8.Қазақстандағы әлеуметтік ойлар(қазақ ағартушыларының ә-к теориялары)

Ш.Уалихановтың ғылыми еңбектернің бәрінде, атап айканда қазақтардың өрісімен қонысы туралы , сот реформасы жайлы жазьалар , баянаул огругі туралы т.б шығармаларында қазақ қоғамындағы көкейтесті әлеуметтік мәселелер зерттеледі.

Қазақтардың өмір сүрген патериархалды феодалдық қоғамы барлық халықтардың басынан өткізген эвалюциялық даму жолы екенін атап көрсетеді.Қазақ қоғамының эволюциялық дамуы өзге елдердегі сияқты елді өркендеудің биік сатысына көтереді деп түсіндірді.Оның әлеуметтік экономикалық негіздері бар екенін дәлелдеді.ол Ресей державасының құрамына еніп отырған барлық бұратана тайпалардың ішінде халқының санының көптігімен,байлығы жөнінен біз бірінші орын аламыз. Меніңше,алдағы өрендеуде біздің қазақтардың үлесіне тиеді,деген қортындыға келеді. Шоқан өркендеудің қай сатыснда тұрғанына қарамастан кез келген халықтың өзін өзі дамытуын, қорғауын, басқаруын, жахғыруын қоғамдық даму заңдылықтары ретінде қарстырып, олардың қазақ қоғамындағы әрекет ету көріністеріне тоқталады. Шоқанның әлеуметтанулық көзқарасы Конт,Спенсер сияқты Батыс әлеуметтанушыларының ой пікірлерімен ұқсас. Олардың тұжырымдамаларының төңірегінде қалып қойған жоқ, қоғамның кейбір әлеуметтік мәселелері жөнінде олардан алға кетті.

Әлеуметтік тұжырымдаманы дамытуда зор ұлесі бар ірі тұлғалардың бірі Ы.Алтынсарин болды.Тарихи даму деңгейі феодалдық рулық сатыны сақтаған қазақ қоғамын мейілінше жетік білетін ол осы дарынды,ақыл иесі мол халыққа қазір кешікпей тұрып рухани және қоғамдық даму жолына түсетін дұрыс бағыт беру,қалай дегенмен аса қажет болып отыр деп қазақтардың неге мұқтаж болып отырғанын дәл тауып жазды.Алтынсарин осы міндеттерді дұрыс шешу арқылы ғана қазақ қоғамының өркениетті елдер қатарына қосылатынына кәміл сенді.

Абайдың әлеуметтанулық көзқарастарының қалыптасуына орыстың революцияшыл демократтары мен Батыс еуропа әлеуметтанушыларының еңбектері ықпал етті.Бүкіл тіршілік атаулының өзгермелілігі туралы ой Абайдың өлеңдерімен қара сөздерінде жиі ұшырасады.жирмасыншы қара сөзінде Дүние бір қалыпты тұрмайды десе ,өлеңінде адамзат күнде өзгерер дей келіп, патриархалды феодалдық құрылысты басынан өткізіп жатқан қазақтардың жаңа қоғамға өтеріне зор сеніммен қарайды. Данышпан Абай қазақ халқының әлеуметтік дамуын еңбекпен байланыстырады. Әлеуметтік ортаны адамды жан жақты етіп қалыптастыратын негізгі социум, басты фактор ретінде қарастырды.

9.Қазақ зиялыларының әлеуметтік ойлары

Ә. Бөкейхан қазақ халқын алдыңғы қатарлы Ресей, онан әрі Еуропа мәдениетінің деңгейіне жеткізу мәселесін қойды. Қазақ халқының Ресей империясына бағыныштылығы оны ұдайы толғандырды. Осымен бірге қазақ халқының ру, жүздер арасындағы өзара дау-дамайлары мен жанжалдардың толастамай отырғандығы, ескі рулық-тайпалық, феодалдық қатынастардың үзілмегендігінен надандық, қараңғылық, сауатсыздықтың, т.б. орын алуы оның жанына жай таптырмады. Тығырықтан шығудың жолы – халықты ағарту, білімге тарту деп түсінді. Елде болып жатқан көптеген жаңа оқиға, процесстерге байланысты Ә.Бөкейхан ұлттық саяси партия құруға мәжбүр болды. Ізінше «Алаш» партиясы құрылды. Оның мақсаты – қазақтың егеменді мемлекетін құру. Партияның 5 қазанында (№244) жарияланды. Партияның көшбасшысы Ә.Бөкейхан болды.

10. К.Маркстің қоғамдық экономикалық формациялар туралы ойлары Қоғамдық экономикалық формация өзіне тән өндіріс тәсілі әлеуметтік құрлымы саяси жүйесі және рухани өмірі бар нақты тарихи қоғам типі ретінде көрінеді.Қоғамдық экономикалық формация мен қоғам дамуының обьективті заңдары туралы Маркстік ілімдер адамзат дамуын обьективтік және заңды табиғи тарихи процес ретінде қарастырып,бір қоғамдық экономикалық формация екіншісімен прогресивтімен аустырылатын көрсетуге мүмкіндік береді.Осыған байланысты К.Маркс пен Ф.Энгелс қоғамдық экономикалық формациялардың архаикалық экономикалық коммунистік типтерін атап көрсетті.Бұлардың әрқайсысы өзіне тән өндіріс тәсілімен әсіресе өндірістік экономикалық қатынастар жүйесімен ерекшеленді.Марксизм іліміне сәйкес қоғамдық экономикалық формацияның алмасуы негізінен өндіріс тәсілдеріне ірге тепкен экономикалык алгы шарттардын ыкпалымен болады,онымен баиланыскан осы процестердін баскада факторлары сонымен бірге әлументтік саяси,идеалогиялық жане рухани мәдениет саласына қатысты алғы шарттары да әсер етеді.Шындығында бұл революциалық процесс,оның барысында қоғамның бір типі екіншімен алмастырылады.Әлументтік революцияның материалдық алғышарты бар,ол шиеленісіп тереңдеген ескі экономикалық қатынастардың қоғамның прогрессивті дамуындағы өндіргіш күштерімен сәйкес келмеу шарты.Дамушы өндіргіш күштер үшін ескі өндіріс қатынастары шеңбері тарлық жасайды,олардың дамуы баяулайды,соның салдарынан өндіріс салдарынан ондіріс тәсілінен дағдарыстық жағдай қалыптасады.Өндіргіш күштердің кең қанат жайып дамуы,қоғамдық өндірістің көтерілуі жане осыған байланысты қоғамдық дамудың басқа да проблемалаларын шешуді қамтамасыз ететін ескі ондірістік қатынастарды жаңамен өзгертудің объективті қажеттілігі туады.

11. Конттың позитивтік теориясы. ОГЮСТ КОНТ (August Conte) (1798 − 1857) − француз философы, әлеуметтанушысы, философиядағы позитивизм мектебінің негізін қалаушы. Ол «әлеуметтану» терминің ғылыми қолданысқан алғаш рет енгізген. Он ввел в употребление сам термин «социология». Әлеуметтану басқа да ғылымдар сияқты бақыланатын әлеуметтік құбылыстарды зерттеумен айналысады. Үш күйлер заңына сәйкес, адам ақылы бірінің артынан бірі келетін үш фазадан өтеді. Адамның өзімен салыстыруға тұратын, мәндерді немесе күштерді оларда мойындай отырып, ол біріншісінде құбылыстарды түсіндіреді, екіншісінде ол, табиғат сияқты, абстрактілі мәндерге көңіл аударады. Үшіншісінде адам феномендерге байқау жүргізумен және олардың арасында не осы мезгілде, не басқа уақыт барысында өмір сүре алатын, тұрақты байланыстарды тағайындаумен шектеледі. Ол деректердің себептерін ашудан бас тартады және оларды басқаратын заңдарды ашумен риза болады.\

Теологиялық фазадан метафизикалыққа, ал кейін поитвтікке ауысу әр түрлі интелектуалдық пәндерде бір мезгілде жүрмейді. Үш күйлер заңы Конт ілімінде тек ғылымдар жіктемесімен қоса қатаң мағынаға ие бола алады. Әр түрлі ғылымдардың таратылу тәртіб біз үшін әр түрлі салалардағы позтвтік ақыл қалыптасу тәртібін ашады.

Басқаша айтқанда, позитивтік ойлау, биологияға қарағанда, матесатикада, физикада, химияда бұрын қалыптаса алмады. Дегенмен, күрделі пәндерге позитивизмнің каөрініс таба алуы кейінірек болатындығы қалыпты нәрсе. Материя неғұрлым қарапайым болса, ол туралы соғұрлым позитивтік фазаға жетелейтін, тіпті, сондай феномендерде бар.

Үш күйлер заңын ғылымдар жіктемесіне үйлестірудің мақсаты математкада, астрономияда, физикада, химия мен биологияда үстемдікке жеткен ойлау тәсілі түбінде саясат саласында да жеңіске жете алатын және қоғам туралы позитивтік ілімді социологияны құрастыруға әкелетінін дәлелдеу болып табылады.