскербасы болған.Аристотельден кейінгі«2 ұстаз» атанған данышпанойшыл,энциклопедистғалым,өнерзерттеушісі,ақын,сазгер)композитор.Мысыр,Ирак,Шам елдерінде оқып білім алған. Еңбектерні-18 ғасырға дейін тұрақты оқулық есебінде қолданған.

5.Ахмет Йүгнеки(Әдиб Ахмет ибн Махмұт Йүгнеки)-XII аяғы мен XIIIғ.басында өмір сүрген.-туа біткен зағип(көр соқыр) кісі.Әдиб- «оқымысты жазушы» дегенді білдіреді.Түркі, араб тілін біледі.Еңбегі «Хибат-ул-хакайк»-«Ақиқат сыйы»)дидактикалық поэма (өсиетнама ) жазған.Дастан-254 бәйіттен,14-тараудан тұрады. 1тарау-1-10 бәйіт қайырымдылық 2-тарау-11-19бәйіттен Мүхаммед пайғамбар ,3-тарау-20-33б-Ыспаһсаоар бекті мақтайды,5-тарау-40-62 б-білімнің пайдасы мен надандық зияны туралы, 6-тарау-63-86 б- тілді тыйып сөйлеу әдептілік пен тәртіптіліктің шарты, 7-тарау-87-110 б-өмірдің өзгеруі, дүниенің құбылмалылығы жайында, 8-тарау-жомарттық пен сараңдық, 9-10 тарау-14-тарау-моральдық этикалық дидактикалық мазмұнда уағыз-өсиет айтылады. 3 қолжазба және3 түрлі үзінді бар.

1-Сауран қаласының әмірі Арыслан қожа тарханның бұйрығымен самарканда 1444 ж.көне

ұйғыр жазуымен көшірілген нұсқа.

XII-XV

2.Алтын Орда кезеңі:Р.Хорезми(туған,өлгені белгісіз)-лақап аты-(Раванди) Жошы тұқымдарының оң қанаты,алтынордалық әдеби тілдің көрнекті өкілі,атақты ақын.еңбегі-Мұхаббат-наме(Махаббат жыры) -1353ж. Сыр бойында(Сығанақ қаласында,қазіргі Суақ -Ата)жазған. Еңбек Мұхаммед Қожабек1342-1357ж.Алтын Орданың ханы сұрауымен жазған. Бізге жеткен 2көшірмесі:

1. араб жазуымен 1508-1509ж.ж. 47-бет, онда 474 бәйіт(948 жол өлең)

2. көне ұйғыр жазуымен1432ж. Йезде қаласында жазылған. Екеуі де Лондонда сақтаулы.

Қүтба ақын «Хұсрау-Шырын»

Сайф Сарайи «Гүлістан бит-түркиі»

Рабғузи «Қисса сүл әнбия»

Қыпшақ жазбасы «Кодекс-куманикус» сөздігі жатады.

3.Жа-ңа түркі дәуірі

XV қазірге дейін

Қазақ жазуының тарихы-орыс әліппесінін мирас еткенге дейін 3 жазуды қолданды.

1. Ескі ТаластанОрхон-Енисей бойына тараған Орхон жазуы-V-IX ғасыр

2. Соғдылықтар арқылы жеткен ұйғыр жазуы-IX-XV ғасыр

3. Араб әрпімен енген жазулар-XIV-XX ғасыр

1. Фонетика

1.Дыбыс

2.Буын

3.Үндестік заңы

4.Тасымал,

5.екпін,

6.Орфоэпия

7. Орфография

1. Дауысты дыбыс

2. Дауыссыз дыбыс

1. ашық буын

2. тұйық буын

3. бітеу буын

1. буын үндестігі

2. дыбыс үндестігі

1. фонетикалық принцип

2.морфологиялық

3. дәстүрлі принцип

2. Лексика

1. сөз мағынасы

2. жалпы қолданыстағы сөз

3. қолдану аясы шектеулі сөздер

1. тура мағына 2. ауыспалы

3. көп мағына 4.синоним

5. омоним 6.антоним

1. кәсіби сөздер 2.термин сөздер 3.көнерген 4.диалект 5.тұрақты 6.табу 7.кірме 8.неологизм 9.нақыл сөз 10.мақал

3. Грамматика

морфология

1. сөз құрамы (оның 2 түрі бар)

2. Қосымша (2) түрі бар

3. Сөз табы

1. Дара сөз

А) түбір сөз ә) туынды сөз

2. Күрделі сөз

А) қос сөз Б) біріккен сөз

С) қысқарған Д) тіркескен

1. жалғау

А) септік ә) көптік

Б)жіктік В) тәуелдік

2.Жұрнақ

А) сөз тудырушы

ә) сөз түрлендіруші

1. зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, Үстеу, шылау, еліктеу сөз, одағай.

Синтаксис

1. сөз тіркесі

2. жай сөйлем

3. құрмалас сөйлем

4. Сөйлем мүшелері

5.пунктуация

6.стилистика

А)есімді

ә) етістікті

Жақты,жақсыз, жалаң, жайылма, толымды, толымсыз, атаулы

Салалас, сабақтас, аралас

Тұрлаулы-бастауыш,

Баяндауыш

Тұрлаусыз-

Анықтауыш,

Толықтауыш, пысықтауыш

Шет тілден енген сөздер

1. Грек тілінен енген сөздер

Алфавит-(альфа,ветта гр.алғашқы 2әрпі)-әріптердің жүйелі тізбегі

Антоним-қарама-қарсы,

Архаизм-(ежелгі,ертегі)-ертеректе күнделікті өмірден жиі қолданылғанмен,қазіргі кезде басқа сөзбен алмастырған.

Диалог(екі,сөз) –екі не бірнеше ад.сөйл.

Грамматика(жазу өнері) тілдегі сөздердің өзгеру тәсілдері мен құралдарын, сөз тіркестерін,олардың сөйлемге құралу заңдарын зерттейтін тіл білімі.

Дифтонг-қосарлы дыбыс,

Диалект-белгілі бір аймақта қолданылатын тіл ерекшелігі.

Идиома-бір ұғым ретіндеқалыптасқан сөз тіркесі.

Лексика(сөздік қор)-тіл білімінің сөз және оның мағынасын зерттейді.

Лексикология-(лексис,логос)-тілдің сөздік құрамы мен оның тарихи даму заңдылықтары, қызметін зерттейтін сала.

Лексикография-(сөздік ілім)- тіл білімінің сөздіктер жасайтын және оларды зерттейді.

Монолог-(1жәнесөз) кейіпкердің іішкі көңіл-күйін білдіретін толғау сөзі

Метафора-(ауысу,ауыстыру) бір-біріне ұқсас екі не одан да көп зат немесе құбылыстың балама аталуы

Метонимия-(атын өзгертіп айту) ойда сақталып тұрған бірер сөзді айтпай-ақ,ол сөзді екінші бір сөз мағынасына сыйыстырып жіберу. Мыс, Сәкеннің шығармасын оқыдым деудің орнына-Сәкенді оқыдым Морфема-(форма,түбір сөз)-сөздің ең кішкене мағыналы бөлшегі.

Морфология(түр)-тілдегі сөздердің формаларын, сөзге қатысты грамматикалық мағыналарды тексеретін сала; тілдегі сөздердің өзгеруі, түрленуі туралы тіл білімінің саласы

Фонетика(дыбыс)-тіл дыбыстары туралы тілдегі

дыбыстық ерекшеліктер мен заңдылықтарды зерттейтін тіл білімінің саласы

Фонология(дыбыс,ілім)-фонеманы зерттейтін тіл білімінің саласы

Фразеология(сөйлемше,ілім)-тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы

Эвфемизм(сыпайылап сөйлеу)-бір затты не құбылысты ,я болмаса бір оқиғаны сыпайылап айтып жеткізу.

Полисемия-(көп мағына)

Семасиология(белгі,ілім) -сөздің мағынасын зерттейтін сала.

Сингармонизм(бірге үндесу)-сөз ішіндегі дауыстылардың бір-бірімен үндесуі

Синекдоха(бірге жобалап,шамалап түсіну)-бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны,үлкеннің орнынакішіні,немесе керісінше .Синоним. Синтаксис (құрастыру)-сөз тіркесі мен сөйлемді зерттейтін сала.

Фонема(дыбыс)-сөздің дыбыстық бірлігі

.Неологизм-(жаңа сөз)-тілдегі жаңа ұғымды білдіріп, жаңадан пайда болған сөздер.

Омоним-(біркелкі және атау)

Орфография(дұрыс жазамын) сөздің дұрыс жазылу ережесі

Орфоэпия(дұрыс сөйлеу)-сөздің дұрыс айтылу ережесі

Тезис- автордың немесе шешеннің дәлелдейтін, қорғайтын қағидасы,түйінді қорытындысы

көне грек рим мәдениетінен келе жатқан сөздер-республика,полиция,грамматика ,механика,лаборатория,формула,

Грек латын тілдерінен енген сөздер: геометрия, физика, экономика, термометр, телеграф, телефон;

Итальян тілінен енген сөздер: газет, кабинет, бюллетень, симфония, касса, кассир, балкон, опера;

Ағылшын тіліненен ауысқан сөздер: чемпион, вокзал, руль, рельс, клуб;

Француз тілінен келген сөздер: бюро, депо, партизан, авангард, метр;

Неміс тілінен енген сөздер :мундир, офицер, штаб, матрац;

Латын тілінен енген сөздер

Ассимиляция(үндесу)-сөз құрамындағы немесе сөз аралығындағы қатар келген дауыссыз дыбыстардың бірі екіншісіне ықпал етіп,өзара үндесуі.

Аффикс(қосылған)-қосымшаның терминдік атауы

Диссимиляция(өзгеру) –дыбыстыңөзгеруінің бір түрі

Интонация(қатты айту)-дауыс толқыны, сөйлегенде сөз мағынасын әсерлі жеткізу үшін дауыстың құбылып, жоғарылап, төмендеп өзгеріп отыруы,сөйлемде синтаксистік мағына білдіруші және сөйлемге эмоционалды-экспрессивті реңк беруші құрал.

Историзм-көнерген ,ескірген ұғымды білдіретін сөз тіркесі.Архайзмнен ерекшелігі-қазіргі тілде синонимі болмайды.

Лингвистика-тіл білімі

Араб тілінен енген сөздер

Стиль(латын)-жазушының өмір шындығын танып-білу,сезіну қабілетін, бейнелеу шеберлігін, өзіндік суреткерлік тұлға-бітімін танытатын даралық өзгешелігі,жазу мәнері,қолтаңбасы.

Термин(бір нәрсенің шегі,шекарасы,шекаралық белгісі)-тілде,ғылым мен техника, мәдениеттіңәр саласына қатысты белгілі бір ұғымды дәл білдіретін арнаулы атау.

Коспект-шолу.

Рецензия-бағалау.

Пуктуация(нүкте)-тынысбелгілерін зерттейтін сала

Стилистика-тіл білімінің тілдік тәсілдер жүйесін зерттейтін сала

Әліпби (алиф, бә(араб әліпбиінің алғашқы екі әрпі)-әріптердің жүйелі тізбегі

Әріп(әріп)-дыбыстың жазбаша таңбасы

Мағына (мағына,ұғым)- сөздің я сөйлемнің білдіретін ұғымы

Мақал(көркем сөз)-түйінді ойды білдіретін тура мағынасы-на орай астарлы мағына да бере алатын ықшамды нақыл сөз.

Индонезия Табу-(тыйым салу)-бір затты не құбылыстың атын тікелей атамай, басқа атпен атау.