Ландшафт дегеніміз – геологиялық негізі, жер бедері, климат жағдайы, гидрологиялық режимі, топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінен тұратын биоценоздары бірдей болып келетін біртекті территориялық кешен.

Ландшафттану – физикалық географияның табиғи аймақтық кешендерін (геожүйелерді) зерттейтін ғылым саласы. Бұл терминнің соңғы кезде аймақтық физикалық географияның синонимі ретінде колданылуы басым болып барады.

Ландшафттанудың негізгі мақсаты — табиғи және мәдени ландшафтты сипаттау, олардың құралымын, өзара байланысын, даму заңдылығын зерттеу болып табылады.

Географиялық ландшафт туралы бұл ғылымның басты міндеті – ландшафт түрлерінің жаралуын, құрылымы мен динамикасын, даму заңдылықтарын, орналасуын және адамның шаруашылық әрекеттерінен оның өзгеруін зерттеу, табиғатты тиімді пайдаланудың, оның ішінде табиғатты қорғаудың теориялық негіздерін жасау. Сонымен бірге ландшафттану төменгі сатыдағы геожүйелер (жеке қоныс, фация, т.б.) және жоғары сатылық геожүйелер (табиғи өлке, провинция, т.б.) мәселелерімен де айналысады. Табиғаттың осындай жеке жақтарын зерттей келе ландшафттану географиялық қабықтың аймақтық белдеуінің жалпы заңдылықтарын анықтайды, яғни физикалық географияның аудандастыру негізін қалайды.

Ландшафттанудың негізгі әдісі — ландшафтылық түсіру.

Ландшафттану деректері нысанның ландшафтылық картасын жасаудан басталатын экспедиция және стационарлық жұмыстар нәтижесінде жиналады; зерттеудің географиялық, картографиялық, тарихи, т.б. зерттеу әдістерімен қатар математикалық статистика және логика әдістері де қолданылады. Ландшафттанудың негізін салушылар – Л.С.Берг, Г.Н.Высоцкий, Г.Ф.Морозов, т.б.

Ландшафт шекаралары - көршілес ландшафтылардың, олардың сапасы мен қасиетін бөліп тұратын жер беті; сондай-ақ ландшафтыны басқа ландшафтылық емес географиялық түзілімдерден бөліп тұрған сияқты көрінетін жер беті.

Ландшафт құрамбөліктері - географиялық қабықтың жеке сфераларының: литосфераның, гидросфераның, атмосфераның, биосфераның қалдықтарынан тұратын ландшафтының негізгі құрылымдық бөліктері. Ландшафт құрамбөліктері табиғи және антропогендік құрамбөліктер деп бөлінеді. Табиғи ландшафт құрамбөліктері не тау жыныстары, ауа, жер асты және жер беті сулары, топырақ және т.б., ал антропогендік ландшафт құрамбөліктеріне егілген ағаштар, бөгендер және т.б. жатады.

Ландшафт генезисі - ландшафтының пайда болуына және оның казіргі кездегі динамикалык күйіне себепші процестер жиынтығы. Адам қоғамы баталғанға дейін ландшафтыларға айтарлықтай дәрежеде солярлық (климаттык) факторлармен бірге теллурлық (негізінен, Жердің пішіні), тектоникалык және биологиялық факторлар әсер етті. Бұл тұжырым ландшафтының зоналық-белдеулік (тундра, экватор және т.б.), биогендік, гидрогендік, орогендік (жазық, тау, аңғар және т.б.) деп аталатын типтерінің атауынан көрініс табады, мұнда бірінші немесе екінші фактор жетекші фактор болады.

Ландшафт морфологиясы - географиялық ландшафтылардың морфологиялық құрылысын, яғни ландшафт ішіндегі морфологиялық бөліктерінің — фацияларының, қоныстарының және жерлерінің өзара орналасуын, олардың генетикалық және динамикалық арақатынастарын зерттейтін ландшафттанудың бөлімі.

Ландшафт түзуші факторлар - ландшафтының ең маңызды қасиеттерін калыптастыратын факторлар. Ландшафт түзуші факторларды сыртқы және ішкі деп бөледі. Сыртқы факторларына ғарыштық, геодинамикалық факторлар жатады, ішкі факторлары ландшафтыға енетін жеке құрамбөліктері мен төменгі таксондық дәрежедегі табиғат кешендерінің өзара әрекеттері процестерінде байқалады. Барлық ландшафт түзуші факторларды зоналық (климат, топырақ, өсімдік және т.б.) және бейзоналық (бедер, геологиялык кұрылысы) факторлар деп бөледі.

Ландшафттанудағы таңдамалы телім — зерттеу жұмыстарын толық әрі жан-жақты жүргізу үшін эталон есебінде тандап алынған кез келген ландшафтының немесе ландшафт типінің бөлікшесі (аумағы бірнеше км2-ге дейін болады).

Ландшафтыға жүктеме - ландшафтылардың әлеуметтік-экономикалық функциясының орындалуын бұзуға апарып соғатын ландшафт құрамбөліктерінің жеке қасиеттерінің өзгеруіне себепші антропогендік-техногендік әрекеттер.

Ландшафт деградациясы (нашарлауы) - ландшафт құрылымының түгелдей бұзылып, қайтып қалпына келмейтіндей болып өзгеруі. Ландшафт деградациясы көбінесе адамдардың ретсіз қарекетінің салдарынан болады.

Ландшафт инверсиясы — ландшафтылардың биіктік белдеулердің заңдылығына сәйкес келмейтін биіктік бойынша бөлінуі. Температураның, жауын-шашынның инверсиялары мен су режімінің жергілікті өзгерістеріне байланысты туындайды. Ландшафт инверсиясы жағдайында беткей бойынша биіктегенде жылусүйгіш ландшафт калыптасады. Ландшафт инверсиясы әсіресе тау ішкі және тау аралық қазаншұңқырлары бар таулы аудандарға тән.

Ландшафтының таксономиялық бірлік жүйесі

Ландшафтының таксономиялық бірлігі жер бетіндегі территориялық табиғат кешендерін физикалық – географиялық аудандарға топтастыру немесе бөлшектеу нәтижесінде жүйеленеді.

Әр өңірдің өзіндік табиғат жағдайларының ерекшеліктерін ескере отырып, жер бетін жеке аймақтарға және олардың бөліктеріне бөлуді физикалық – географиялық аудандастыру деп атайды.

Физикалық – географиялық аймақтар жеке шағын бөліктерге бөлінеді.Зоналы бөліктеріне байланысты жер беті Физикалық – географиялық белдеулерге, зоналарға, зона бөліктеріне; азоналық белгілері бойынша физикалық географиялық аймақтарға, облыстарға, аудандарға бөлінеді.

Зоналық қатардағы ең ірі ландшафт бірлігі – географиялық белдеу.

Белгілі бір территорияға күннен келетін жылу мөлшерінің ортақ тарауына байланысты бөлінетін ландшафтының жүйесін географиялық белдеу деп атайды.

Жылу, ылғал режимінің бірдей болуына байланысты топырақ жамылғысы, өсімдіктер және жануарлар дүниесі мен экзогенді геоморфологиялық процесінің сипаты бірдей болып келетін ландшафтының жүйесін географиялық зона деп атайды.

Антропогендік ландшафт

Антропогендік ландшафт - адамның мақсатты қарекеті салдарынан, сондай – ақ табиғи ландшафтыны әдейілемей өзгертуі барысында пайда болған географиялық ландшафт.

Жас айырмасына қарай антропогендік ландшафт үш топқа жіктеледі:

1. Ұзақ сақталып, өзін - өзі реттеуші ландшафты. Бұлар халық шаруашылығы айналымына қатысы жоқ әрекеттерге байланысты түзіледі. Мысалы: еліміздің әр жерінде жеке, дара немесе топ – тобымен тізбектеліп жататын қорған төбелерді атауға болады. Олар жүздеген, мыңдаған жылдар бойы жергілікті жер жағдайларымен үйлесім тапқан құрамдас бөлік аралық тепе – теңдігін сақтап келеді. Олардың түзілу жолдары адам әрекетіне байланысты болғанымен, қалыптасқаннан кейін даму эволюциясы табиғат заңдылықтарына сәйкес келеді.

2. Көпжылдық, жартылай реттелуші ландшафты. Ландшафтының бұл тобына екпе орман алқабын, канал, бөген сияқты жасанды су жүйелерін, жол тораптарын, шабындық пен жайылымдық жерлерді жатқызуға болады. Оларды халық шаруашылығы айналымынан шығарып алмау үшін мезгіл – мезгіл жаңғырту керек.

3. Қысқа мерзімді, ұдайы реттеп отыруды қажет ететін ландшафт. Бұларға егінжай, елді қоныс, кен орыны жатады. Олардың шығу тегі мыңдаған жылдармен есептеледі, бірақ қай – қайсысы болсын жыл сайын өңдеп күтуді қажет етеді. Мысалы: егістік жер жыл сайын агротехникалық өңдеуден ғана тұрақты өнім бере алады.

Ландшафт (нем. land — жер, schaft — өзара байланысты білдіретін жұрнақ) терминін ғалымы Л.С. Берг енгізген.

Ландшафт дегеніміз – геологиялық негізі, жер бедері, климат жағдайы, гидрологиялық режимі, топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінен тұратын биоценоздары бірдей болып келетін біртекті территориялық кешен.

Ландшафт генезисі - ландшафтының пайда болуына және оның казіргі кездегі динамикалык күйіне себепші процестер жиынтығы. Адам қоғамы баталғанға дейін ландшафтыларға айтарлықтай дәрежеде солярлық (климаттык) факторлармен бірге теллурлық (негізінен, Жердің пішіні), тектоникалык және биологиялық факторлар әсер етті. Бұл тұжырым ландшафтының зоналық-белдеулік (тундра, экватор және т.б.), биогендік, гидрогендік, орогендік (жазық, тау, аңғар және т.б.) деп аталатын типтерінің атауынан көрініс табады, мұнда бірінші немесе екінші фактор жетекші фактор болады.

Ландшафт деградациясы

Ландшафт деградациясы (нашарлауы) - ландшафт құрылымының түгелдей бұзылып, қайтып қалпына келмейтіндей болып өзгеруі. Ландшафт деградациясы көбінесе адамдардың ретсіз қарекетінің салдарынан болады.

Ландшафт инверсиясы

Ландшафт инверсиясы — ландшафтылардың биіктік белдеулердің заңдылығына сәйкес келмейтін биіктік бойынша бөлінуі. Температураның, жауын-шашынның инверсиялары мен су режімінің жергілікті өзгерістеріне байланысты туындайды. Ландшафт инверсиясы жағдайында беткей бойынша биіктегенде жылусүйгіш ландшафт калыптасады. Ландшафт инверсиясы әсіресе тау ішкі және тау аралық қазаншұңқырлары бар таулы аудандарға тән.

Ландшафт құрамбөліктері

Ландшафт құрамбөліктері - географиялық қабықтың жеке сфераларының: литосфераның, гидросфераның, атмосфераның, биосфераның қалдықтарынан тұратын ландшафтының негізгі құрылымдық бөліктері. Ландшафт құрамбөліктері табиғи және антропогендік құрамбөліктер деп бөлінеді. Табиғи ландшафт құрамбөліктері не тау жыныстары, ауа, жер асты және жер беті сулары, топырақ және т.б., ал антропогендік ландшафт құрамбөліктеріне егілген ағаштар, бөгендер және т.б. жатады.

Ландшафт морфологиясы

Ландшафт морфологиясы - географиялық ландшафтылардың морфологиялық құрылысын, яғни ландшафт ішіндегі морфологиялық бөліктерінің — фацияларының, қоныстарының және жерлерінің өзара орналасуын, олардың генетикалық және динамикалық арақатынастарын зерттейтін ландшафттанудың бөлімі.

Ландшафт түзуші факторлар

Ландшафт түзуші факторлар - ландшафтының ең маңызды қасиеттерін калыптастыратын факторлар. Ландшафт түзуші факторларды сыртқы және ішкі деп бөледі. Сыртқы факторларына ғарыштық, геодинамикалық факторлар жатады, ішкі факторлары ландшафтыға енетін жеке құрамбөліктері мен төменгі таксондық дәрежедегі табиғат кешендерінің өзара әрекеттері процестерінде байқалады. Барлық ландшафт түзуші факторларды зоналық (климат, топырақ, өсімдік және т.б.) және бейзоналық (бедер, геологиялык кұрылысы) факторлар деп бөледі.

Ландшафт құраушылар, географиялық құраушылар (компоненттер) — географиялық қабық пен кешенді құраушы жеке бөліктер. Оған тау жыныстары, жер бедерінің түрі, жер бетіндегі және астындағы сулар, ауа массалары, өсімдік және топырақ жамылғысы, жануарлар дүниесі жатады. Физикалық географияның арнаулы салалары (геоморфология, гидрология, метеорология, геоботаника, зоогеография, т.б.) Ландшафт құраушыларды жеке-жеке зерттейді.

Ландшафтные катены.

Термин «катена» был введен почвоведом Г. Милном (1935). Он означает ряд (или цепь) взаимосвязанных разновидностей почв, расположенных на склоне (почвенная катена). Сейчас термин употребляется в ландшафтоведении, но особенно широко он вошел в геохимию ландшафта. По существу он может рассматриваться как синоним геохимического ландшафта. Ландшафтные катены – это ряды сопряженных по элементам рельефа природных комплексов от водоразделов до местных или региональных базисов эрозии, объединенных однонаправленными латеральными связями в единую парагенетическую систему (В.А. Николаев, 1990). Другими словами - это цепочка закономерно сменяющих друг друга морфологических частей ландшафта (фаций, урочищ, местностей) от водораздела вниз по склону, к его подножью и до ближайшего водоприемного объекта, связанных однонаправленном потоком вещества и энергии. Например, сопряжение фаций – от автоморфных (элювиальных) на вершине холма до супераквальных и субаквальных (аккумулятивных) в понижениях у подножий холмов, объединенных латеральными связями. В ландшафтно-геохимической терминологии – это геохимический ландшафт (векторная геосистема), то есть сопряженные природные комплексы, объединенные миграцией химических элементов. Иногда термин катена используют и для обозначения других последовательных изменений. Например, литокатена, биокатена, экокатена и даже хронокатена (временная). В ландшафтной катене интегрирующей является система факторов – поверхностного, внутрипочвенного и грунтового жидкого, твердого и ионного стока. В ландшафтных катенах разнородные геокомплексы своими частями как бы нанизаны на единый стержень вещественно-энергетического потока.

Сопряжения из нескольких урочищ, местностей, ландшафтов формируют ландшафтные катены регионального уровня, например, от водоразделов Большого Кавказа до Черного моря.

В пределах катены обычно можно выделить три звена, приуроченных к разным ярусам или ступеням рельефа: элювиально-денудационное (самое верхнее), транзитное (промежуточное), аккумулятивное (самое нижнее). Именно они определяют каскадное строение катен.

При антропогенных воздействиях различные звенья ландшафтных катен по-разному реагируют на антропогенные нагрузки. В результате в зонах влияния формируются природно-антропогенные ландшафтно-экологические катены разных типов. Так, при использовании ландшафтов под пашню почвы верхних звеньев катены, особенно склонового (транзитного) звена, могут интенсивно эродировать, а в нижнем аккумулятивном звене, наоборот, накапливается перемещенный из верхних геокомплексов мелкозем и элементы минерального питания растений, а также загрязнители. Это следует учитывать при планировании хозяйственной деятельности и охране природы.

Итак, ландшафтная катена как векторная, каскадная геосистема характеризуется определенным направлением смены свойств, составляющих ее геосистемных звеньев.

Верхние звенья катен характеризуются зональной солярной энергетикой, денудацией, элювиальными процессами, атмосферным увлажнением, а при сельскохозяйственном использовании эрозионной опасностью и нехваткой плодородия.

Средние звенья катен – транзитные, с солярно-экспозиционной и гравитационной энергетиками, атмосферно-сточным увлажнением. Они характеризуются повышенной эрозионной опасностью и обедненность почв элементами питания растений.

Нижние звенья катен – солярная энергетика плюс энергетика привнесенных биогенов, увлажнение атмосферно-натечное, часто и грунтовое, повышенное плодородие и опасность антропогенного загрязнения.

Нуклеарные геосистемы - ландшафтные хорионы

Представления о природных образованиях нуклеарного характера зародились давно. Еще в античные времена, наряду с предположениями об атомном строении материальных тел, возникла концепция поля, ставшая впоследствии одной из важнейших научных теорий. В географии учение о геосистемах, состоящих из ядра и его полей, было разработано в трудах А. Ю. Ретеюма. Геосистемы такого рода предложено называть хорионами. Структура хорионов состоит из ядра, которое "...окружено более или менее сплошными оболочками ".

Ядро, как правило, обладает повышенным вещественно-энергетическим и информационным потенциалом, что позволяет ему создавать оболочки (поля) латерального влияния. В ландшафтной сфере функции ядра могут выполнять геологические формации, тектонические структуры, формы рельефа, скопление природных вод, толщи наземных и подземных льдов, растительные сообщества, колонии животных и многие другие природные объекты. Важно отметить, что каждая природная геосистема, будь то фация, урочище, ландшафт, физико-географическая провинция или страна, также играют роль ядер хорионов, образуя по периферии ряд оболочек - ландшафтно-географических полей.

В зависимости от особенностей ядра А. Ю. Ретеюм различает хорионы с ядрами-скоплениями и ядрами-потоками. Обе разновидности хорионов подчиняются закону симметрии. Ландшафтным хорионам с компактным ядром (ядерным хорионам) свойственна симметрия конуса (или симметрия "ромашки"). Хорионы с ядром-потоком (стержневые хорионы) обладают билатеральной симметрией (симметрией "листа")- Геосистемы вулканов, изолированных горных вершин, островов, останцовых холмов и сопок, озерных котловин, карстовых воронок, степных лиманов, луговых западин, заболоченных низин образуют типичные ядерные хорионы. Речные долины и бассейны, горные цепи, балки и овраги, эоловые гряды, бэровские бугры - хорионы стержневого характера. В роли ядер ландшафтных хорионов выступают многие антропогенные элементы ландшафтного пространства: водохранилища, каналы, трассы газо- и нефтепроводов, железные дороги и автомобильные магистрали, защитные лесополосы, населенные пункты, оазисы в пустыне и др.

Ландшафтно-географические поля - это сфера латерального вещественно-энергетического и информационного влияния геосистем-ядер на смежные территории. Классическим примером ландшафтно-географических полей могут служить зоны барьерного влияния гор на примыкающие равнинные области. Как известно, с наветренной стороны горного барьера, стоящего на пути влагонесущих воздушных масс, наблюдается увеличение атмосферных осадков, а с подветренной их уменьшение. Такова ситуация на подгорных равнинах у западного наветренного и восточного подветренного склонов Урала, у южного наветренного и северного подветренного склонов Гималаев. В полосе горных подножий часто происходит разгрузка трещинных подземных вод, накопленных в горных массивах, а также интенсивный сброс поверхностных вод. В подгорных сферах повышенного гидроморфизма образовались ландшафты заболоченных джунглей-тераев у южного подножья Гималаев, солончаковых лугов-сазов в пустынных и полупустынных предгорьях Тянь-Шаня и Джунгарского Алатау, заболоченных "мочаров" на степных равнинах Предкавказья.

В качестве ландшафтных хорионов локальной размерности можно представить типичные геосистемы западно-сибирской лесостепи. Роль ядра в них играют березовые и осиново-березовые влажные и сырые травяные колки в западинах с почвами типа солодей. Их окружает множество ландшафтно-географических полей (оболочек) различного генезиса. Ближайшая к колку кустарниковая лугово-степная опушка обязана своим существованием повышенной увлажненности местообитания за счет наметания к окраинам колка снега во время низовых метелей зимой и частичного затенения кронами деревьев летом. Причем с подветренной стороны и в зоне инсоляционной тени (главным образом к северу и востоку от колка) опушка в 2-3 раза шире, чем с наветренной. За лугово-степной опушкой, в 10-30 м от края колка следует галофитная степная и пустынно-степная кайма солонцово-солончаковых и луговых солончаков. Их появление связано с боковым почвенно-фунтовым оттоком легкорастворимых солей от колочного ядра, где преобладает промывной водный режим, к периферии с ее десуктивно-выпотным режимом. Подтягивание солей к дневной поверхности бывает здесь настолько интенсивным, что приводит к солончаковому вспучиванию почвы. Межколочные луговые степи и поля на их месте - кормовая арена для насекомоядных птиц, гнездящихся в колках, грачей, сорок, ворон, серой славки, завирушки и др. Вследствие поступления в колок биогенной энергии птичьего помета он оказывается трофически сопряженным со своей лугово-степной периферией. При близком расположении колков друг от друга происходит смыкание сфер их латерального влияния.

По мере удаления от ядра ландшафтного хориона его воздействие на окружающие оболочки ослабляется; вещественно-энергетическая и информационная напряженность ландшафтно-географических полей уменьшается и, наконец, их влияние полностью иссякает. Эта закономерность именуется правилом убывания, или так называемой "платой за расстояние ".

Ландшафтное пространство представляет собой совокупность смыкающихся и перекрестно наложенных друг на друга хорионов. Латеральное сцепление хорионов представляет собой единое ландшафтное поле, подобно вязи ажурного платка.