15. Қамшыгерлік көне спорт түрін түсіндір

Қамшыгерлік, қарумен (қамшымен) ат үстінде өткізетін шығыс жекпе-жек түрі үшін атқа мықты отыру, батылдық, әділдік, қолдың қарулы болуы керек. Жауынгерлік заманда мықты қамшы жауға қарсы құрал ретінде де қолданылған. Түріктектес халықтардың арасында қамшыгерлік қазақ арасында көп болған. Қамшымен ұрудың күштілігі соншалық оны шебер қолданғандар атан түйе мен өгізді бір ұрғанда құлататын, төрт қабаттап төселген түйенің көнін тіліп түсетін болған Қамшы – ер жабдықтарының ішіндегі ажырамас бөлігі және көнеден келе жатқан құралдардың бірі. Адамзат жылқыны қолға үйретіп мінісімен аттың өзін жүргізу және алдындағы малды айдау үшін қандай да бір құрал қажет болған. Алғашында атқа мінген адам қамшы ретінде әртүрлі шыбық, ағаш қолданған. Уақыт өте келе бұл құралды малдың шикі терісінің өзінен жасаған, бертінірек өрме өнері шыққанда шикі қайысты өріп, өрменің санына байланысты қамшылар үш таспа өрім, төрт тас­па, алты таспа, сегіз таспа, он екі, жиырма төрт, қырық сегіз таспа өрім болып бөлінген Бұрында жауынгер қолданған қарулардың жалпылама атауы «бесқару» делінген. Бесқару құрамына қылыш, сойыл, шоқпар, найза, босмойын, қайтыпкел, жақ (садақ), сүңгі кірген. Солардың қатарында әрі жабдық, әрі қару ретінде қамшы да бар.Қамшы соғыс-ұрыс қаруы санатына жататындықтан оның ұрыс-шайқасқа бейімделген түрлері де кездеседі. Ол жайлы белгілі этнограф Өзбекәлі Жәнібек: «Қамшының дойыр, дода, дырау секілді әскери түрлері бірінен бірі өрім өлшемімен ғана емес, қалқанының ауқымымен, тарамысының аумағымен, соққының мығым болуы үшін бұрғылап тесіп, қорғасын құятындықтан сабының салмағымен де ажыратылған» – деп қол қарудың бұл түрлерін атап өтеді. Одан бөлек біртартар, бесқасқа тәрізді, сондай-ақ қазұялы қамшы және бұзаутіс қамшы түрлері белгілі. Соңғы аталған қамшының өзегiне иілгіш темiр қосып, қолараның тiстерi сияқты алты таспадан жұмырлап өрген екен. Өрімі жуан дойыр қамшының түйініне тас, қорғасын бекіткен қамшы көкқару орнында да қолданылатын.

16. Төрешілер қолданылатын белгілерді түсіндір

Әр ойынның өзіне тән ереже заңдары бар сол ережені ұстана отырып ойынды жүргізүге болады бұл ереже дегеніміз сол ойынның әділ және қызықты болу үшін қолданатын бірде бір қағида болып саналады Жарыс барысында барынша дайындықпен келген спортшы әділетсіз төрешілдіктің, сауатсыз төрешінің кесірінен асыл еңбегі еш болып, ұтылысқа душар болса, бұл барып тұрған қиянат саналады. Шындығын айтсақ дәл осындай жәйттер ұлттық спорт түрлерінен жарыстар өткізуде әлі күнге дейін орын алуда. Бұдан әрі оған жол беруге болмайды. Өйтпесек, бүкіл ұлттық спорттың абыройына нұқсан келтіреміз. Ол үшін не істеу керек?!

Біріншіден, ұлттық спорт түрлерінен жарыстар өткізудің Ережесін дұрыс дайындауға қол жеткізу қажет. Ол үшін көп іздену, көп дайындық қажет.

Екіншіден, ойын жарыс барысында төрешінің міндеті Ереже талаптарын өте қатаң сақтау және толығымен орындау. Бұл жерде айтарымыз – Бас төреші бәріне жауапты. Сондықтан Бас төреші – жарыс алдында бүкіл төрешілермен семинарлық-кеңес немесе уақыт болып жатса практикалық оқу өткізгендері жөн.

Үшіншіден, жершілдікке салынбау керек. Жарыс қай жерде болса, солардың командаларына жеңісті бере салайық деген ұғымды осыдан былай мүлдем ұмыту керек.

Төртіншіден, Қазақстан Республикасы Ұлттық Спорт Түрлері Қауымдастығының Жоғары Кеңесі Қауымдастыққа қарайтын барлық Федерация басшыларынан, құрамында 7 – адам бар Тәртіп кеңесін (Дисциплинарный совет) ашуды талап етеді. Ең алдымен Тәртіп кеңесінің Ережесін дайындау қажет. Оны Қауымдастықтың Жоғары кеңесі бекітеді. Бесіншіден, әр Федерация төрешілерді оқытудың кестесін жасап, 1-ші қазаннан бастап семинарлық сабақтарды ұйымдастыруы тиісті. Оған республикада белгілі спорт мамандары дәріс берсе дұрыс болар еді. Алтыншыдан, жарыстың ұйымдастыру комитеті, төрешілер коллегиясы – комментаторлардың жұмысына ерекше көңіл бөлгендері жөн. Жарыс дұрыс ұйымдастырылуы мүмкін, ал комментатордың өтіп жатқан спорт түрінен хабары аз болса, бүкіл еңбек қор болады. Жиылған жұрт, көрермеңдердің көңілі жарысқа толмай, ренжіп қайтады. Әр Федерацияда комментатор-төрешілер бөлімі жұмыс істеуі тиіс.

Жетіншіден, төрешілер, ұйымдастырушылар жарыс алдында, барысында ойыншылардың киімдеріне (экипировкаға) барынша зор көңіл бөлгендері абзал. Өйтпесе, тап-тамаша сайыстың, жарыстың маңызы төмендейді, көрермендерді өзіне тартпайды. Біздің айтарымыз, бірыңғай киім үлгісін жасау керек. Әр Федерация осыған атсалысып, өз ойларын айтып, осы жұмысты кейінге қалдырмай, бастағандары жөн.

мәселесі бір мақаламен бітпейді. Бұл үлкен, ауқымды жұмыс. Оған бәріміз, Қауымдастықтың (Ассоциацияның) барлық белсеңділері бір кісідей араласуымыз керек.

Тек сонда ғана – ұлттық спортымыздың төрешілерінің жұмысында тазалық, әділдік, біліктілік, профессионализм болады деп ойлаймын.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Спорт Түрлері Қауымдастығы болашақта төрешілер қызметін ұйымдастыруға, оның жұмысын жетілдіруге баса назар аударатын болады.