Орыс тілінен енген сөздер

Алдыңғы кезеңнен бір айрмашылығы аталған кезеңде қазақ әдеби тіл үлгілерінде орыс тілінен сөз ене бастау дәстүрі байқалады. Қазақ елінің Ресей құрамына енуіне байланысты халықтың күнделікті өмір, тіршілігінен бастап, әкімшілік, сот, саясат, т.т. салаларға байланысты жаңа ұғым атаулары енді. Мәселен, Махамбет,Шернияз тілінде: шай, срок, солдат,т.т.

Бұларға қоса қазақтың жалпы қазақ тілінде, сөйлесу тілінде барана, пикет, хутор, чашка, поднос, комендант, поштабай, сот, т.т. сөздер.

Шаруашылық пен әскери, әкімшілікке қатысты сөздерді ғалым Ғ.Мұсабаев үшке бөлді (қарапайым, сот, әкімшілік).

Араб -парсы сөздері

Алдыңғы кезеңдерден бастап-ақ байқағанымыз, қазақ әдеби тілінің лексикасында араб-парсы тілінен ауысқан сөздер едәуір орын алып келеді. Оған қазақтардың мұсылман дініне енуі , мұсылманша оқу –ағартудың орын алғандығы себеп болғандығы аян. Аталған кезеңде бұл лексикалық қабаттың қолданылуы барлық авторда бірдей емес. Әрине ол ақын –жыраулардың мұсылманша сауаттылығына байланысты.

Араб-парсы сөздерінің қолданылуында сөз етіп отырған дәуірде айырмашылықтар бар. Мәселен, Дулат пен Шортанбайда төмендегідей сөздер кездеседі: шафағат, ғаран, мухмин, хақ, хақар, ғариф, әдхам,т.т.

Байқаймыз, бұл лексемалар алдыңғы кезеңдерден өзгеше. Бұған қоса фонетикалық жағынан қазақиланған мынадай сөздер кездеседі: ғазап, ақыл, әділ, әдет, біссімілә, һарам, ораза, руза,т.т.

Діни лексика – дінді арнайы сөз еткен, оны үгіттеген ақындар тілінде кездеседі. Мәселен, Шортанбайда:

• Малдан зекет бермеген,

Аузына құдай кірмеген.

-деп сараңды суреттейді.

Немесе

• Жәббардың екі болмайды,

Әмір қылған жарлығы

-деп ақиқатты суреттейді.

Немесе Шортанбайда:

• Құдай деген мұхменнің,

Ауыздан кетпес табысы.

Иманы бардың белгісі,

Тілінен тамар шарасы.

Осы тұрғыдан келгенде де Шортанбайды мұсылмандықтың жаршысы деп таниды.

Тағы бір ерекшелік мұсылманша хат таныған ақындардың шығармаларында дінге, тіліне, тарихына қатысы бар тұлғалардыңесімдері кезедеседі.Мұхаммед,Сүлеймен, Мұстафа,Софыаллаяр, Ақсақ Темір, Әзірет әлі, Лұқпан Хакім,т.т.

Фразеологиялық тіркестер

XIX ғасырдың І жартысындағы қазақ әдеби тілінде кездесетін тұрақты тіркестер екіге бөлуге болады.

1. Жауынгерлік тематикаға байланысты фольклор тілінде қалыптасып, тұрақталған әрі дамыған тіркестер: түн қату, түс қашу, ат үстінде күн туу, жау жағасын түсіру,т.т.

2. Ел билеу, әкімшілікке байланысты тұрақты тіркестер: шынжыр балақ, шұбар төс;бас ұсыну; еңбегі еш болу; сауық –сайран салу;шот желке,шолақ айдар,т.т.

Сонымен қатар улат,Шортанбай тілінде мынадай жаңа тұрақты тіркестер кездеседі:

• Жетесінде жігері болу

• Топқа кіру

• Көсегесі көгеру

• Сөзге құлақ салу

• Көңіл азу, тоны тозу

• Шаруа жию

• Қатесін мойнына алу

• Өрнек жаю

• Зар заман

• Пара жеу

• Насихат шашу

• Сөзге сабақ бермеу

Байқаймыз, қазақтың төл әдеби тілінде ежелден бар тұрақты тіркестер активтенген, жаңадан пайда болғандары да бар.

Аталған кезеңде де хатқа түскен әдеби тіл үлгілері аз болғандықтан оның фонетика, грамматикалық жүйесін дәл сипаттау қиын. Дегенмен әдеби тілдің үлгілері көркем әдебиет, оның ішінде өлең түрінде болғандықтан ондағы грамматикалық тұлға, тәсілдердің көп өзгермей жеткендігін ескеріп және алдыңғы дәуірдегі әдеби тілмен салыстыра отырып, аталған кезеңдегі әдеби тілдің грамматикасын біршама талдауға болады.

Үлгілердегі морфологиялық тәсілдің көрінісі қазіргі тілдік нормаға жақын: тәуелдеу, септеу, көпше түрде өзгерту парадигмасы, етістіктің рай, етіс категориясы, сын есімнің шырай түрері осы нормаға сай келеді.

Алайда мынадай ерекшеліктер байқалады:

Ең алдымен грамматикада варианттылық құбылыс бар. Жарыспалылық екі-үш жағдайда көрінеді:

1. Морфологиялық тұлғалардың қызметінде;

2. Сыртқы формаларында;

3. Қиысу, меңгеру амалдарында.

Мысалы,белгілі бір грамматикалық категорияның қызметін екі форма (тұлға) қатар атқарады.

Махамбетте:

• Екі кісі тең барса,

Оңды төре береді,

Ақылы жетіп би адам.

Немесе Шортанбайда:

• Алғаның жақсы жолықса,

Қадіріңді біледі.

Немесе Махамбетте:

• Өлеңді айтып толғандым,

Көкірегімді басарға.

Немесе Шерниязда:

• Бармайды ауыз, шіркін, жамандарға.

Немесе Алмажанда:

• Әке келеді мен бейбақ

Диуана болып іздеуде.

Немесе

• Шығып едік елімнен,

Хан Жәңгірді көрмеге

Ішке толы мұңды зар.

Немесе Махамбетте:

• Бір қазақпен тең едім,

Мың қазаққа ем едім.

Немесе

• Жәңгір ханды ниеттеніп қызың кетіп барады

♦ Бұған қоса, жіктеу есімдіктерінің байланысуында өзгешеліктер байқалады. Мысалы,Шерниязда:

• Біздіңмен он үш деп едік.

♦ Жақтық қиысуда өзгешелік байқалады: Мен тауда ойнаған қарт-марал