13. Лексикологияның салалары
Лексикологияныњ ењ басты зерттеу обьектісі - сµз. Толық мағыналы сөз. Ол лексема деп аталады. Лексикологияның ең басты салалары: 1. Этимология – сөздің шығу тегін, қалай пайда болғанын, уәждемесін зерттейді; 2. Семантика – сөздердің мағынасын және мағыналық категорияларын зерттейді; 3. Лексикография – тілдегі сөздерді жинақтап, әртүрлі сөздіктер құрастырады. 4. Ономасиологияда сөздік қор мен сөздік құрам және оның элементтері тексеріледі. 5. Фразеологияда – тұрақты сөз тіркестері зерттеледі. 6. Терминогия – әр түрлі ғылым, өнер салаларындағы арнаулы сөздерді зерттейді. Лексикология ғылымы – сөзжасаммен, морфологиямен және синтаксиспен байланысады, сонымен қатар ол диалектология, стилистика, когнитивтік лингвистикамен де тығыз байланысады. Лексика-кµне гректіктіњ Lexiros (сµздік) деген сµзі. Лексика деген сµз жер ж‰зіндегі халыќтар тілініњ кµпшілігінде термин болып ќалыптасып кеткен. Біздіњ тілімізге ол орыс тілі арќылы келіп орныќты. Б±л термин - бір тілдегі барлыќ сµздердіњ жинаѓы деген ±ѓымды білдіреді. Осы лексика деген терминніњ ±ѓымына тілдіњ жергілікті ерекшелігі де, сол бір тілдіњ говорлары да, диалектілері де енеді. Лексикалыќ ќ±рамына енген сµздерді тексеретін-лексикология, маѓыналарын тексеретін-этимология., сµздік жасау, сµздерді ж‰йелі т‰рде жинау ісін тексеретін-лексикография кіреді. Б±ѓан фразеология да іргелесіп отырады. Тіл ѓылымыныњ этимология, лексикология, семасиология, лексикография деген тараулары лексиканы тексереді. Сонымен ќатар лексика грамматиканыњ негізгі базасы болып табылады. Грамматикалыќ категорияларды сµздіњ грамматикалыќ µзгерістерін, т‰рленуін, бір сµз бен екінші сµздіњ байланысын-оныњ негізгі обьектісі болатын-сµзден бµліп ќарауѓа болмайды. Сµздердіњ маѓынасын, оныњ жалпы лексикалыќ системадаѓы алатын орнын, шыѓу тµркіне ќолдану ќабілеттігін к‰нделікті ќарым-ќатынастаѓы кµрінісін, стильдік мєні мен сипатын тексеретін лексикология. Лексикология тілдегі барлыќ сµздердіњ жиынтыѓын, сµз байлыѓын зерттейді, тілдіњ негізгі сµздік ќ±рамыныњ келеі мєселелерін т‰гел ќамтып, оны егжей-тегей т‰сіндіруді маќсат етеді. Лексикология - сµзді жєне сµздердіњ жиынтыѓы-тілдіњ сµздік ќ±рамын (лексикасын) зерттейді. Сµз лексикологияда лексикалыќ единица ретінде ќарастырылады. Лексикалыќ единицалардыњ (сµздердіњ) жиынтыѓынан тілдіњ сµздік ќ±рамы (лексикасы) ќ±ралады. Єрбір тілдіњ сµздік ќ±рамындаѓы сµздер ќаншама кµп жєне алуан т‰рлі болѓанымен олар бір-бірімен байланысты, µзара шарттас элементтердіњ ж‰йесі ретінде ќ±ралады да сµз тілдіњ лексикалыќ ж‰йесініњ элементі ретінде ќаралады. Жалпы ќатынас ќ±ралы ретіндегі тіл атаулыныњ лексикалыќ жаѓына тєн ќ±былыстар мен жалпылама зањдылыќтар мен ±ѓымдар жалпы лексикологияда ќарастырылса, лексикалыќ ќ±былыстар мен жалпы зањдылыќтардыњ жеке, наќтылы тілдердіњ лексикасына икемделіп кµрініс табуы жєне єрбір тілдіњ сµздік ќ±рамы мен дамуы, µзіндік ерекшеліктері жалќы лексикологияда (жеке наќтылы тілдіњ лексикологиясында) ќарастырылады. Єрбір тілдіњ лексикологиясы (жеке лексикология) жалпы лексикологияныњ жалпы теориялыќ ќаѓидаларына негізделеді де, наќты бір тілдіњ лексикасын зерттейді. Жеке лексикология білгілі бір тілдіњ сµздік ќ±рамын шыѓуы мен тарих бойында дамуы т±рѓысынан немесе тілдіњ сµздік ќ±рамын сол тілдіњ белгілі бір дєуірдегі мысалы, ќазіргі дєуірдегі ќалпы т±рѓысынан ќарауы м‰мкін. Осыѓан орай, лексикология тарихи (диахрониялыќ) лексикология жєне сипаттама (синхрониялыќ) лексикология болып бµлінеді. Тарихи лексикологияда тілдіњ сµздік ќ±рамы шыѓуы замандар бойында ќалыптасуы жєне дамуы, лексиканы ќ±растырушы арналар жєне олардыњ тарихы т±рѓысынан зерттеледі. Ал сипаттама немесе синхрониялыќ лексикологияда, мысалы "Ќазіргі орыс тілі, "Ќазіргі аѓылшын тілі", "Ќазіргі ќазаќ тілі" атты пєндердіњ лексикология бµлімдерінде аталѓан тілдердіњ лексикасыныњ осы заманѓы ќалпы, сµздіњ маѓыналыќ ќ±рылымы, лексиканы ќ±растырушы арналар мен ќат-абаттар, сµздердіњ активті жєне пассивті топтары, сµздік ќ±рамныњ даму жолдары, лексиканыњ стилистикалыќ жаќтан дифференциялануы сµздердіњ ќолданылу аясы, маѓыналардыњ ќарым-ќатынасына ќарай сµздердіњ топтасуы жєне таѓы басќа мєселелер ќарастырылады.
Сµз грамматикада ќарастырылып зерттеледі біраќ лексикология мен грамматитканыњ єрќайсысы сµзді єр басќа т±рѓыдан алып ќарастырады, т‰рліше талдау жасайды. Мысалы, кµр, єлеумет деген сµздердіњ грамматика ‰шін ењ басты жаќтары мыналар: кµр сµзі- етістік, оныњ ішінде сабаќты етістік, б±йрыќ райда; кейде кµмекші етістік ќызметінде де ж±мсалады (айтып кµр, жазып кµр), єлеумет-зат есім, жалпы есім, атау т±лѓада зат есімніњ жекеше т‰рі, кµптік жалѓаусызда кµптік ±ѓымды білдіре алады. Ал лексикология б±л сµздерді тіптен басќаша жаќта ќарастырады. Лексикология ‰шін аталѓан сµздердіњ басты жаќтары мыналар: кµр сµзі белгілі дєрежеде ќара, байќа сµздермен синонимдес болады. Б±л сµз шыѓу тегі жаѓынан ќазаќ тілініњ тµл сµзі. Єлеумет сµзі халайыќ, ж±ртшылыќ, кµпшілік, халыќ деген сµздермен синонимдес болады. Ќолданылу жаѓынан алѓанда кµтеріњкі поэтикалыќ стильге тєн сµз болып табылады. Ќорыта айт ќанда, тіл білімініњ лексикология саласы сµзді біріншіден маѓынасы жаѓынан, екіншіден шыѓу тегі жаѓынан, ‰шіншіден ќарым-ќатынас жасауда ќолданылу аясы мен шењбері жаѓынан, тµртіншіден экспрессивті-стильдік сипатымен ќызметі жаѓынан, бесіншіден, сөздің сөздік құрам мен сөздік қордан алатын орны жағынан - жан-жақты ќарастырып зерттейді. Демек, лексикология сµзді тілдіњ лексикалыќ единицасы ретінде ќарастыра отырып, оны жан-жаќты ќамтиды. Сонымен, лексикология тілдегі сµздер жєне барлыќ сµздердіњ жиынтыѓы-сµздік ќ±рам туралы оныњ жасалып ќалыптасуы жєне дамуы туралы ѓылым болып табылады.