2. Ойын техникасы
Волейбол ойынын төрт техникалық тәсілге бөлуге болады:
Допты ойынға қосу;
Доп беру;
Шабуыл соққысы;
Тосқауыл.
2.1 Допты ойынға қосу
Бүгінгі волейболда допты ойынға қосу шабуыл техникасының бір саласы болып саналады. Міне, сондықтан да допты ойынға дәл, мүмкіндігінше қатты соққымен қоса білу керек.
Енді допты ойынға қосу тәртібіне келейік. Ойынның бұл тәсілін орындаушы спортшы бекітілген ереже бойынша алаңның сыртқы сызығының оң жақ бұрышынан допты бір қолымен көтере тастайды да екінші қолының алақанымен қарсыластар алаңына бағыттап ұрады. Әдетте допты тік тұрып немесе бір қырындап тұрып ойынға қосады. Ұрған кезде саусақтар біріктіріліп, ішке қарай бүгілуі керек. Сонан соң бір ескеретін жай, құлаш неғұрлым кең сермелсе, доптың екпіні де солғұрлым қатты болады. Допты қарсы жақтың алаңына дәл әрі қатты соққымен ұрып түсіру үшін, әрине, көп машықтану керек.
2.2 Доп беру
Доп беру - волейбол ойынының ең негізгі тәсілі. Допты жерге түсірмеу үшін ойыншының жасайтын қаракеті - доп қабылдау тәсілі оны басқа ойыншыға жеткізумен ұштасады да доп беру деп аталады.
Допты қабылдаған ойыншы оны өз әріптесіне беру үшін қарсы алаңдағы ойыншылардың әдістемелік орналасу жүйесін толық көріп, соған орай өз әріптесінін, тиімді орналасуын білуі керек.
Доп ойынға қосылысымен оның алаңның қай нүктесіне қарай келе жатқанына байланысты сол шептің ойыншысы қабылдайды да шабуыл шебіндегі ойыншыларға дәлдеп беруге тырысады.
Допты қабылдап, оны өз әріптесіне берудің ең негізгі тәсілі - екі қолымен жоғарылатып жалғастыру болып табылады. Үйірмеде жаттығудың алғашқы жылында осы тәсілді егжей-тегжейлі үйрету керек.
2.3 Допты жоғарылатып беру
Доп өзіне тақалған кезде ойыншы қарсы қимыл жасау әрекетіне көшеді. Ол бойын сәл жазады. Шынтағын иық деңгейіне дейін көтереді. Кеудесі сәл ғана шалқаяды. Бұл қимылдар қолы допқа тигенше жасалады. Допқа қолы тиген кезде кеуде мен шынтақ және саусақтың қимылы бір сәтке бірлескен қалыпта қозғалуы керек.
Доп келіп тиісімен тік қалыпқа келіп шеңбер жасайды. Осыдан келіп кеуде мен шынтақ бір қалыпта серіппелі қимылдайды.
Допты алақанға тигізбей саусақтардың ұшымен қабылдаған жөн. Осы арқылы ойыншы доптың бағытын өзгертіп, өз әріптесіне бағыттайды.
Ал, кейде бір қолмен доп алатын кез болады. Бұл көбіне қарсы жақтың шабуылынан кейін болатын жай.
2.4 Шеберлікке жаттығу
Егер ойыншы допты ойынға дұрыстап қоса алмаса, оның өз әріптесіне дәл бағыттай алмаса және допты қарсыластар алаңына дәл түсіре алмаса, онда ол волейболды жақсы ойнай алмайтын болғаны.
Қашан да ойынды тамашалап отырған жұртшылыққа әр ойыншы бар тәсілдерді біркелкі орындап жүрген сияқты көрінеді. Бірақ бұлай емес. Кейбір әдістерді орындаудың техникасы ортақ талап бойынша жекелеген ойыншылардың шеберлігіне байланысты болып келеді. Сондықтан да ойын тәсілдерін үйреткен кезде және оны жетілдірген уақытта әр ойыншының ерекшелігін ескере отырып, дұрыс бағыт бере білу керек. Кейбір техникалық тәсілдерді үйренуге арнайы уақыт бөлген жөн.
Әдетте ойыншылар кейбір жаттығуларды жек көреді және оны бағаламайды. Себебі, мұндай әдістерді ойын үстінде-ақ меңгеріп аламыз
деп ойлайды. Ал бұл дұрыс емес. Ойын барысында әр ойыншы өзінің бар білген тәсілдерін өте шапшаңдықпен пайдалануға тиіс. Сондықтан оны барынша жүйелі түрде мұқият үйреніп, жетілдіру керек.
Жаттықтырушының ойын тәсілдерін әсерлі көрсете білуі ойыншыларды сол тәсілді тез меңгеріп әкетуге баулиды. Сондықтан жаттықтырушы сабаққа кіріспес бұрын бұл тәсілдерді өзі орындап, жаттығып көруі қажет.
Бар тәсілдерді жіліктеп көрсеткеннен кейін жаттықтырушы оны пысықтап, ойын үстінде қалай пайдаланылатынына дейін тәптіштеп үйретуі керек.
Ойыншы өз қимылын дұрыс бақылай білуі үшін әр тәсіл қарапайым және жеңілдеу формада үйретілуі қажет. Содан бірте-бірте жүйелі түрде нақтылы тәсілге көшеді. Мысалы, күрделі деген техникалық тәсілдерді допсыз-ақ үйретуге болады.
Егер үйретілген тәсілдердің бәрі сәтті шықса, онда аздап ойын үстінде шынықтыруға болады.
Жаңадан үйренушілердің бастапқыда бұлшық еттері тартылып, біраз қиындықтар көруі мүмкін. Бұл олардың талапқа сай емес көптеген артық қимылдар жасауынан болады. Әйткенмен олар бара-бара өз қабілеттеріне қарай ойын техникасын меңгеріп алады.
Тәсілдерді үйретудің табысты болуы ойыншылардың, күш-қуатының толысуына байланысты. Ойыншыларды алдымен жан-жақты жаттығудан өткізіп барып, тосқауыл қоюды үйрету керек.
Техникалық тәсілдерді үйренген кезде қолданылатын кейбір жаттығуларға мысал келтірейік.
Бірінші мысал. Допты ойынға қосқанда қарсыластар қорғанысының осалдау жерін ескеру қажет.
Екінші мысал. Допты ойынға қосқаңда оның әр түрлі траекториямен ұшатынын (алаңның алыс жеріне немесе жақын жеріне түсу екпінін, тордың үстінен биік немесе аласа өтетінін, т. б.) ескеру керек болады.
Үшінші мысал. Шешуші шабуыл соққысының техникалық бағдары болсын.
Мысалы, допты қарсыластардың ең осалдау жерлеріне (6-шы номерлі ойыншының артына, 4-ші мен 5-шінің ортасына немесе 1-ші мен 2-нің ортасына) бағыттау керек.
Сабаққа алғаш кіріскеннен бастап-ақ оқу-жаттығу жұмыстары белгілі бір мақсатпен жүргізілуі шарт. Әдістемелік тапсырмалар айқын болсын. Мысалы: егер доп № 1 аймаққа түссе, онда 4-ші номерлі ойыншыға жеткізу керек, ал № 5 аймаққа түссе, онда 2-ші номерге бағыттау керек (диагонал бойынша). Егер доп № 6 аймаққа берілсе, онда ыңғайына қарай қолдан-қолға көшірілуі
Үйретуші оқу барысы кезінде неізінен ойыншылар арасында жиі кездесетін кемшіліктерге көңіл бөліп, соны жоюдың жолдарын қарастырады.
Бірінші мысал. Кейбір ойыншылар саусақтарының құрылысына (ұзын-қысқалығына) қарай доп беруде әр түрлі әдіс қолдануы мүмкін. Әдетте саусағы ұзын ойыншылар саусағы қысқаларға қарағанда көп күш жұмсайды. Өйткені ұзын саусақтардың буыны әлсіз келеді, сондықтан оларды арнайы жаттығумен қатайту керек.
Екінші мысал. Бойы тым ұзын жас ойыншылар шешуші шабуыл соққысын жасағанда шірене, нықтап ұра алмайды. Олардың қол сермеуінің, радиусы қысқа болады. Бұл кемшілікті қол мен иықтың бұлшық еттерін қатайту арқылы жоюға болады, т. б. Ойыншылар тарапынан жіберілген кемшіліктерді дер кезінде көре білу үшін жаттықтырушы өз ісіне әбден берілген, ықтиятты, тәжірибелі болуы керек. Егер ол қатені дәл көрсетсе, үйренуші оны мойындауға тиіс.
3. Техникалық тәсілдерді үйрету және оны жетілдіру
Ойын техникасын үйрену көптеген қарапайым жаттығулармен басталады. Осыдан соң барып екі бағыттағы ойын техникасын меңгеруге көшуге болады. Үйрену барысында ойын тәсілі деп аталатын әдіспен шұғылдануға болмайды. Мұның зияннан басқа берері жоқ.
Спортшылар ойын техникасын жете үйренбесе, ойын үстінде көптеген айла-тәсілді қате пайдаланады. Жай мысал: допты ойынға қосарда асығыс түрде карсыластың, қорғаусыз деген жеріне бағыттаймын деп жүріп, ойыншының өзі көптеген қателіктер жіберіп алуы мүмкін. Кейіннен бұл кемшілікті әдетке айналдырып әкетуі де ғажап емес.
Топтық немесе командалық жаттығуды оқу жылының екінші жартысыпан бастағаи пайдалы. Кейбір әдістердің қарапайым түрлері ертерек үйретіледі. Жаттықтырушы ойын үстінде әр әдістің, мақсатын да түсіндіріп отыруы керек. Мысалы, шешуші шабуыл соққысының мақсаты- доп беру құқығын өз пайдасына шешу немесе ұпай алу. Доп беру техникасын 3-4 сабақтан кейін үйрене бастауға болады. Ал кейбір қиын әдістерді, мысалы шешуші шабуыл соққысын жүзеге асыруды кейінірек (10-15 сабақтан соң) бастаған жөн.
Ойын техникасын үйрену, жекелеген қимыл-әрекеттерді үйренумен қат-қабат жүреді. Әр ойыншы өзіндік қимыл-әрекеттерін қалыптастырғаны жөн. Тек ойын ережесін қатаң сақтағанда ғана команда табысқа жетпек.
Әр ойыншының ынтасы, ойын барысы үстіндегі әр алуан түрлі қимылы команда алдына қойылған ойын әдісінен ауытқымауы шарт. Мысал келтірейік. Қорғаныс шебіндегі ойыншыларға тек тура соққыларға ғана тосқауыл қою тапсырылады. Сондықтан қорғаныстағылардың негізгі әрекеті қарсыластың тура соққыларын қайтаруға жұмсалады. Егер қорғаушы өзінше шешімге келіп, тура соққының шебіне, яғни орталық алаңға орын ауыстырса, онда іс жүзінде екі қорғаушы да бір-біріне қарсы келіп, алаңның көп жері ашық қалады. Келесі мысал: № 5 ойыншы дұрыс орналассын дейік.
Ойын кезінде қарсыластың тура соққысы тосқауылдан өтіп, алаңның ортасына бағытталған болсын. Ал оның әріптесі (№ 1) бұл допты алуға үлгере алмады делік. Сонда № 6 ойыншы ойын алдында қойылған талапқа қарамай, ойын өрнегін тез түсініп, допты алуға жедел қимыл жасауы керек. Ойыншының мұндай жетістігі көп реттерде командаға жеңіс әкеледі.
Алғаш доп беруді үйрене бастағанда ойыншы негізінен доптың ұшу траекториясына, оның тор үстінен қанша биіктікте ұшып өткеніне баса назар аударуы керек. Ойыншы допты алаңның кез-келген нүктесіне бағыттауды және тор үстінен қалаған биіктігімен ұшыруды үйренуі қажет. Содан соң барып алаңның бір нүктесін белгілеп, допты соған әр түрлі траекториямен бағыттауды үйренгені жен.
Алаң ортасындағы жаттығу әу баста допты қолдан-қолға көшіру арқылы орындалса, кейіннен әр түрлі соққы жасау және тосқауыл қою арқылы орындалады. Мынадай бір мысал келтірейік. Қарсылас команданың негізгі тосқауыл қоюшы шебері төртінші шепте даралау тұрсын делік. Бұл жайда төртінші шептің ойыншысын жұптаса қоятын тосқауылға қоспас үшін, допты осы ойыншыға бағыттай соғу керек. Келесі мысал. Қарсылас команданың негізгі тосқауыл қоюшысы № 2 шептен екінші шепке үнемі орын ауыстырып отырсын делік. Бұл ретте ол ойыншының соққыға кедергі қоюға үлгере алмауы үшін допты үшінші немесе төртінші шепке ұру керек, ал келесі доп екінші шептегі ойыншыға бағытталуы тиіс.
Енді ойыншылардын, алаңды дұрыс бағдарлай білуіне және допты бір-біріне дұрыс бағыттау жүйесіне келейік.
1. Соққы нысанаға дәл бару үшін тор түбіндегі ортаңғы ойыншы (№ 3) допты басынан асыра төртінші шептегі ойыншыға болмаса айла-тәсіл жасап екінші шептегі ойыншыға дәл көтеруі керек. Бұл екеуінде де қатты соғылған допқа қарсыластың негізгі тосқауыл қоюшысы үлгере алмайды.
2. Доп көздеген межеге дәл соғылу үшін қысқа және ұзын аралықта
№ 2 ойыншыдан № 3-ке және № 4 ойыншыға берілетін доптың бағытын дәл анықтау керек.
3. Қарсыластың тосқауыл қою ыңғайына қарай соққының тәсілі мен бағытын үнемі өзгертіп отыру керек. Алғашқы оқу-жаттығу жылында доп ұрудың күрделі бір жайтқа баса назар аудару керек. Кейінгі шепте тұрған ойыншылар алаңнан алдын ала өз орындарын тауып, қарсыластың соққысын қайтару үшін бір-бірімен өзара түсінісе білуі керек. Мысалы, № 4 ойыншының соққан добын қабылдау шеттеу тұрған № 1 ойыншыға Қарағанда № 5 ойыншыға әлдеқайда оңай болады.
Қорғаныс шебіндегі ойыншыларды доп берілген кезде байқампаз болуға үйрету керек.
Қарсыластың негізгі соққысына тосқауыл қойғанда және өздерінің негізгі соққыларының нәтижелі болуы үшін нұсқаушы ойыншыларға алдын ала мақсат қоюы керек. Жаттықтырушы командалық қорғаныс әдістерін үйреткенде белгілі бір уакыт аралығында белгілі бір тапсырма беруі қажет. Бұл кезеңдегі ең маңызды тәсілдік міңдет - қарсыластар шабуылға шыққан кезде әр ойыншының алаңда тұрақты орны болуы шарт. Енді жаттығу мысалдарын келтірейік. Бірінші мысал. Жеке ойыншы тосқауыл қойғандағы тузу соққыға жаттығу; карсыластың негізгі соғушысы допты төрт рет ұрады. Екі рет түзу, екі рет жылжымалы. Тосқауыл қоюшы негізінен түзу соққыларды қайтаруға тырысуы керек. Екінші мысал. Жылжымалы тәртіппен ашық алаңға ұрылған допты қайтаруға жаттығу. Өзінің тосқауыл қоюшы әріптесінен өткен бұл допты қорғаушы шептегілер қайтаруға міндетті. Үшінші мысал. Үш шепте қатар әрекет ететін команданың толық құрамда жаттығуы. Қарсылас команда бірінші допты екінші санды ойыншыдан қыска ара қашықтықтағы үшінші санды ойыншыға немесе ұзын ара қашықтықтағы төртінші санды ойыншыға бағыттап амал құрады.