Қоршаған орта

Қоршаған табиғи ортаның нашарлауы, оның барлық маңызды компоненттеріне әсерін тигізді – атмосфера және климатқа, су ресурстары және Әлемдік мұхитқа, Жер қойнауына, өсімдік және жануар әлеміне. Бріақ бұл ықпал түрлі болды және өзгеше салдарларды туғызды.

Өндіріс объектілерінің көлік құралдарының улағыш заттарды өндіру нәтижесінде атмосфераның ластануы, аса қауіпті төндіріп отыр. Әлемнің металлургия, мұңайөндеу, химия өнеркәсіп орындары орналасқан аудандарда 200 – ге жуық улы заттар табылып отыр, ол мүмкін концентрация деңгейінен 10 есе асып отыр. Атмосфераның ластануы географиялық шекараларды білмейді.

Басқа қауіп – тоңазытқыш реагенттерінің, пеноөнімдерінің, аэрозольдерді өндіру және қолдану нәтижесінде атмосферада озон қабаты жұқаруы болып табылады. 1986 ж. Антарктидада « озон тесігінің » пайда болуы, он жылдан кейін – Якутск ауданында, Арктикада « озон тесігінің » белгілері, Жердің солтүстік және оңтүстігінде озонның жұқаруы жаһандық атмосферан.ың радияциялық және термиялық режимнің өзгеруіне, адам денсаулығына қауіп төндіретін Күннің ультракүлгін суленің өсуіне алып келеді. Атмосфераның ластануы қышқылдық жауын – шашындарды тудырады.

Климаттың жалпы жылынуы – парниктік эффект те қауіп төндіреді. Ол жанармай және ағашты өртеу нәтижесінде атмосферада көмірсутектің жиналуымен байланысты.

Соңғы онжылдықта су ресурстарының жағдайы нашарлады. Суды жаһандық пайдалану 1940 және 1980 жылдар аралығында екі есе өсті, 2000 ж. осындай жағдай қайталанды. Шаруашылық қызметтің ықпалымен су ресурстарының сарқылуы байқалып отыр. Қазіргі кезде жер тұрғындарының 40% - ы келетін, 80 елде су тапшылығы байқалып отыр.

Су уландырушы заттарды тасымалдап қана қоймай, оны жинайды. Су объектілеріне өндіріс және тұрғын – коммуникациялық шаруашылықтардың қалдықтарын жіберуі, осы объектілерге ауылшаруашылық жерлерден улы химикаттар мен пистицидтердің, малшаруашылығынан биогендік және органикалық заттардың түсуі, ауыз суының сапасын төмендетті. Мысалы, Ресейде ауыз су сапасы су объектілерінің жартысынан ¾ дейін нормативтік талаптарға сай емес. Мұндай жағдай көптеген дамып келе жатқан елдерге тән, ол адамның денсаулығына қауіп төндіріп, аурулар және өлім деңгейінің төмендеуіне алып келіп отыр.

Ластанудың қайнар көздері жерде және оған жақын суларда орналасқан. Әлемдік мұхит ластаушы улы заттардың қоры. Сонымен қатар теңіздер және оның жағалаулары танкердің мұнайды тастау нәтижесінде, жылына 5 млн. тоннаға жететін, қауіпті ластануға ұшырап отыр.

Жер бетінде тірліктің сақталуына топырақтың әсері мол. Адам тамақ өнімдерінің 98 – 99 %, топырақты ауылшаруашылығы және малшаруашылығында қолдану нәтижесінде алып отыр. Жер бетінің жағдайынан күн радияциясының жұтылуы және шағылысуы, жер мен атмосфера арасындағы ылғалдылық айналымы, ауа және су бассейндерінің құрамы және режимі, су қоймаларының биологиялық өнімділігі тәуелді. Жер бетіне антропологиялық ықпал өзінің деңгейі және салдарлары бойынша құртуға жеткізе алады.

Жер ресурстарын дұрыс емес пайдалану нәтижесінде әлемде егінге қолданылатын жер азаюда, ал тұрғындар саны болса өсіп келеді. Адамзат құнарлы желердің 2 млрд. га айрылды, олар шөлдерге немесе «бедлендтерге» айналды.

Қазіргі кезде жердің деградацмясы өсіп келе жатыр. Тоғайлардың жойылуы, бұрыс агромәдениеттің нәтижесінде жел және су эрозиясының жылдамдығы соңғы 50 ж. 30 есеге өсті.

Әлемнің тоғай ресурстарына зиян келтірілуде. Тоғайлар – көмірсутектердің қоры, оның атмосфераға шығарылуының, қоршаған ортаның газ, су жылу режимдерін реттеуші ағаш, тамақ және басқа да ресурстардың қайнар көзі. Ағаш өнімдері халықаралық саудада үлкен маңызға ие. Жасанды егінді ағаштардың өсірілуіне қарамастан, орман аландары қысқаруда. Соңғы 100 жылдықта ол 1/3 – ке қысқарды. Тоғай ресурстарының сапалы құрамы нашарлады. Негізгі себеп ормандардың қысқаруы және деградациясы. Болжам бойынша әлемнің тропикалық және аридті аудандарда тоғайлардың қысқаруын тоқтату жақын болашақта мүмкін емес.

Қоршаған ортаға антропогендік ықпалдың әсері – Жердің биологиялық түрлілігінің қысқаруы. Өткен 100 жылдықта жоғары өсімдіктердің 25 мың түрі, үй жануарларының 100 – ге жуық түрлері толықтай жойылды . Биологиялық түрлердің мұндай жойылу темптері теңдессіз. Мамандардың есебіне сәйкес, 2010 – 2015 ж. қарай биосфера оның құрамдас түрлерінің 10 15% айырылуы мүмкін. Жердің генетикалық фондының сақталуы үлкен мәселеге айналып отыр, бұл адамдардың қоршаған ортаға қатысиы қимылдарын өзгертуді талап етеді.

Энергиямен қамтамасыздандыру адамзаттың алдында тұрған үлкен мәселе. Бір кездері ағаштың азаюына байланысты көптеген мемлекеттер жанармай дағдарысына ұшырады. Көмірдің кең қолданылуы, бұл мәселені шешкен жоқ. Жергілікті көмір өндіру көздерінің сарқылуына байланысты, көптеген елдердің тұрғындары энергетикалық аштыққа ұшырады. Энергияның арзан көздеріне өту – мұнай және табиғи газға – энергиямен тұрақты қамтамасыздандыру мүмкіндігі ашылды. 1970 – ші жылдарға қарай әлемдік энергобаланста мұнайдың үлесі 60% - ға өсті, ал көмірдің үлесі 25% - ға төмендеді. Әлемдегі энергоқажеттіліктің қалған бөлігі табиғи газ және атомдық энергиямен қамтамасыз етілді. Энергоқамтамасыздандыруға ешқандай қауіп төнбеген секілді болды.

1972 ж. Терең энергетиикалық дағдарыс, яғни мұнайға әлемдік бағаның 10 есе көтерілуі әлемдік қоғамдастықты қиын жағдайға соқтырды. Үкімет іскер әлемнің, халықтың жаңа энергетикалық жағдайға, әлемдік энергетикалық нарықтағы жаңа талаптарға үйрену үшін 10 жылға жуық уақыт қажет болды.

ХХ ғ. аяғында шаруашылық қызметтің есеюі және халық санының өсуі энергоресурстарға сұранысты көбейтті. Ал минералдық шикізат және жанармай, басқа табиғи ресурстарына қарағанда кері толастамайды, қайта өндірілмейді. Пайдалы қазбалар қорлары сарқылады. Бірақ энергетикалық шикізат мүлдем жетіспейді емес. Қазіргі кездегі энергия қолданудың негізінде әлемдегі көмір – 100 жылға, табиғи газ – 70 ж., мұнай – 40 ж. жетеді. Сонымен қатар энергияның альтернативті көздері қолданылады – ядролық, желдік, геотермальді, күн және энергияның басқа түрлері.

Біріншіден минералды жанармайды өндірудің табиғи – географиялық жағдайының нашарлауы, геологиялық барлауға, өндіруге және энерготасымалдаушыларды үлкен қашықтыққа тасымалдау шығындарды көбейтіп отыр. Қазіргі кезде энергоресурстарының ірі тұтынушылары әлемнің дамыған өнеркәсіптік аймақтары ғана емес, сонымен қатар дамушы елдер, сонын ішінде Үндістан мен Қытай. Ал мұнай және газ өндірудің негізгі орталықтары Таяу және Орта Шығыс елдерінде және Ресейде орналасқан. Каспий теңізінің шельфінде мұнай және газдың жаңа көздерін игеру, көп мемлекеттің шекаралары, таулы аудандардын, территориялар арқылы өтетін құбырларды салуға көптеген млрд. шығындарды қажет етеді. Солтүстік мемлекеттер, Ресей, АҚШ, Канада, Норвегия, Ұлыбританияның мұнай – газ өндірісі Арктикалық теңіздер шельфтерінің сирек қоныстанған және елсіз аудандарына ығысып жатыр. Бағалауға сәйкес, арктикалық және субарктикалық территориялар минералды ресурстар көп шоғырланған аймақтар.

Екішіден, әлемдегі энергоресурстар қажеттілігін қамтамасыз ету тез қарқынмен жүрді – айналымға энергоресурстардың жаңа көлемін қатыстыру, оларды тиімсіз пайдалану арқылы. Энергожинақтаушы техника мен технологияға өту 70 – ші жылдардағы дағдарыстың қысымымен ғана басталды, сонын ішінде техникалық дамыған елдерде. Ал дамушы мемлекеттердің көбінде ірі қаржы салымдарын қажет ететін бұл процесс кідіріп қалды.

Үшіншіден, әлемде энерго тұтынудың кеңеюімен табиғи ортаны ластау өсті. Мұнай және көмірді өртеу нәтижесінде атмосфераға шығарылған көмірсутек ғаламның климаттық жағдайына әсер ете алатын деңгейге жетті.

Төртінщеден, қазіргі кездегі өндіріс күшінің және техникалық прогресстің даму деңгейі әлемдік қоғамдастыққа энергияның дәстүрлі көздерін альтернативті, сонын ішінде ядролық энергиямен алмастыруда толық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді.

Соңғысының артықшылықтарына ( арзан және энергияның толықтырылатын көзі ) қарамастан, олардың кең қолданылуы әлемдік қоғамдық пікірдің қарсылығына тап болды. Ірі техногенді апаттар, мысалы Три – Майл – Айлендтегі ( АҚШ ) ядролық авария және Чернобль АЭС – дегі апат өзінің салдарлары бойынша қайғылы апаттар, әлемде жаңа атом электростанция құрылысы жоспарына қарсылық туғызды. Ядролық энергия өндіру нәтижесінде биосфера және адам денсаулығына зиян келтіретін мыңдаған тонна ядролық қалдықтар сенімді жерлеуді қажет етеді.

Адамзат алдында тарихи маңыздылығы бар міндет тұрды – бұл адам днсаулығына және қоршаған ортаға қауіпсіз энергия көздеріне өту және оларды тиімді пайдалану.

Адамзат даму тарихында азық – түліктің жетіспеушілігі нәтижесінде елдерді аштық жайлап отырды. Әлемдік азық – түлік өндірісі тез өсіп отырған халықты қамтамасыз ете алмады. Мұндай тенденцияны тек ХХ ғ. ІІ ж. тоқтату мүмкін болды. Бұл жылдары азық – түліктік жағдайдың басты индикаторы - әлемдік дән өндірісі өзінің қарқыны бойыеша халық өсімін оза бастады. 40 ж. ішінде ( 1950 -1990 жж. ) халық саны 2 есеге, ал дән өндірісі 3 есеге өсті. Кең ауқымды траулер құрылысына байланысты теңіз өнімін өндіру көбейді. Әлемдік азық – түлік мәселесі жартылай шешілді.

Қазіргі кездегі тамаққа жарымаудан 840 млн. адам азап шегіп отыр. Дамыған және дамушы мемлекеттердегі азық – түлік өндірісінде теңсіздік байқалады. Ең кедей континент – Африкада, 70 – ші жылдардан бастап, адам басына шаққандағы азық – түлік өндірісі жылына 1% - ға қысқарып отыр, аштық үлкен мәселеге айналды. Соғыстан кейінгі жылдарда құрылған халықаралық азық – түліктік көмек жүйесінің арқасында ғана әлемнің аз дамыған аудандарында азық – түлік дағдарысының салдарын ұстауға мүмкіндік туып отыр.

Соғыстан кейінгі жылдары азық – түлік өндірісінің өсімі бәсеңдеп, оларға сұраныс көбеюде. Соңғысы халық саның өсуімен қатар, дамушы елдерде, сонын ішінде Азияда индустрализация нәтижесінде адамның әл – ауқатының өсуі де себеп болып отыр. ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс Европа мемлекеттері өз экономикасын радикалды модернизациясына көшкен кезде, олардың халық саны 280 млн. адамды құрады. 160 млн халқы бар АҚШ, тез экономикалық өсім кезеңінен өтті. Қазіргі таңда 3,5 млрд. халқы бар Қытай бастаған Азия мемлекеттері өнеркәсіптік бум өткеріп жатыр. Бұл кезде әлемдік сұраныспен қатар, оның құрылымы – сүт, ет, жұмыртқа және т.б., теңіз өнімдерінің ұлғаюына қарай өзгеріп отыр. Яғни, әлемдік балық ресурстарын өндіру және ауылшаруашылықтың дамуы, азық – түлікке әлемдік сұраныстың көлемі мен құрылымының өзгеруіне тең емес. Егер мұндай тенденция тоқтатылмаса, болжам бойынша, 2030 ж. қарай жетіспейтін дәнге импорт қажеттілігі бірнеше есеге өсуі мүмкін. Тек, Қытайдың өзі жылына 200 млн. тонна дән әкелуге мәжбүр болады, бұл 1996 ж. әлемдік дән экспортының барлық көлеміне тең.

Азық – түлік өнімдерінің жетіспеушілігі, оларға бағаның өсуіне әкелуі мүмкін. Жапония үкіметінің болжамы бойынша, 2010 ж. өарай бидайға және күрішке баға 2 есе өсуі мүмкін. Негізінде, бұл фермерлік шаруашылықтарға азық – түлік өндіруге және оның инфрақұрылымына жаңа инвестициялар салуға стимул бола алады. Алайда бұл жолда көптеген шектеулер пайда болды. Біріншісі – ауылшаруашылық жерлерінің деградациясы. Қазіргі кезде әлемдегі жерлердің 15% жарамсыз немесе ауқымды ақша салымын қажет етеді. Екіншісі – ауылшаруашылығында қолданатын су ресурстарының азаюы. Үшіншісі – ауылшаруашылық жерлерінің минералды тыңайтқыштармен қануы.

Кезінде « жасыл революция » алып келген артықшылықтар, қазіргі кезде ауылшаруашылығы дамуында кері әсер туғызып отыр.

Мұндай дамудың нәтижесі әлемдік азық – түліктік жағдайдың нашарлауы болып табылады.

№ 4 дәріс

Тақырып: Халықаралық қатынастардағы мораль мен саясат.

Дәрістің мақсаты: Халықаралық қатынастардағы мораль мен саясат туралы түсінік беру.

Тірек сөздер: Гуманитарлық интервенция, мотивация, мораль.

Негізгі мәселелер және дәрістің қысқаша мазмұны:

Халықаралық қатынастардағы моралдің ролі. Тәртіпті сақтаудағы халықаралық саясат. «Гуманитарлық интервенция» мәселесі. Саяси интервенция.Гуманитарлық көмек және оның мәні.

Роль морали в международных отношениях. Международная политика поддержания порядка. Мотивация фундаментальных интересов ведущих политических сил. Мирное улаживание спорных вопросов и уважение прав человека. Внешнеполитические доктрины США и европейских стран.

Проблема “гуманитарной интервенции”. Политическая интервенция. Гуманитарная помощь и гуманитарные организации. Построение гражданского общества в международном масштабе, способного к поддержанию определённых универсальных стандартов и преодолению напряжённости между глобализацией и фрагментацией.

№ 5 дәріс

Тақырып: Бірыңғай ақпараттық-телекоммуникациялық кеңістіктің құрылуы. БАҚ және әлемдік саясат.

Дәрістің мақсаты: Бірыңғай ақпараттық-телекоммуникациялық кеңістіктің құрылуы мен БАҚ түрлеріне, оның роліне баға беру.

Тірек сөздер: пресса, газет, телевидение.

Негізгі мәселелер және дәрістің қысқаша мазмұны:

Бірыңғай ақпараттық-телекоммуникациялық кеңістік құрылымының сипаты.Коммуникацияның ғаламдық жүйесі.БАҚ, олардың әлемдік саясатқа ықпалы.

-БАҚ –қоғамдық санаға ықпал етудің басты тетігі.

-БАҚ-тағы жарнама субьектіге психологиялық қысым жасай отырып, оның тілегін тиімді түрде ынталандырады.

- БАқ-тың олигархтар қолына шоғырлану мен монополизациялану процесі жүруде;

- БАҚ коммерциялануда;

- БАҚ-та PR-дің технологиясы мен әдістерін белсенді қолдану;

-жаңа технология бейтарап емес, ол әлеуметтік фактор.

Қазақстандағы ақпараттық қамтамасыз ету мен қауіпсіздік мәселесіанықтаушы бас доктринасының негізгі идеялары Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Жолдауында (1999ж. «Жаңа мыңжылдықтағы елдің тұрақтылығы мен қауіпсіздігі»), көрсетілген. Оның парадигмалары ҚР Конституциясында, 2001ж. БАҚ туралы, 1999ж. мемлекеттік құпия туралы, 1998ж. ұлттық қауіпсіздік туралы, 2000ж. «ҚР әскеридоктринасы туралы» заңдарда анықталды.

Ақпараттық қауіпсіздікті кең мағынада алғанда былай қарастыруға болады:

-ұлттық;

-салалық, корпоративті немесе жеке(персональды).

Ақпараттық қауіпсіздік біздің қоғамда екі фактор арасында теңестіріледі. Олар:

1-ші, ашық қоғам ережелерін сақтауды талап ету болса;

2-ден, мемлекет тарапынан ақпаратқа бақылау жасау.

Ақпараттық қауіпсіздіктің ғалымдар бөліп көрсеткен ішкі-сыртқы қауіптеріне келсек:

Сыртқы қауіптер:

• ішкі саяси жағдайды шиеленістіру мақсатында белгілі бір мемлекеттегі теріс айтылған ақпараттарды тарату;

• мемлекеттік маңызы бар ақпараттарды сыртқы күштердің алуға ұмтылуы;

• «радиоэлектронды соғыс», шекаралас елдердің арасындағы:

• ең алдымен жастарға бағытталған рухани-мәдени экспансия;

Ішкі қауіптер:

-Мемлекеттік, қорғаныс, банк, коммерциялық басқару саласында қолданылатын байланыс каналдарының әлсіз қорғалғандығы;

- Ақпараттық, телекоммуникациялық технологиялардың төмен сапасы;

- теріс қоғамдық пікірді қалыптастыруға бағытталған дезинформация;

- компьютерлік қылмыстың мүмкіндігі т.б.

Интернет кеңістігінің дамуы 1990 жылдың 2 – ші жартысында Интернеттің әлемнің көптеген елдерінде таралуы саясатта, ғылымда, бизнесте күнделікті қатынастағы коммуникациялардың жаңа әдістерін ұйымдастыруға жағдай жасады. Алғашында интернет пайда болған кезде ол технология, коммуникацияның әдісі мен типі ретінде болды. Бірақ бұл желінің таралу жылдамдығы соншалық, ол XXI ғасыр саясатқа ұланғайыр өзгерістер алып келді. Өз бетінше Интернет – күрделі феномен, ол жай анықтамаға бағынбайды. Оның құрамына техникалық, әлеуметтік және саяси аспектілерді енгізетін көптеген шекаралары бар. Сондықтан біз “ Интернет ”, “ Интернет кеңістікті ” желілік қатынастар, әлеуметтік институттар, технологиялар мен техникалық құралдар жиынтығы деп түсінеміз.

Мұндай кең көлемді талқыланыстағы Интернет өз құрамына әлеуметтік қажеттілікті енгізеді. Сөзбе – сөз аударатын болсақ, Интернет – “ желі аралық кеңістік ” деген мағынаны білдіреді. Интернет фактілі түрде барлық ірі желілік ұйымдардың тоғысқан жері болып табылады. Интернеттің шексіз мүмкіндіктері кез – келген ақпаратты кез – келген жерде, кез – келген ұсынады. Мұндай мүмкіндіктерге жетудің өзі “ ақпараттық қоғам ” дәуірінің басталғаныны куәландырады.

Интернет саяси коммуникацияның барлық салаларын қамтиды. Желінің құны оны қолданатын адамдар санының квадратына пропорционалды түрде өседі ( “ Меткаф заңы ” ). Интернет кеңістіктің қазіргі күйі, ондағы саяси принциптер технологиялардың пайда болу мен дамуы тарихына қатысты, ал Интернет солардың негізінде құрылды. 1962 жылы тамызда Массачусетс технологиялық солардың институтының ғалымы Дж. Ликлайдер “ Галактикалық желі ” концепциясын ұсынды, ал қазанда зерттеуші компьютерлік ДАРНА тобын басқарды. 1968 жылға қарай РЭНД және басқа да ұйымдарда параллельді түрде зерттеу жобаларының жүргізілуі АҚШ – тың “ ARPANET ” атына ие болған алғашқы компьютерлік желіні құруға алып келді. “ ARPANET ” желісі тез дамыды, 1972 жылы осы желі арқылы алғашқы электронды хат жіберілді. Осы жылдары АҚШ – та дербес компьютердің таралуы жаһанды тасымалдау потенциалы бар алғашқы – “ Usenet ” желісінің пайда болуына алып келді.

1990 жыл басында WWW технологиясы және алғашқы графикалы браузер “ MOSAIC ” пайда болды. Бүгін интернет – кеңістіктің халықаралық жүйесі интернетті функцияландырумен қамтамасыз ететін 3 негізгі бөліктерден тұрады:

1. Интернет – кеңістіктегі веб – сайттардың символдық жағдайларын, оның топологиясын айқындайтын домендер мен домендік мекен – жайлардың

2. жүйесі. Домендер жалпы ( com, net, org, biz, edu ) және ұлттық ( ru, uk, fr және тағы да басқа ) болып бөлінеді. Доменлер жүйесі Интернетке кіру қызметін ұсынатын негізгі провайдерлер – ұйымдардың келісімімен қолдау көрсетіледі. Олар еркін түрде Интернет құрылымын басқаратын желілік ұймдар стандартына бағынады: IAB ( Inernational Corporation Board ), IETF ( Internet Engineering Task Force ), ICANN (Inernational Corporation for Assigned Names and Numbers ). Интернетті басқарудағы жетекші рольді домендік кеңістіктің көп бөлігін интернет хаттаманың құрылымын бақылайтын ICANN шешеді.

3. Сервер, кабель және спутник жүйелері арқылы интернет – трафик өтеді.

Әдебиет:

№ 6 дәріс

Тақырып: Ұлттық мүдделер және саяси шындықтар.

Дәрістің мақсаты: Ұлттық мүдде, саяси шындық үғымымен таныстыру, ұлттық мүдделер факторы туралы түсінік беру.

Тірек сөздер: Ұлттық мүдде, саяси шындық, модель .

Негізгі мәселелер және дәрістің қысқаша мазмұны:

Мемлекет, қоғам және адам өмірінің әртүрлі салаларындағы мүдделердің пайда болуының ерекшелігі. Ұлттық мүдделердің экономикалық, әлеуметтік-мәдени, геосаяи факторлары. Ұлттық-мемлекеттік мүдделердің негізгі компоненттері. Мүдделердің түрлері.Жеке елдердің сыртқы саясатындағы ұлттық-мемлекеттік мүдделердің көрініс алуының формалары.

Специфика проявления интересов в различных сферах жизнедеятельности человека, общества и государства. Экономический, социокультурный, геополитический факторы национального интереса. Влияние религиозного фактора. Основные компоненты национально-государственного интереса. Приоритеты в системе национально-государственных интересов. Основные и второстепенные интересы, коренные национальные интересы.

Национальная безопасность в структуре национально-государственных интересов современных государств. Концептуальные модели формирования внешней политики. Взаимосвязь внутренней, внешней и мировой политики.

Формы проявления национально-государственного интереса во внешней политике США, России, азиатских и арабских государств.

Әдебиет:

№ 7 дәріс

Тақырып: Солтүстік және Оңтүстік мәселесі

Дәрістің мазмұны:.Байлар мен кедейлер мемлекеті. Оңтүстік Африка елдеріндегі экономикалық мүмкіндіктер. Аштық, қайыршылық, аурулардың себептері. .Гуманитарлық көмек.

Әлемдік дамудың қазіргі таңдағы процестері халықаралық мәселелердің кең тізбегіне жаңа өлшемдер қосты. Олардың санына Солтүстік- Оңтүстік қатынастарының мәселелері де жатады, олар өнеркәсіпті дамыған және дамушы елдер арсында өзара талаптардың туындағанын байланыстыруға болады. Бұл өзара іс-әрекеттердің мәселелері отарлық жүйелердің құлағанынан кейін бірінші рет күн тәртібіне тұрды. Бірақ алдағы уақытта «Оңтүстік-Солтүстік» термині саяси лексиконда тұрақты орын алып қана қоймай, сонымен қатар «бай» және «кедей» арасындағы қақтығыстардың синонимі ретінде бейнелене бастап, XXI ғасыр жаһандық конфронтацияның векторына айналған.Сонымен қатар пайда болған жағдайдың анализі, әлемдік оңтүстікке қатысты осы аймақта пайда болған және қырғи-қабақ соғыстың аяқталғаннан кейін әлемдік саясаттағы доминиондардың тенденциясылары да,біздің ойымызша, ақырзаманғы болжамдарды анықтағанмен сәйкес секілді. Біздің планетамыздың 80% жуық халық тұратын әлемдік оңтүстік аймағында әлеуметтік тұрмыс өте ауыр жағдайдағы маңызды еліктеушілікке ие. Бірақ қазіргі таңдағы Оңтүстік аймағының жалпы жағдайы, 10-20 жыл бұрын болған жағдайдан көп ерекшеленеді.

Соңғы онжылдықта дамушы еледрдің эеономикалық позициясы нығайды. ЖІӨ-нің (жалпы ішкі өнім) өсу темпі бойынша олар өнеркәсіпті дамыған мемлекеттерді 2 есе басып озып, 1996 жылы лоардың үлесі барлық нарықтық экономикалық елдерден шамамен 31,4%-ті құрады.

Өнеркәсіптің өсуі нәтижесінде сонымен қатар көптеген ортажандық көрсеткіштердің өсуі байқалып, бұл әлемдік шаруашылық даму перефериясының жалпы деңгейінің жоғарылағанына куә болады.

Ескеретін тағы бір жағдай, ол- аймақтағы өнеркәсіптік өсу темпінің жылдамдығы және жаңа индустриалды елдердің (НИС) пайда болуы. Әлемдік шаруашылықтың переферия үлесі халықаралық саудада өскендігі белгілі.

Дамушы елдер және дамыған елдердің экономикалық көрсеткіштерінің айырмашылығын алдын алу темптері Оңтүстік халықтарының қажеттілігінен артта қалып отыр, бірақ та «кедейшілік» пен «байлықтың» жаһандық поляризациясы маңызсыз.

Дамушы елдердің даусыз экономикалық жетістіктерінің негізінде мемлекеттердің шектелген санының күшті жаншылуы жатыр.Сөйтіп,соңғы онжылдық ішінде үшінші әлемнің ЖІӨ 4/5 өсуі, жалпы халықтың 28% тұратын 26 елдермен қамтамасыз етілді. Әлемдік оңтүстік елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуының дифференциация деңгейі қазіргі таңда олардың 3 әртүрлі топтаптарға бөлінуінде және олардың арасындағы бөлініс өсу үстінде.

Беделді бағалауларға сәйкес, 80ж. Бірінші топқа 25 экономикалық жақсы дамыған мемлекеттер жатты.Ортажандық табыстың көрсеткіштері бойынша,бұл топ орта эшолонды 2,4 есеге, ал төменгіні 5,4 есеге озды.90ж.ортасында жоғарғы эшолонның ортажандық табысы,ортаңғы эшолонды 2,9 есеге, ал төменгіні - 12,2 есеге басты.

Оңтүстік елдердің шаруашылық даму процестерінің теңсіздігі, кеңістіктік өлшемдерге ие. Ең жылдам типті экономикалық даму шығысазиялық субаймақтық мемлекеттерде іске асқан. 90ж. ЖІӨ-ң өсу көрсеткішінің әлемдік елдер тізімін Қытай, Тайланд, Сингапур, Оңтүстік Корея, Малайзия, Индонезия басқарды. Жалпы, Азия елдері әрқашан экономикалық өсу темпін ұлғайтып отырды. 70 ж. 3 %-ке, 80ж. 3,2 %-ке, 90ж. 4,1% дейін өсті. 80ж. өнеркәсіптік дамудың ұзақ кризисі нәтижесінде құлдырау кезеңін басынан өткерген Латын Америка елдерінде, 90ж. Экономикалық өсу жаңарып, алғашында 1,5%-ті, соңынан жылына 3,2%-ті құрады. Бірақ,біруақытта африкалық елдерде Сахараның оңтүстігінде өте ауыр жағдай қалыптасты. Оларда ЖІӨ әрқашан өте төмен болып, тіпті крері динамикаларда кездесті.

Дамушы елдер зонасындағы теңсіздік мынадай көрсеткішпен, яғни ЖІӨ жан басына шағу, ол көбінесе әлеуметтік прогрестердің шартты индикаторы болып табылады. Егер 50ж. Азия әлемдік континентте ең кедей болып, Африкадан 1,5 есеге, ортаәлемдік деңгейден 3 есеге қалған болса, ал 1996 жылы Африканы 2 рет басып озып, ортаәлемдік деңгейден тек 1/3 есеге қалып отырды.

Сөйтіп, 80ж. Соның ішінде 90ж. әлемдік Оңтүстік біртұтас ретінде қалыптасуын тоқтатты.Шаруашылық периферияға қатысты аймақтар мен елдер деңгейлері бойынша ерекшеленген топтарға бөлініп, ең бастысы, әлеуметтік-экономикалық даму топтық мемлекеттердің потенциалдық мүмкіндіктеріне қарай да топталды.

Жаңа этапта олардың жарты бөлігі тез эволюцияны жалғастыруға және арттақалушылықтың алдын алуға қажетті күшті импульс алды. Басқа сөзбен айтқанда, «жаһандық кедейшіліктің шоғырлануы, үшінші мыңжылдықтың басым жағына айналуы екі талай.

Бір жағымды сценарияның әрі қарайғы жүзеге асуы, саяси шарттармен өте тығыз байланысты, себебі осыдан экономикалық лидердің дамуында және Оңтүстіктің көптеген басқа елдерінің дамуыда өтеді. Қазіргі таңда олардың барлығын либерализациязация және демократизация процестері тығыз байлпнысты, яғни авторитарлық басқарудан азаматтардың қоғам құндылықтарын ескеретін ортаға өту. 90ж. Азияның,Африканың және Латын Американың жиналған саяси тәжірибелеріне байланысты, «авторитарлық даму» құрылымдық қайта құрылу процестерін қайта туғызады, өйткені ол демкратизация жағына ығысады, яғни көптеген әртүрлі кемшіліктеріне қарамастан, демократиялық басқару формасы қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.

Дамушы елдер арасында саяси режимдердің ұзақ болғанына мысал болу керек елдер де бар, онда демократиялық институттар тәуедсіздікті алу бір уақытта құрылған. Бірақ, Үндістан, Шри-Ланка және Малайзияда ерекшелік кездеседі.Оңтүстіктің көптеген мемлекеттерінде демократиялық қоғамның негізінің құрылуы өте жай басталып, қиындықтар мен теңсіздіктер кездесті. 80ж.соңы мен 90ж.басында демократияның жалпы сипаттамасы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мойындау, бірпартиялық саяст жүйеден бас тарту, билікті бөлу және халыққа олардың есеп беру принциптерін бекіту болып табылады. Бұл прцестердің дәлелдері ретінде еркін сайлаулар өткізу, сонымен қатар оған халықаралық бақылаулар корпусын шақыруымен жүргізіледі.

Көптеген жағдайда демократиялық қайтақұрулардың ұқсас болғанын және басты кемшіліктері: технократизм, ескермеушілік әлеуметтік қажеттілік, популизм, және т.б. Сонымен қатар, дамушы елдердегі демократиялық құрылымдар өздеріне сәйкес спецификаны иемденеді. Оларға дәстүрлі саяси мәдениеттің стереотиптері үлкен ролі, этникалық бірлестік, рулық және саяси қатынастардың персонификациялануы сипатталады. Бірақ ескеретін жағдай әлеуметтік тұрмыстың жаңа формаларын жүзеге асыру- ауыр және ұзақ процесс болып табылады.

Африкадағы демократиялық процестердің басталуы әлемдегі жаһандық саяси жағдайдың өзгеруімен сәйкес келді. Ол мынадай аймақтық факторлармен де келісімді болды. Намибияның деколонизациялануы , Ангола мен Мозамбиктегі ұлттық табысу, ЮАР-дағы алғаш көп ұлттық сайлаудың өтуі. 90ж. басында көптеген африкалық мемлекеттерде бірпартиялық және әскери режимдер болды. Бірақ авторттарлық режимдердің өмір сүруі: экономика құлдараулары, сыртқы және ішкі қарулы қақтығыстардың саны өсті, үкіметке қарсы жаппай көтерілістерге әкеп соқты.II дүние жүзілік соғыс державаларының қарсытұрулары талаптарында олардың жартысы Батысқа бағытталып, басқалары КСРОмен байланыстар орнатты.

Демократиялық басқару формасына өту әртүрлі жолдармен жүрді Ортақ сипаттардың бірі болып оппозициялық ұйымдарды заңдастыру және саяси партиялардың қызметіне жол беру болды. Еркін сайлаудың нәтижесінде саяси сахнадан авторитарлық лидерлердің тобы кетіп, саяси режимнің ауысуы болды. Демократизацияның пионерлері болып, Батыс Африканың елдері: Жасыл Мүйіс Арал Республикасы(РОЗМ), Нигер, Мали, Того,Бенин, Букина-Фасо.

Көппартиялық сайлаулар өткізу арқылы режимдерді ауыстыру ерекше айырмашылықпен бейбіт формада өтті.1993 жылдың соңына қарай 15 африкалық елде көппартиялық саяси жүйе қалыптасты.

Бірақ 90ж. ортасына қарай демократиялану өзінің темпін тез баяулатқаны анықталды. Заирдегі, Кениядағы, Мадагаскардағы, Камерундағы; Габондағы және тағы басқа елдерде өзгеріске қарсылықтар туып отырды. Демократиялық жолмен сайланған басшылар біруақытта өз жолдарында ескі элитаның қарсылығына тап болды.

Жаңа африкалық демократия басқа да қиындықтармен кездесті. Экономикалық кризис, халықтың төмен табысы, тұрақты демократиялық дәстүрдің болмауы. Бірақ, демократияның толық өмір сүруіне этникалық қақтығыстардың күшеюі қауіп төндірді. Африкалық контексттегі саяси плюрализм этникааралық қатынастардың шиеленісуін күшейтіп жіберді.

Африкадағы деморатиялық өзгерістердің әлсіздігі бәріне анық, бірақ ол ел аймағының қоғамдық және саяси эволюциясының демократиялық мақсаттарының құлдырауына дәлел бола алмады. Африкадағы демократияның қысқамерзімді перспективалары әлі анық емес.

70-80ж.ж. шығындардың орнын толтыру әзірше мүмкін емес. Бірақ, халықаралық көмек арқасында көптеген Африка мемлекеттері экономикалық құлдыраудан аман қалды. Африка елднрінде ЖІӨ 1994ж. орташа деңгейде 2 % ке, 1995ж. 4% және 1996ж. 4,5%ті құрады. Эфиопия, Гана, Мозамбик, Және Уганда сияқты елдерде жан басы табысының көлемінің ұлғаюы байқалуда.

1998.ж маусымдағы Уагадугада өткен ОАЕ мүшелерінің мемлекет және үкімет басшыларының кездесуінде белгіленгендей: «Африка проблеалары сансыз, егер Африкада бейбіт және тұрақтылық, таза демократия мен адам құқығын қорғау болмаса, ол дами алмайды» делінген.

Оңүстік-Шығыс Азиядағы либеризация мен демократизация процестері өзіндік едауір айырмашылықпен ерекшеленеді. Олар көптеген бағыттар арқылы жүзеге асып, сонымен қатар КСРО, АҚШ, Қытайдың қолдауымен болған халықаралық ықпалдылықпен іске асты.Аймақтық жағдайға социалистік және нарықтық даму моделін ұстанған елдердегі ішкі саяси қайтақұрулар да позитивті ықпал етті.

Мысалы: Лаос, Вьетнам және Кампучия өздерінің саяси құрылымын сақтай отырып, экономикалық реформаларды нарықтық әлемді қолдану арқылы іске асыруға көшті. Бұл жолда көп жетістікке жеткен Вьетнам Республикасы болды. Кампучиядағы жағдайды реттеуді жүзеге асыру үшін, социолистік эксперименттен бас тарту аз болды. 1993ж. БҰҰ-ның қолдауымен басталған бейбіт демократиялық процесс, жергілікті саяси элитаның әртүрлі топтарымен тоқтатылды. Сонымен қатар, соңғы кезде Кампучия есірткі саудасы және т.б. криминалистік бизнес орталығынаайналды. Сондықтан демократизацияның әрі қарайғы дамуы барлық кампучиялық лидерлерге тәуелді.

80ж. ортасындағы демократиялық қозғалыстардың күшеюі Оңтүстік Кореядағы автаритарлық режимнің құлауына әкелді. 1992ж. президент сайлауында көп жылдар бойына бірінші рет кандидаттар арсында ескерилер болмай, жеңіске оппозиция лидері жетті.

90ж. ортасында Тайванда автаритарлық режим басылып, Сингапур және Малайзия парламентінде оппозициялық партияның өкілдері кеңейді.Атқарушы биліктің мемлекеттермен шешімдерді қабылдау монополиясы барған сайын шектеле берді.

Филиппиндағы демократизация мен либерализация процестері қарсы сипатта болды. 1992ж. басында билікке келген Ф.Рамос президентінің үкіметі көптеген аудандарда онжылдар бойы қызмет еткен қарулы топтардың белсенділігін төмендетті және елдің 2000ж. Жаңа индустриалды елдер қатарына өтуге бағытталған даму бағдарламасын жасады.Бірақ әзірше нарықтық қайта құрулардың мықты заңды базасын жою мүмкін емес болмады. Ф.Маркос диктаторлық режим кезінде қалыптасқан, ескі олигархия өкілдері, осы кезге дейін парламентте жоғары орынды иеленіп, шешімдер қабылдауға қарсы болып отыр.

Демократизацияның және либерализацияның түпкілікті процестері 80ж. аяғында Латын Америкада болды. Бұрынғы әскери-диктаторлық режим кезінде өткен құрылымдық қайтақұру бағдарламалары маңызы жағынан аз болды. Әлеуметтік – саяси тұрақтылық алғы шарттары сақталып қана қоймай, сонымен қатар кеңейе бастады

Осындай жағдайға байланысты көптеген латынамерикандық мемлекеттерде саяси бағыттардың түпкілікті өзгеруі, еркін сайлау нәтижесінде билікке келген саясаткерлердің жаңа ағымы, бұрынғыдан тек өздерінің демократиялық бағыттарын ғана емес, сонымен қатар іскерлігімен ерекшеленді. Олардың қызметтерінің басты бағыттарының бірі кең приватизация және қаржылай тұрақтылық, осылардың арқасында Латын Америкасы терең кризистен шықты. Бұл процесте сонымен қатар АҚШ-тың қаржылай көмегі де маңызды роль ойнап, ол Чилиге, Мексикаға, Аргентинаға, Перуге бағытталды.

90ж. ортасында аймақта экономикалық даму темпі жылына 3 % құрап, бірақ Чили де, Аргентинада, Перу, Венесуэлада, Уругвайда, Парагвайда, Панамада 4,8% жетіп, сыртқы сауда айналымы өсті. Демократизация мен либерализация жай темппен өткен жоқ. Боливияда олар мемлекеттік қайтақұрулар тұрғысында өтті. Атқарушы мен заң шығарушы биліктің соқтығысуы Парагвайда шиеленіске әкеп соқты.Либерализация барысында сонымен қатар аймақтың дәстүрлі әлеуметтік проблемелары күшейіп: жұмыссыздық өсіп, нашақорлық,т.б.

Латын Америкасының ең тұраұ\қты және жетістікті елдерінің бірі- Уругвайда конструктивті жаңарулар өтті. 90ж. ортасында Уругвай үкіметі экономиканы кең түрде модернезациялау, мемлекеттік секторды кысқарту т.с.с. жұмыстар жүргізілді.

Латын Америка аймағында демократизацимя мен либерализацияның тенденцияларын нығайту үшін аңызды мағынаға ие болған процестердің бірі, бұл-интеграцияның белсенді болуы. Ынтымақтастық стратегиясына деген ізденісті Анд тобының елдері мен Кариб қоғамдастығы, олардың қызметіне соңғы кездері Куба қосылды. 1995ж. Оңтүстік Американың ірі сауда блогы-МЕРКОСУР, өз қызметін бастап, оған Аргентина, Бразилия, Парагвай және Уругвай кіріп, олар кеден тарифтерін өзара ликвидациялауға ұмтылды. Бразилия мен Чили екіжақты ынтымақтастықты кеңейтті. Интеграциял процестерді нығайту барысында, есірткі бизнесі мен қылмыспен күрес үшін ынтымақтастықты дамытты.

Латын Америка құрылымдық кезеңін басынан өткізіп, ло үшін экономикалық және саяси проблемелар түпкілікті шешімді қажет етті.

90ж. ортасында барлық елдерде қоғамның шынайы демократиялануының алғы шарттары құрылды.

Оңтүстіктің алдында тұрған дамудың қиын проблемаларын, саяси жүйелерді либерализация көмегімен шешу мүмкін емес болды.

Құрылымдық жаңартуды жүзеге асыру үшін алдымен Оңтүстік елдері өзара экономикалық ынтымақтастықты дамыту керек, соның ішінде ең кедей елдерге көмек көрсету мақсатымен.

Аймақтың даму проблемаларыншешу алғышарттарына мысал болатын істердің бірі, ол 1976 жылғы ОПЕК мүшелерінің құруымен болған, Халықаралық Даму Фонды – ол мұнайды экспорттаушы елдердің қаржылық ресурстарын салуды қамтамасыз ету болды. Алғашында фондтың қызметі Оңтүстік елдердің батыс державаларынан экономикалық тәуелсіздігін сипаттады.

ОПЕК Фонды өзінің қызмет ету жылдарында көптеген дамушы елдерге қаржылай көмек және 5 млрд. көлемінде льготты займдар берді. Оның қызметін көптеген ондаған мемлекеттер, соның ішінде жан басы табысы аз елдерге, Африканың мемлекеттеріне Сахараның оңтүстігіндегі мемлекеттерге көп көмек көрсетілді. Басқа араб фондтарымен бірге ОПЕК 10 жыл ішінде ЕО-ң Африка аймағындағы жобалардың жартысын қаржыландырды. Қаржының көп бөлігі ауыл шаруашылығына жұмсалды.

ОПЕК Фондының көмегі мен кредиттарын алушылардың ішіндегі ең ірілері – Лесото, Филиппины, Сенегал, Танзания, Мали, Бливия, Гандурас, Руанда, Гвинея.

Дамушы елдер ОПЕК Фонды қаржыландыратын жобалардан көп үміт күтті. Бірақ «мұнай долларының» көп бөлігі Оңтүстікке емес, Батыс банктеріне инвестициялар ретінде жіберілді. Дамушы елдерге 80ж. басында ОПЕК мүшелерінің шетел инвестицияларының 17% ғана тиісілі болды. Қазіргі таңда бұл көрсеткіш біршеше төмен ОПЕК-ң мүшелерінің жарты бөлігі үлкен қаржылай дефицитке ие, ал Алжир, Нигерия, Иран сияқте елдер көп көлемді ақша бөлігінен бас тартуда.ОПЕК Фонды ұсынған көмек донорларға тікелей экономикалық пайда әкелмегенмен, бірақ олардың саясаты маңызды құрал болып табылады.

ОПЕК елдері басқа дамушы елдермен ортақ мәселелермен ұзақмерзімді қөзқарастарды біріктірді.

Оған мысал болатын 1989ж. Азияның, Африканың және Латын Американың дамыған елдердің инициативасымен құрылған «15 топ» бірлестігінің қызметі бола алады.Оған Аргентина, Бразилия, Чили, Зимбабве,Үндістан, Малайзия, Нигерия, Перу, Сенегал, Венесуэла,Алжир, Египет, Индонезия, Ямайка және Мексика кіреді. «15 топ» мүшелері өзара сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамытуға, сонымен қатар «жетілікке» кіретін әлемдік державалармен тұрақты диалог орнату.

«15 топ»-ң қатысуы шығысазиялық және лаиынамерикандық елдердің көп бөлігімен қол жеткізген нарықты жаңарулар мен шынайы прогресс нәтижесін қолдауда. Экономикалық өсім, инфляцияның төмендеуі және сыртқы қарыздың азаюы бірлескен жетістіктердің көрсеткіші болып табылады.

Қырғи-қабақ соғыстың аяқталғаннан кейін БҰҰ-ң сауда және даму конференциясы (ЮНКТАД), яғни дамыған және дамушы елдер арсында экономикалық байланыстардың орталығы болып табылады.

Халықаралық ұйымы көптеген өзгерістерді басынан кешірді. 60ж. құрылған бұл ұйым дамыған елдердің бұрынғы отарлық және тәуелсіздігі халыққа деген көмек көлеміне қатысты түпкілікті позициялар иемденді.

90ж. бірінші орынға олардың донорлық категориялары емес, әріптестік мәселелері шықты. Сонымен қтар 1995ж. әлемдік сауданың ортақ ережелерін реттейтін басты органы ретіндегі Әлемдік сауда ұйымы құрылғаннан кейін, ЮНКТАД дамыған және дамушы елдер арасында өзара экономикалық мәселелер бойынша пікір алмасу үшін халықаралық форум рөлін жалғастырды.

Кейбір дамыған елдер ЮНКТАДқа көп үміт артады. Олар мемлекет-донорларға қарыздардың көп бөлігін игеру тұрғысында және халықаралық институттардың алдындағы міндеттерін түбегейлі қайтақарау болып табылады. Дамыған елдердің басқа бір тағы да дәстүрлі бірлестігі – «77 топ» (қазір оған 132 мемлекет кіреді). Батыс Европа мен Солтүстік Америкадағы жоғары кедендік тарифтерді сынға алып, кейбір мемлекеттер өздерінің өнімдерін дамыған елдердің нарығына еркін экспорттау құралына айналдыруға ұмтылуда.

Дамушы елдердің өкілдері ЮНКТАД механизмдерін, сонымен қатар ЕО-ң инвестициялық құрылымдарды көпжақты құру, яғни шетелдік инвесторларға жергілікті компанияларды тең құқықты пайдалану ұсыныстарына қарсы құрал ретінде пайдалануда.

Өз кезегінде батыс елдері, соның ішінде АҚШ ЮНКТАД-ң әрі қарай қолдау қызметін шешім қабылдау кезінде идеологиялық стереотиптерден бас тартумен түсіндіреді. Бұл сызық 1996ж. ЮНКТАД-ң кезекті форумында белгіленіп, онда Солтүстік Оңтүстікті қазіргі таңдағы сауда экономикалық қатынастарға бейімделу бағыттарына шақырды.

Жаңа заманда ЮНКТАД халықаралық қоғамдастықта өзінің мәртебесін сақтайды. Дамушы елдердің есептеулері бойынша, ЮНКТАД олардың жаһандық экономикаға интеграциясына колдау көрсету керек. ЮНКТАД шеңберінде дамыған елдер ұсынған «инвестициялық кодекс» игеру басталды.МВФ мен Әлемдік банкпен дамушы елдердің қарыздық міндеттері туралы мәселелер кеңестері жалғасуда.

Дамушы елдердің дифференциациялануы және «үшінші әлемнің» кейбір аймақтарының экономикалық дамуындағы үміт күтерлік алғышарттардың пайда болуы, күн тәртібінен Солтүстік-Оңтүстік қатынастарының, «бай» және «кедей» халықтар арасындағы қақтығыстар сияқты болмау қаупі алынды. Индустриалды дамыған және өрекниет дамынан артта қалған мемлекеттер арасындағы сапалық айырмашылықтарға қарамастан, Солтүстік пен Оңтүстік жаһандық өзара бірлесуі қазіргі таңда қарсылық принциптерінде емес, ынтымақтастық принциптерінде жүріп жатыр.

Солтүстік-Оңтүстіктің жаңа байланыстары көптеген бағыттар бойынша жүріп жатыр.

Шығыс және Оңтүстік Шығыс Азия едеріндегі шикізаттың кейбір түрлеріне және өнеркәсіптік дамудың интенсифациясына деген жаһандық сұраныстардың өсуі, 90ж. дамыған және дамушы елдер арсында тауарайналымның өсуіне әкелді. Жыл сайынғы ортаәлемдік даму темпін озып, 11%ті құрады.

Сонымен қатар дамушы елдер арсындағы алғаұмтылушылық және қандай да бір жетістіктерге жету үшін «командалар» құра бастады. Олар енді «кедейлер командасы» емес, керісінше халықаралық сауданың жетістікті қатысушылардың бірлестігі болып табылады. Мысалы: ВТО форумында біріккен «команда» ретінде 7 шығысазиялық елдер:Бруней, Вьетнам, ИНдонезия, Малайзия, Сингапур, Тайланд және Филиппины. Сонымен қатар Солтүстіктің және Оңтүстіктің іскерлік белсенділерінің 3 орталықтарының арасында ынтымақтастық өсуде: Шығыс Азия, Батыс Европа және АҚШ 1993 жылдан бастап Азия мен АҚШ-ң 17 елі әлемдегіең үлкен еркін сауда зонасын – Азия Тынық Мұхиттық экономикалық ынтымақтастық ұйымын құруға қатысты. 1995 ж. Тайландта бірінші азия-европалық сауда саммиті өтіп, онда Азия атынан АСЕАН( Қытайдың, Оңтүстік Кореяның және Жапонияның қатысуымен), ал Европа атынан Европалық Одақ болды.

Дамыған және дамушы елдердің байланыстарының кеңею көрсеткіштерін капиталдың жылжуынан байқауға болады. Үлкен дәрежелі қауіпке қарамастан, дамушы елдердің шетелге шығарып отырған акциялары Оңтүстік зонасындағы мекемелерге салынып жатыр.

Егер бұрын шетел инвестицияларына көбінесе Ұлыбритания мен Жапония қаржы салса, 90ж.АҚШ пен континенталды Европа да дамушы елдерге капитал шығара бастады. Сонымен қатар салыстырмалы жаңа құбылыстар да бар: өзара капиталсалумен алмасу, тіпті кең масштабта, көбінесе жаңа индустриалды елдер мен Оңтүстік Шығыс Азия елдері арасында жүзеге асыруда.

Дамушы елдер зонасындағы құрылымдық қайтақұрулар барысында, Солтүстік-Оңтүстік қатынастарындағы орталық экономикалық проблема – инвестициялық саясат болды. 90ж. дамушы елдерге бағытталған шетел инвестициялары өте жылдам темппен жүрді. МВФ-ң бағалаулары бойынша, олар 1990ж. 18 млрд.доллардан, 1996 ж. дейін 91 млрд. долларға дейін жетті. Бірақ инвестициялық құйылымдық жаһандану дамушы елдерде теңсіздікте болды. БҰҰ-ң ақпараттары бойынша, дамушы елдерге бағытталған инвестицияның 80% «үшінші әлемнің» 10 жақсы дамыған мемлекеттеріне салынған.

Әлемдік банктың ақпараттары бойынша, дамушы елдерге бағытталған жеке капиталдың аймақтық бөлінуі, 90ж. ортасында мынадай: Шығыс Азия - 40%, Латын Америка мен Кариб бассейні - 37%. Оңтүстік Азияға - 3,5%, Субсахаралық Африкаға 1,4% және 1% - Таяу Шығыс лдері мен Солтүстік Африкаға тиісілі болды. Бұл көрсеткіштер бойынша әлем халқының дамушы бөлігін тіпті қозғамағанын көруге болады.

Дамушы елдер зонасында өнеркәсіптің өсуі, әлемдік сауданың жаңа көрсеткіштері және қаржылай көмектердің қозғалысы, бұрынғыға қарағанда, жаһандық экономикалық жаңа конфигурациясын құрды.

Дамыған және дамушы елдердің өндірістерінің жылдық көлемі үшінші мыңжылдықтың басында теңеседі деп күтілуде. Әлемдік банктың есептеуі бойынша бірінші ондыққа ЖІӨ бойынша жоғары көрсеткіш иемденген, «үшінші әлемге» жататын елдер тобы кіреді: Қытай, Үндістан, Оңтүстік Корея, Тайланд, Бразилия.

Солтүстік-Оңтүстік қатынастарының жүзеге асуы, дамушыв елдерге ұсынылған көмек саласында басталды. Көп уақыт ширегінде көмек көрсету мәселелері Солтүстік- Оңтүстік диалогы ретінде белгілі келіссөздер процесі негізінде реттеледі. Ол 60ж. ортасына дейін жақсы жүзеге асып, бірақ мұнай дағдарысы нәтижесінде құлдырады. 80ж. ол іс жүзінде әлемдік сауданың ережелерін қайтақарауды және субсидияларды ұлғайту талап еткен дамушы елдердің әртүрлі коалицияның монологына айналды.

Нәтижесінде, 90ж. даму ісі бойынша қолдау көрсету және арттақалушылықтың алдын алу негізінде, бірінші орынға халықаралық қаржы институты – МВФ мен Әлемдік банк сияқты, Оңтүстіктің көптеген елдерінде құрылымдық дағдарыстан тоқтағанда, кейбіреулерде әлеуметтік экономикалық жағдайды құлатуға қол жеткізу, осы институттың көп көмегі болды.

МВФ мен МБРР көптеген дамушы елдердің үкіметімен жүргізілген, құрылымдық қайтақұруларды қаржыландыруға және жүзеге асыруға белсенді қатысты. Бірақ МВФ мен МБРР-ң тәжірибелік қызметтері жиі сынға тап болып отырды. Оларды тәуелсіз мемлекеттердің құықтарына деген сыйлассыздыққа кіналады, себебі, займдар беру мен көмектер қатаң түрде арнайы бағдарламаларды жүзеге асыру келісімен келісілді.

МВФ мен МБРР ұсынған бағдарламаларды қабылдау экономикалық маневраға қажетті еркіндік береді. Кейде дамушы елдер олардан бас тартқан. 70ж екінші жартысында осылай Корея республикасы, 80ж. басында Үндістан жасады. Болашақта екі елде бас тартқан ұсыныстарын үйреншікті жергілікті түрде қабылдады.

МВФмен МБРР-ң дамыған және дамушы елдер арасындағы жаңа қатынастарды құрудағы маңызды рөліне қарамастан, халықаралық қаржы институттары осы салада абсолютті монополист болып табылмайды. Көптеген батыс елдерінің саясаты, мысалы Францияның «үшінші әлем» елдеріне қатысты қатынасы дәстүрлі спецификамен белгіленген.

Сондықтан дамушы елдерге көмекті жүзеге асырудың басты факторы болып, жалпы стратегияны қайтақараумен түсіндіріледі, бұл 90ж. екінші жартысындағы әлемдік банкпен жүзеге асырылды. Оның ұжымы, макроэкономикалық сипат дамушы елдерде прогессивті қамтамасыз ету үшін аз және түзетулерді қажет етеді. Сонымен қатар паралеллді түрде өндірістік және әлеуметтік салаларды дамыту қажеттігі ескеріледі. Бұл байланыста дамушы елдердің ірі «демеушілерінің» стратегиялары түзетулер еңгізу, осы жылы әлеуметтік сала мен білімді қаржыландырады деп күтілуде.

Сонымен қатар Оңтүстіктің барлық елдері еңбек пен капитал арасындағы өркениеттік қатынастардың принциптерін қабылдауға, жазасын өтеушілердің еңбегін пайдаланбауға, әлеуметтік сақтандыруды енгізуге дайын емес. ВТО-ң соңғы форумдарының бірінде Индонезиялық өкіл «мемлекет мекемелеріндегі еңбек стандарттарын бұзу және жұмыс тәжірибелері дәстүрлі азиялық өмір салтын құрады» деп жаоиялаған болатын. Оңтүстік және Солтүстік қатынастары арасындғы жиі кездесетін мәселелер – бұл экология. Дамушы елдердің экологиялық технологияларды енгізу, қоршаған ортаны қорғау бағдарламасын, тропикалық ормандарды кесуді шектеу, кейбір жануарлар түрлерін жоюды, торпикалық теңіздерді қорғау бағдарламаларынан көбінесе бас тартылады.

1997ж. жазда Денверде өткен «сегіздіктің» конферециясында әлемнің басты индустриалды елдерінің Оңтүстік аймағындағы жағдайына байланысты мәселелер бойынша сәйкессіздікті бекітті. Олар таяушығыс бейбіт процесіне жаңа импульс беруге шешім қабылдап, Үндістан мен Пакистан арасындағы диалогтарды колдап, Корея жартыаралындағы реттеулер бойынша төртжақты келісімнің маңызын ескеріп, БҰҰ-ң Қауіпсіздік Кеңесінің Ирак пен Ливанға қатысты барлық резолюцияның толықө шешімін табуға қол жеткізуін шешті. Жаңа басты сәт болып, Иран үкіметіне «аймақтық және әлемдік істерде конструктивті роль ойнауға» шақыру болды.

Солтүстіктің байланыстарынқұрудағы маңызды роль МВФ-н, Әлемдік банкпен, экономикалық форумдармен жүргізілген дамушы елдердің ұзақмерзімді болжамдық дамуларына тәуелді болды. Дамушы елдердің дамуындағы қиындықтарға қарамастан, бұл перспективалар белсенді қызмет атқарды. 1997ж. Әлемдік банктың бағалаулары бойынша, 25 жылға жақын уақытта дамушы елдер жылсайынғы экономикалық дамудың 5-6% орта темпіне жет іп, әлемдік өндірістің 1/3-н қамтамасыз ете алады. Солтүстік сонымен қатар оңтүстік аймағында қалыптасқан, қауіпті басқаруды өз қолына алуға ұмтылды. Бір жағынан, бұл қауіптер дамушы елдер зонасындағы арттақалушылықтың алдын алудағы теңсіздікпен, басқа жағынан – басқару сапасының төмендеуімен түсіндіріледі. Дамушы елдерде жемқорлық пен басқару орталықтарының құлдырауы, эконмикалық көрсеткіштердің әрі қарай жақсаруына өте үлкен қауіп төндіріп отыр.

Сонымен қатар 90ж. аяғындағы қаржы-экономикалық дағдарыс халықаралық қаржы институттарының жамушы елдерге қатысты қатынастарына күманданып, күн тәртібіне осы институттардың жүйелерін түпкілікті қайтаұйымдастыруды қойды. 1999ж. басында Давоста өткен әлемдік экономикалық форумның басты тақырыбы, бұл нарықты либерализциялаудың шарттарымен болған бақылаусыз қысқамерзімді капитал тасымалдаудан болған, Оңтүстік айақтардағы жаһанданудың жағымсыз салдарларын сынға алу болды. Дамушы елдердің жаңа проблемаларына ерекше қарау керектігін, индустриалды дамыған елдердің экономикалық орталығы ықпалды өкілдерінің бірі – Германия жариялады.

Дамушы елдерге арттақалушылықты жою және сыртқы көмекті тиімді пайдалануға көп көңіл бөлуге көп жақты қолдау көрсету, үшінші мыңжылдықтың басында Солтүстік және Оңтүстік елдерінің ынтымақтастығы басты сипатына айналуы мүмкін.

Солтүстік-Оңтүстік қатынастарындағы қарсы тенденциялар, дамушы елдердің беделді ұйымдардың бірі – Қосылмау қозғалысы қызметінде ерекше анықталуда.

Қазіргі таңда қозғалыстың қатысушылары-115 елге жетіп, олардың қызметінде белсенді жұыс істеп жатыр. Бақылаушылар қызметін: Германия, Канада, Италия, Австрия, Испания және Индонезия, ал соңғы кезде оларға Ресейғ Қытай және Украина қосылды.

1961ж. Белградта құрылу кезінен бастап, қозғалыс кең түрде эволюцияны басынан өткерді. Блоктык қарсы шығулар тоқтағаннан кейін, оған X( 1992ж. Джакарта), XI ( 1996ж. Картахена), XII ( 1998ж. Дурбан) конференциялары жаңа импульс берді. Джакарталық және Картахендік конференцияның есептік құжаттарына сәйкес, қосылмау қозғалысы бірполюсті бейбітшіліктен бас тартып, ұлттар теңдігіне деген сыйластыққа негізделген жаңа әлемдік құруда шешуші ролді иемденуге ұмтылды. Қоғалыс қосылмаған елдерді жаңа халықаралық қатынастардыңсжүйесін құруға белсенді қатысты. Оған қатысушылар ядерлық қарусыздану идеяны, Оңтүстік жартышардағы ядерсыз мәртебені қалыптастыруды қолдайды. Бірақ олар ядерлік державалардан осы қару түрін қолданбауға қосымша кепіл беруін, атом энергиясының технологиясын бейбіт пайдалану туралы міндеттерін орындауын талап етіп отыр. Елдер арасында айырмашылықтың олардың даму деңгейіне байланысты болашақтың өзгеруінен сақтайды. Бірақ бұл әлемнің кезекті қатесі деп анықтауға болмайды. Бірақ жетістіктердің елдердің көп бөлігінің скқталу саларларын азайтуға болмайды. Соңғы онжылдықтың тенденцияларына сәйкес, әлемнің дамыған және дамушы бөліктері арсындағы қатынастар жаһанданудың конфронтациясының жаңа осіне айналдыруға қабілетсіз.

Іске асуға мүмкін істері, бұл Оңтүстік пен Солтүстік арасындағы қатынастардың түрлерінің дамушы елдер зонасында аймақтардың интеграциялық процестерді кеңейту, потенциалды аймақтардың лидерлерінің позицияларын нығайту болып табылады.

Бірақ XX ғасыр халықаралық қатынастарының жүйесін құру дифференциация процестеріе емес, әлемдік қоғамдық мүшелердің жаһандық өзара тәуелсіздігін анықтайтын болды.

Үшінші мыңжылдық басында әлем Шығыс-Батыс немесе Солтүстік-Оңтүстік сызықтары бойынша бөлінбей, жаһандық процестеріне қатынасқан және олардың өнімдерін пайдаланып отыратын айырмашылықтар мен елдерден және осы процестеріне қатыса алатын мүмкіндіктері бойынша бөлінеді.

№ 8 дәріс

Тақырып:АҚШ-экономикалық, саяси және әскери саладағы әлемдік лидер

Дәрістің мазмұны: Халықаралық қатынастардағы АҚШ, артықшылықтары, лидерге айналу себептер. Сыртқы саясаттың жалпы эволюциясы.

Новые тенденции постиндустриального мира и региональные проблемы междуна­родных отношений. Формирование нового миропорядка на началах реального полицентризма. Гегемоны и лидеры в международных отно­шениях. Международная стратификация. Роль великих держав в мировой политике. Внешнеполитическая деятельность государства в международных организациях и в мировой политике.

Восток — Запад: конфликт или взаимодействие. Региональные геостратегические треуголь­ники. Многополярность и региональные подсистемы междуна­родных отношений. Дихотомии: центр — периферия. Запад — Восток, Север — Юг. Евразийство и региональные про­блемы международных отношений.

№ 9 дәріс

Тақырып: Орталық және Оңтүстік-Шығыс Европа.

Дәрістің мазмұны: Орталық және Оңтүстік-Шығыс Европа елдері. Оңтүстік-Шығыс Европа үшін болашақ стратегиясы. 1999 ж. тұрақтылық пактісі және оның қамтамасыз етілуі. Югославия, ондағы демократиялық және саяси қайта құрулар.Балкандағы интегрциялық процестер. Нафта ролі.

1990-1991 жылдары шешімдерді қабылдау негізінде Шығыс Европадағы коммунизмнің құлдырауымен және КСРО-ғы реформалардың жалғасуымен басты себеп Европа бытыраңқылығы екінші орында қалғандығы болды. Шығыс континентіндегі реформалар уақытты қажет ететіндігін түсінген СБСЕ мүшелері біріккен демократиялық Европаға жол – құндылықтар Хартиясында бекітілген Шығыс пен Батыс арасындағы жақындасу негізінде ашылатындығына көзі жетті. Бұған 80-90 жылдарда құрыла бастаған европалық мемлекеттердің қарым-қатынастарындағы жаңа механизмдер ықпал етілуіне шақырылды. Оларға келесі үрдістер кіреді:

- СБСЕ аясында саяси диалог пен қарым-қатынастардың институционализациясы;

- Шығыс ( СЭВ, ОВД ) пен Батыс ( НАТО, ЕО, ЗЕС ) елдерінің көп жақты ұйымдардың реформасы;

- Бір жағынан НАТО, ЕО, ЗЕС, Европа Кеңесі арасындағы ынтымақтастықты дамыту, екінші жағынан Шығыс Европа мемлекеттерімен;

- Субаймақтық ұйымдардың қалыптасуы, олрдың қатарларына Орталық европалық инициатива, Вишеградтық топ, Балтық теңізі мемлекеттерінің Кеңесі (СБЕР ), Қара Теңіз экономикалық ынтымақтастық, Оңтүстік Шығыс Европағы ынтымақтастық бойынша инициатива.

Түрлі жалпы Европалық, аймақтық және субаймақтық ынтымақтастық формаларының бірігуі Европада мемлекет аралық қатынастардың жаңа жүйесінің құрылу үрдісін қамтамасыз ету керек еді. Алайда, 90 жылдардағы оқиғалар көптеген жоспарлардың орындалуына күмән келтірді.

1. Аз уақыт ішінде Қырғи қабақ соғысы кезінде Шығыс Европада КСРО билігін қамтамасыз еткен ұйымдар өз қызметін тоқтатты. 1990 жылдың аяғында Орталық және Шығыс Европа ( ЦВЕ ) елдерінде өрістеген кеңес басшылығының «Брежнев Доктринасы» үлгісіне қайтадан келу үрейі 1991 жылы-СЭВ пен ОВД тағдырын анықтады. 1991 жылдың 27 маусымында СЭВ-ті тарату туралы, ал 1 шілдеден бастап Варшава ұйымы қызметін тоқтату туралы протоколға қол қойылды. 1991 жылы ЦВЕ елдері КСРО-мен екі жақты саяси келісімді қайта қарау үрдісін тездетті. Кеңес әскерлері Венгрия, Польша және Чехословакиядан шығарылды. ЦВЕ елдерінің жаңа сыртқы саяси жүйесі құрылды, олар өздерінің басты міндетін Европа Кеңесі, ЕО және НАТО-ң ИНтеграциясынан көрді.

2. Югославия дағдарысының пайда болуы, 1991 жылғы Сербияның және федерация құрамынан шығуға тілек білдірген Хорватия мен Словения арасындағы әскери қарама-қайшылықтардың басталуы, ал 1992 жылғы Босния мен Герцеговинадағы ( БиГ ) соғыс; 1991 жылдың аяғында КСРО-ң ыдырауы-барлығы Европадағы жағдайлардың терең өзгерісіне алып келді.

3. Жаңа жағдайда өздерінің рөлін Батыс Европалық (ЕО, ЗЕС, Европа Кеңесі) және Евро-атлангтикалық ынтымақтастық (НАТО) институттары сақтап қалды. Алайда, бұл ұйымдар да европалық даму проблемасын шешуде өздерінің жаңа рөлін анықтау қажеті туындады, сонымен қатар посткоммунистік мемлекеттермен жаңа қатынастарды құру тұрды.

Жаңа Европаны құрудағы негізгі дилеммалар

Қырғи қабақ соғыстың аяқталуымен екі әскери блок арасында ұлттық және европалық қауіпсіздік мәселелері, бастысы кең масштабтағы әскери дағдарыс қаупі соңғы орынға шықты. Алдыңғы орынға жаңа проблемалар мен шақырулар қойылды, оған жеке және коллективті түрде континент елдері тіреледі. Европадағы мемлекет аралық қатынастар жүйесінің болашағына болжам жасайтын европалық саясатытың негізгі дилеммаларына келесілер жатады:

1. Германияның бірігуі мен оның суверенитетіне деген шектеуді алып тастау кейбір елдерде үрей туғызды. Германияның ЦВЕ елдері мен Ресей арасындағы экономикалық байланыстардың жандануы; оның мұндағы реформаларды қолдауы мен шетел инвестицияларын қамтамасыз ету үрейді одан сайын күшейтті. Германия саясатының «ренационализациясы» соңында европалық державалар арасында бәсекелестікті жандандырды. Ол өз кезегінде жаңа дағдарыстар туғызды.

Германияның бірігуі үрдісінде батыс елдері оның саясатының маңыздылығы Германияның ЕО және НАТО-ға интеграциялануы болады деп есептеді. Бұл көзқараспен кейін кеңес басшылығы да келісті.

ФРГ-ң саяси класында 90 жылдардың басынан европалық саясатқа қатысты келесі консенсустар қалыптасты:

• ЕО пен НАТО интеграциясындағы үрдісті сақтау, ФРГ-ң бір жақты іс-әрекеттерден бас тартуы; Германия ЕО қызметінің кеңеюін қолдай отырып, осы үрдістің жақтаушысы болып табылады;

• ЦВЕ елдерінің батыс құрылымдарға кіруіне ықпал ету; осылай Бонн бір жағынан ЕО пен НАТО интеграциясы арсындағы қайшылықтарды жоюға, екінші жағынан ЦВЕ елдерінде саясатты жандандыруға талпынды;

• Германия Ресеймен әріптестік қатынастарды сақтап қалуға ұмтылуда.

2. Ғасырлар бойы Ресей мен Европа қатынастары бір-біріне екі жақты тартылумен қатар алыстау ретінде қаралды. Бірінші КСРО-ң, кейін Ресейдің демократизациялануы, нарық реформаларының саясаты және шаруашылық үрдістерге бейімделуі Ресейдің европалық және жахандық жүйесіне біртіндеп интеграциялануына жол ашады.

3. 80 жылдардың аяғындағы Европадағы саяси және идеологиялық бөлінуді бастан өткізу Батыс және Шығыс Европа мемлекеттері арасындағы әлеуметтік-экономикалық даму мәселесін тез шеше алмады. ЦВЕ елдеріндегі өтпелі кезеңнің қиындықтары мен жалғасуы 90 жылдардың басында еленбеді, сондықтан Европада әлеуметтік-экономикалық бөлу сызықтары сақталуда. Ішкі дестабилизацияның қауіптілерінің бірі 1996-1997 жылдардағы Албаниядағы хаос болып табылады.

4. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін Европа локальді және аймақтық дағдарыстарды басынан кешірді, соның ішінде қарулы. Бұрынғы Югославияда массалық күшті қолдану Европа үшін үлкен шок болды.

Европадағы қазіргі дағдарыстардың көпшілігі ұлттық мемлекет құру деңгейінен өтпеген елдерде әскери қарсылық бой алды.

5. НАТО-ң 1999 жылғы наурыз-маусым айларындағы Косово (СРЮ) дағдарысына әскери араласуы Европаны жаңа проблемалар алдына қойды.

Осымен бірге 1998-1999 жылдардағы косоволық дағдарыс басқа маңызды және ұзақ мерзімді проблеманы туғызды. Ол халықаралық, соның ішінде европалық қауымдастық мемлекеттерінде бейбіт, қарусыз құралдардың болмауымен байланысты. Арнайы халықаралық құралдарды дайындау косово дағдарысы тұсында айқын болды.

6. Қауіпсіздіктің жаңа шақырулары 90 жжылдары қауіпсіздік саясатының дәстүрлі емес өлшемдері ы айтуды рұқсат етті.

Егер 1989-1992 жылдары европалық мемлекттердің көпшілігі жаңа европалық жүйені құру нұсқалары туралы айтуда сақтық білдірсе, ал 1993-1994 жылдардан бастап көптеген үрдістердің ықпалымен нұсқалар саны азая бастады. 1997 жылы дискуссиялар дейгейі аяқталды. 1993-1997 жылдары біріккен Европаны құрудағы «парадигма өзгерді». Ол қазіргі кезде Шығыс пен Батыстың «жақындасуы» негізінде пайда болды, ал нәтижесінде батыс ұйымдарының біртіндеп кеңеюімен жалғасты.

СБСЕ-ң ОБСЕ-ге институционализациялануы мен қайта құрылуы

1990 жылға дейін СБСЕ мемлекет аралық форумдар сериясын құрып келді. Жиналыстар үш негізгі міндеттерді шешуді қамтамасыз етті. Шығыс пен Батыс арасындағы интенсивті және жиі сұхбатты қолдау; мемлекттердің бір-біріне деген және азаматтарға деген қатынастардың нормалары мен стандартты көзқарастарының бірігуі; мемлекеттер міндет етіп алған мәселелерді қарастыру. 90 жылдардың басына СБСЕ Шығыс пен Батыс арасындағы қатнастарды реттеу құралына айналды. 1990 жылдан кейін СБСЕ-ң дамуы, 1995 жылдың 1 қаңтарынан Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық бойынша ұйымға (ОБСЕ) айналуы бірнеше белгілермен сипатталды.

1. 1992-1993 жылдары ОБСЕ құрамы оған бұрынғы КСРО елдері мен бұрынғы Югославия елдерін, сонымен қатар Албания мен Андорраны қабылдауымен кеңейді. ОБСЕ ең әмбебап, жалпы европалық ұйым болып табылады. Ол оның жұмысындағы артықшылықтары мен қиындықтарын да айқындайды. Ұйым проблемалары арасында консенсусқа жету қиындығымен қатар қатысушы- мемлекеттердің мәдени-саяси көпжақтылығы айтылады.

2. Париж Хартиясы СБСЕ-ң институционализациясына жол салды, оны ОБСЕ-ге қайта құрылуына жетеледі. 1990 жылдан бастап ұйымның тұрақты және күн сайынғы жинақтаушы құрылымдары мен институттары құрылады. Екі жылда бір рет жоғарғы деңгейдегі кездесулер өткізіледі (1992 жылы, Хельсинки; 1994 жылы, Будапешт; 1996 жылы, Лиссабон). Бастапқы кезде жылына бір рет, ал қазіргі таңда екі жылда бір рет ОБСЕ министрлер кеңесінің кездесулері өткізіледі (1991 жылы, Берлин; 1992 жылы, Прага мен Стокгольм; 1993 жылы, Рим; 1995 жылы, Будапешт; 1997 жылы, Копенгаген; 1998 жылы, Осло). Шешімдерді өзі қабылдай алатын орган тұрақты кеңес болып табылады, ол Венада апта сайын отырыстар өткізеді. Прагада бюросы бар Венада хатшылық; Варшавада-демократиялық институттар мен адам құқықтары бойынша Бюро (БДИПЧ); Женевада-ОБСЕ аясындағы пайдалану мен арбитраж бойынша Сот орналасады. Жыл сайын Прагада ОБСЕ экономикалық форумы өткізіледі. Венада қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық бойынша ОБСЕ форумы қызмет істейді, оның аясында қару-жарақтарды бақылау мәселелері қарастырылады.

3. ОБСЕ-ң оперативті қызметі кеңейіп келеді. Ол дағдарыстардың алдын алу, дағдарыстарды бақылау және дағдарыстан кейінгі қалпына келтіру шараларын; құқықтық мемлекет институттарын құру және адам құқықтарын қамтамасыз ету салаларында көрініс табуда.

1992 жылдан бастап ОБСЕ дағдарыс аймақтарына ұзақ мерзімді миссияларды бағыттауда. Ұзақ мерзімді миссиялар БиГ, Грузия, Латвия, Македония, Молдова, Тәжікстан, Украина, Хорватия, Эстония, Косовода қызмет істеуде. 1995 жылдан бастап ОБСЕ топтары Шешенстанда, ал 1998 жылдан бастап Беларуссияда қызмет атқарады. Минск тобы таулы карабах мәселесіне кірісті. ОБСЕ тұрақты Албанияда өкілдік етеді.

1996 жылдан бастап ОБСЕ пост дағдарыстардан кейінгі қалпына келтіру міндеттерін орындай бастады. ОБСЕ-ге қару-жарақтарды субаймақтық бақылау шаралары, Оңтүстік Шығыс Европада аймақтық шаралар туралы келіссөздер жүргізу, сенімді нығайту шаралары міндеттелді.

90 жылдардан бастап ОБСЕ басқа да халықаралық ұйымдармен бірігіп жұмыс істейді.

4. Басқа европалық ұйымдарға тән емес және ОБСЕ-ң әмбебаптылығын көрсететін функцияларына келесілер кіреді:

- жалғыз жалпы европалық ұйым бола отырып ОБСЕ нормативтік қызметтерді жүзеге асырады, сонымен қатар басқа аймақтық ұйымдар қабылдаған шаралардың легитимдігін қамтамасыз ете алады;

- қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық бойынша веналық Форум аясында қару-жарақтарды бақылау мәселелері қарастырылады және шешіледі: сенім мен қауіпсіздікті нығайту шаралары; ашық аспан бойынша Келісім, Европадағы жай әуе күштері туралы Келісім (ОВСЕ) және ОВСЕ-IА;

- ОБСЕ-ң дағдарыстардың алдын алу, хабарлау сияқты оперативті қызметтері керемет болып табылады;

- Европа Кеңесі мен ОБСЕ-ң ұқсастықтарына қарамастан, соңғысы адам құқықтарын сыйлау мен құқықтық мемлекет институтын құруда ОБСЕ барлық аймақтарындағы жалғыз ұйым болып қалуда.

ЦВЕ-ге трансформациялау үрдістері

90 жылдары ЦВЕ елдерінің сыртқы саясаты мен ішкі даму динамикасы бірнеше факторлармен анықталды. 90 жылдардың басына таман дискуссиялар кезеңінен кейін бұл елдерде негізгі ішкі және сыртқы саяси мақсаттарының кең консенсусы қалыптасты. Оның мәні ЦВЕ елдерінің Европаға реинтеграция жолдарын анықтау болды. Яғни, Европа Кеңесі, ЕО, ЗЕС, сонымен қатар НАТО-ға мүше болу.

ЦВЕ елдерінің жағдайына бірнеше факторлар ықпал етеді. Біріншіден, реформалар үрдісі мұнда қиын және ұзақ мерзімді болды. Екіншіден, саяси және экономикалық реформаларды жүүзеге асыруда ЦВЕ елдерінің дифференциациясы рельефті бола бастады.

Өткізіліп жатқан қайта құруларға коммунизм кері әсерін тигізуде: биліктің жоқтығы, азаматтық қоғамның дамымағандығы, ориентирлердің болмауы. Экономиканың жүйелік және құрылымдық реформаларын жүргізу бюрократия мен қызығушылар топтарының мықты позициясымен қиындатылады. Қиындықтарды сонымен қатар нарық экономикасына көшу мен саяси жүйені қайта құру туғызып отыр.

ЦВЕ-ң он елінің ішіндегі Албания, БҰҰ-ң классификациялауы бойынша, кіріс иөлшері төмен мемлекеттер қатарына жатқызылады. Мемлекеттердің көп бөлігі кірісі төмен орта топтарға жатады. Тек үш ел (Чехия, Венгрия және Словения) кірісі жоғары төмен топтарға кіреді. Кірісі жоғары топтар қатарына ЦВЕ-ң ешбір елі жатпайды. Экономикалық дамудың төмендігі, коммунистік жүйенің тез бөлінуі, ескі мәселелер мен өнімділіктің төмендеуі өз кезегінде әлеуметтік-экономикалық үрдістерге кері әсерін тигізді.

ЦВЕ-ң бес мемлекеті-Чех Республикасы, Польша, Венгрия, Словакия және Словения реформаларды жүзеге асыруда лидер болып табылады.

ЦВЕ-ң лидерлік бестігі реформаларды жүзеге асыруда үлкен жетістіктерге қол жеткізді, 90 жылдардың екінші жартысында олардың экономикалық жағдайы жақсарды. 1993-1994 жылдары барлық бес елде экономикалық өсім байқалады. Бұл елдер үшін оң фактор инвестициялардың өсуі және инфляциялардың бірқалыптылығы болып есептеледі. Кері факторларға бұнда жұмыссыздықтың жоғары деңгейі жатады (Чехиядан басқалары); орта жалақы деңгейінің төмендеуі; әлеуметтік дифференциациялардың өсуі; әлеуметтік қамтамасыздандыру жүйесінің болмауы; тұрғындардың кедейлікке ұшырауы.

Балтия елдері-Латвия, Литва және Эстония ЦВЕ-ң лидерлік бестігі қатарына қосыла алатындарға жатады. Алайда, олар бұрынғыдай экономикалық және әлеуметтік проблемаларға тіреледі. Оңтүстік Шығыс Европа елдері-Албания, Болгария және Румыниядағы трансформация үрдісі тұрақсыз нәтижелермен көрінді, соның ішінде 1996-1997 жылдардағы албан дағдарысын айтуға болады.

ЦВЕ-ғы сыртқы саяси жағдай аймақтық және экономикалық ынтымақтастық механизмдерінің жоқтығымен сипатталады. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін мұнда түрлі субаймақтық ұйымдар пайда болды. ЦВЕ елдері Орталық европалық инициатива, вышеградтық топ, СГБМ, ЧЭС, карпат аймақтарының ынтымақтастығына мүше. Болгария Оңтүстік Шығыс Европа мемлекеттерімен қатынасты дамытуда инициатива білдіруде. Субаймақтық ынтымақтастық саясатын Румыния жүргізеді. Ол 90 жылдары бір-бірін толықтыратын үш жақты ынтымақтастық пактісінің күрделі «үшбұрыш» жүйесін құрды (Польша мен Украина, Болгария мен Түркия, Молдова мен Украина, Венгрия мен Австрия, Болгария мен Греция).

Евро Одақ: интеграцияның тереңдеуі мен кеңеюі

Қырғи қабақ соғыстың аяқталуы, Европада блоктық қаосылықтың жойылуы, Германияның бірігуі, ЦВЕ-де жүйелік трансформацияның басталуы ЕО елдерін жаңа белестер алдына қойды. Германияның европалық саясатқа күшейіп келе жатқан ықпалын «басу» Бонн әріптестерін ЕО аясындағы интеграцияны тереңдетуге итермеледі. Бұл саясат жақтастары, жекелей, Франция, Италия, ЕО-ң кіші елдері кірді. Басынан бастап бұл саясатты Германия қолдады. Ұлыбритания ЕО құрамының ЦВЕ мемлекеттері арқасында кеңейгенін қолдады. Аз уақыт ішінде ЕО аясындағы негізгі дискуссиялар: тереңдеу немесе кеңею дилеммаларына тірелді. Нәтижесінде таңдау интеграцияны тереңдету жағына жасалды.

ЕО алдындағы интеграцияны тереңдету бойынша қадамдар қырғи қабақ соғыс аяқталғанға дейін жасалды. 1985 жылы ЕО елдерінің үкімет және мемлкет басшылары 1987 жылы күшіне енген Бірыңғай европалық акт қабылдады. Бұл құжат бойынша 1992 жылдың аяғына дейін жалпы ішкі нарық құруды аяқтау ойластырылды.

Европадағы өзгерістер ЕО елдерін интеграцияны тереңдетуде радикалды қадамдарға итермеледі. 1991 жылы 8-10 желтоқсанда Маастриихтегі (Нидерланды) ЕО елдері лидерлерінің кездесуінде Европалық Одақ туралы келісім жобасы құпталды. Бұл келісім 1992 жылы 7 ақпанда сыртқы істер және қаржы министрлері қабылдадап, 1993 жылы күшіне енген еді. Келісім интеграциның тереңдеуін бірқатар бағыттардан көреді:

1. 1957 жылы Рим келісімімен қабылданған Еропалық экономикалық қауымдастық Европалық Одақ болып қайта құрылады. ЕО қызметтерінің сфералары кеңейеді. Кеден одағы, жалпы нарық, жалпы еыл шаруашылық және сыртқы сауда саясаты 1999 жылдан бастап Европалық валюта одағымен (ЕВС) толықтырылады. ЕВС өз саясатын қоршаған ортаны қорғау, денсаулық, білім және әлеуметтік салалармен бірлесе отырып жүзеге асырады.

2. ЕО қызметінің жаңа бағыты сыртқы саясат пен қауіпсіздік саясатын (СВПБ) бірлесе отырып жүзеге асыру болып табылады.

3. Жаңа бағыт болып ішкі саясаттағы ынтымақтастық табылады. Бұл ЕО елдерінің саяси баспана беру, иммиграциялық үрдістерді басқару, заңсыз қылмыспен күрес жүргізу саясаттарын бірігіп жүзеге асыру болып табылады. Алайда, бұл салада да ЕО министрлар кеңесінің шешімі қажет.

Маастрихт келісімі одақ ішіндегі ерооптимистер мен евроскептиктердің арасында қайшылық туғызды. Келісімнің дамуы мен қайта қаралуы ЕО елдерінің үкімет аралық конференцияларында қаралды. Конференция 1996 жылы 26 наурызда Туринде (Италия) мемлекет және үкімет басшылары кездесуі деңгейінде Европалық кеңес отырысымен ашылып, 1997 жылы 16-17 маусымда Амстердамда 1997 жылы 2 қазанда сыртқы істер министрлері қол қойған Астердам келісімінің қабылдануымен аяқталды. 1999 жылы 1 мамырда күшіне енген келісім келесілерді қарастырады:

• ішкі саясат саласында ЕО компетенцияларының кеңеюі. Гаагада ақпаратты жинау, өңдеу және алмастыру орталығы ретінде құрылған Европол оперативті функцияларды иеленді. Ұлттық полиция менкедендік ведомстволар, заң органдарының халықаралық ынтымақтастығы кеңейе түсті. Саяси баспана беру, иммиграция және қашқындар жағдайы саясаты саласында ЕО компетенциясы кеңеюде;

• ЕО елдері азаматтарының құқықтық жағдайын қадағалау. Дискриминацияның пайда болмауына қарсы шаралар қолдануда ЕО мүмкіндіктерінің кеңеюі. Одақ елдерінің барлығында еркек пен әйел теңдігі принципі міндетті болды;

• әлеуметтік саясат саласында одақ функцияларының кеңеюі. Келісімде бірінші рет жұмыспен қамтылу саясатын координациялау туралы тарау пайда болды. Келісім денсаулық саласында минималды стандарттарды құрды. ЕО саясаты әр салада экологиялық критерийлерге сай келуі қажет;

• СВПБ механизмдерін нығайту және жақсарту. СВПБ аясында шешімдер қабылдау үрдісі жақсарды;

• халықаралық дағдарыстарды қадағалау бойынша жаңа функциялар. Амстердам келісімі бойынша ЕО компетенциясына гуманитарлық акцияларды жүзеге асыру кіреді.

• ЕО құрылымдары мен институттарының реформасы. Оның мақсаты-Европалық парламент пен Европалық комиссия позицияларын нығайту, шешімдерді қабылдау ережелерін жақсарту. 1997 жылы 15 шілдеде ЕО комиссиясы «күн тәртібі 2000-ды» таныстырды. Ол одақ қызметіндегі реформалардың негізгі бағыттарын қарастырды. Бұл рекомендациялар ЕО елдерінің мемлект және үкімет басшыларының Европалық кеңестің арнайы отырысында 1999 жылы 29 наурызда Берлинде құпталды.

1993 жылы ЕО елдері мен Европалық еркін сауда ассоциациясы

(ЕАСТ) арасында Европалық экономикалық кеңістік (ЕЭП) құру туралы келісім күшіне енді. Алайда, ЕЭП туралы келісім екінші кезекте қалды, себебі Швейцария оны референдум барысында ратификацияламады, ал төрт мемлекет-Австрия, Норвегия, Финляндия және Швеция ЕО-қа кіру жөнінде келісімдер жүргізе бастады. 1995 жылдың 1 қаңтарынан бастап Австрия, Финляндия және Швеция ЕО мүшелері болды.

Ең қиыны ЕО-қа ЦВЕ елдерінің кіру мәселесі болды. «Европалық келісім» атты келісімдер ЕО-ң ЦВЕ елдерімен тығыз қарым қатынас жасауға мүмкіндік берді. Алғашқы бұндай келісімге 1991 жылы 16 желтоқсанда Венгрия, Пльша және Чехословакия қол қойды.

«Европалық келісімге» қол қойғандарға ассоциацияланған мүшелер статусын берді. Алайда, ассоциацияланған мүшелер статусын иемдену Европалық Одаққа кіру кепілі болып табылмады. Тек 1993 жылы 21-22 маусымда «Европалық кеңес Орталық және Шығыс Европа ассоциацияланған елдері Европалық Одаққа мүше бола алатындығы» туралы саяси шешім қабылдады.

ЕО-ң ЦВЕ елдерінің интеграциясы бойынша нақты стратегия 1994 жылы 9-10 желтоқсанда Эссенде (Германия) Европалық кеңес отырысында қабылданды. Кеңес ЦВЕ елдерінің ЕО-қа кіруі туралы келіссөздер тек үкімет аралық конференция аяқталғаннан кейін мүмкін екендігін атап өтті. Кеңес ЦВЕ елдерінің одаққа кіруінің қысқа және ұзақ мерзімді шарттарын анықтады.

Одақ ішіндегі қарама қайшылықтарға қарамастан ЕО нәтижесінде ЦВЕ елдеріне қатысты дифференционалданған саясат жүргізді. ЦВЕ елдерінің қатарынан бірінші бестік үміткерлерге Венгрия, Польша, Словения, Чехия және Эстония кірді. 1998 жылы 31 наурызда осы елдермен және Кипрмен келіссөздер басталды. Бұл елдер ЕО-қа 2001 жылы кіруі мүмкіндігі айтылды, ал ЕО Комиссиясы 2003 жылды болжамдады.

Европадағы болашақ қатынастар жүйесінің негізгі контурлары

1997 жылғы қабылданған ЕО пен НАТО-ң Шығысқа кеңею, сонымен қатар ОБСЕ аясындағы ХХI ғасырда Европа үшін жалпы және кең көлемді қауіпсіздік моделі туралы дискуссиялар нәтижесінде қазіргі кезде Европа мемлекет аралық қатынастардың жаңа жүйесін құрудағы фазаға өтуге аяқ басты деуге болады.

Біріншіден, бұл батыс европалық және атлантикалық ынтымақтастық қауіпсіздігінің кеңеюі. Соңғы төрт жылда европалық даму динамикасы «үлкен» Европаны құру парадигмасының ауысуымен сипатталды. Шығыс пен Батыс континенттер бөліктерінің жақындасуы алдыңғы тенденция бола алмады. Алдыңғы орынға батыс ұйымдардың Шығысқа кеңею тенденциясы шықты. Басталған батыс ұйымдарының кеңеюі Европаның жаңа бөлшектенуін білдірмейді, керісінше оның бірігуі болып табылады.

Екіншіден, бұл европалық қауіпсіздіктің құрылып келе жатқан жүйесінің плюралистік мазмұны болып есептеледі.

Қазіргі кезде және болашақта ешбір европалық ұйым Европа ауыспалы кезеңде басынан өткізіп жатқан барлық проблемаларды өздігінен шешіп және пайда болған қауіптерге төтеп бере алмайтын фактті мойындады. Бұл қорытынды ОБСЕ-ге де, НАТО-ға да бірдей қатысты.

Осылай, шындығында біз әлде-ОБСЕ, әлде-НАТО деген таңдау алдында тұрған жоқпыз. Егер НАТО-ң кеңеюі атлантикалық ынтымақтастық қауіпсіздігінің тұрақты ісін Орталық және Шығыс Европа елдерінің бірқатарларына тарата алса, онда ОБСЕ европалық саясат салаларында алдыңғы орындарды сақтап қалып отыр. Бұл басқа аймақтық ұйымдардың қызметін санкциялай алатын европалық мемлекеттердің жалғыз әмбебап ұйымы. ОБСЕ локальді дағдарыстарды реттеу мен алдын алу, әскери салада қару жарақтарды бақылау, ұйымның барлық мемлекет-мүшелерінде адам мен ұлттық азшылықтар құқықтарының сақталуында маңызды рөлге ие.

Үшіншіден, бұл Европада жаңа ұйымдарды құру қажеттігінің керексіздігі. Бүгінгі таңдағы міндет аймақтық ұйымдардың қарым қатынасын реттеу, біріккен істер нәтижелерін координациялау болып табылады. Басқаша айтқанда, қауіпсіздік концепциясына сай ОБСЕ, НАТО, ЕО, ЗЕС және Европа Кеңесі арасындағы қарым қатынасты жақсарту.

Соңғы мәселе, бұл Ресейдің Европадағы қатынастардың жаңа жүйесіне қалай енетіндігі болып табылады. Біріккен Европаны құрудағы парадигманың өзгеруі, әрине, көптеген шығыс европалық елдерге қарағанда Ресей үшін басқа мағына иеленді. Бастысы, басқа елдерге қарағанда Ресей алдында ЕО немесе НАТО-ға кіру туралы мәселе тұрған жоқ. Олардың кеңеюі Ресей үшін европалық жүйеге интеграциялануын азайтады.

Біздің түсінігімізде Ресейдің басты қызығушылығы бөлшектенген емес, керісінше біртұтас Европамен қызмет ету болып табылады.

Екінші Ресейдің маңызды қызығушылығы Ресей мен Батыс арасында, жеке Европа, қайшылық жағдайларды туғызбау, Ресейдің кеңейіп келе жатқан европалық ынтымақтастық қауіпсіздігіне жол табу болып есептеледі. ЕО пен НАТО әріптестік қарым қатынастарының институционалдануы Европадағы Ресей саясатының негізгі приоритетеріне айналуы тиіс. Ресейді ЕО және НАТО-мен байланыстыратын арнайы механизмдер мен институттар европалық институттар жүйесінде жаңа бағыт болуы тиіс.

Солтүстік атлантикалық одақтың Шығысқа кеңеюінен емес, жоғарыдағы мәселелерге қатысьы НАТО-мен диалог қажет. Ресей мен НАТО арасында ұзақ мерзімді әріптестіктің құрылуы екі жақтың мүдделеріне сай келуімен қатар, европалық қауіпсіздіктің жаңа жүйесінің негізіне айналуы қажет. Ресй үшін НАТО-мен әріптестіктің институционалдануы Европлық Одақпен қатынастардың дамуымен бірге бұл жүйеде маңызды орынды иеленуге жол ашады.

Европалық ұйымдармен Ресей қарым қатынастарының институцияналдануы

1994 жылдан бастап Ресей саясатында алдыңғы қатарлы европалық ұйымдармен тікелей саяси диалог механизмдері негізінде біртіндеп қарым қатынастарды институционалдауға көңіл бөлінуде.

1994 жылы 24 маусымда Ресей Федерациясы мен Европалық Одақ арасында әріптестік және ынтымақтастық жөнінде келісімге қол қойылады. Ол 1997 жылдың 1 желтоқсанынан күшіне енеді. Келісім саяси, экономикалық және басқа да мәселелері бойынша кеңес берулерді қосқанда Ресей мен ЕО арасында саяси диалог механизмін бекітті. Жылына екі рет Ресей президенті мен ЕО басшылары арасында кездесулер өткізілуі қажет.Министрлер деңгейіндегі диалог ынтымақтастық Кеңесі аясында жүзеге асырылады. Ол өз қызметінде ынтымақтастық Комитетіне жүгінеді. Парламенттік ынтымақтастық Комитеті Кеңеске өз кеңестерін бере алады.

ЕО Ресейді ауыспалы кезең экономикасы бар ел деп таныды. 1998 жылы ЕО Ресейге қатысты нарықтық экономикасы бар елдерде қолданылатын антидемпингтық шараларды жүзеге асыруға шешім қабылдады. Сату тәртібі негізгі элементтер бойынша ГАТТ/ВТО ережелеріне сәйкес келеді. Ресей келіссөздер нәтижесінде ресей тауарларының ЕО елдеріне импортта сандық шектеулердің алынуына қол жеткізді. Алайда, түрлі келіссөздермен көмір мен қара металлургия тауарлары, тоқыма, ауыл шаруашылық өнімдері, ядролық жану циклы тауарлары, коммерциялық космостық нарық реттелуде. 1998 жылы бұл мәселелердің көбін реттеудегі үрдіс аяқталды.

Ресей мен НАТО қарым қатынасы баяу дамыды. ПРМ бағдарламасын қабылдау бастапқыда ресей басшылығымен оңды қарсы алынды. Алайда, ПРМ-мен қоса НАТО-ң кеңею идеясының сынға алынуы жағдайында Ресей НАТО-мен «ерекше» қарым қатынасты құру приоритетіне көңілін аударды.

1994 жылы 22 маусымда Ресей ПРМ-ң құжаты мен протоколына қол қойды, онда жеке кең әріптестік бағдарламасын дайындау тілегін білдірді. Ресей мен НАТО диалог пен ынтымақтастықты қауіпсіздік саясаты мәселелері бойынша ақпарат алмасу арқылы тереңдетуге міндеттелді.

Келесі келіссөздер барысында екі құжат дайындалды. Оларға қол қою 1994 жылдың 1 желтоқсанына жоспарланды. Олар –ПРМ аясында Ресей мен НАТО ынтымақтастығының жеке бағдарламасы және НАТО-мен кеңейтілген саяси диалог механизмі туралы құжат. Алайда, екі құжатқа тек 1995 жылы 31 мамырда Нордвейкте (Нидерланды) қол қойылды.

Осы уақыттан бастап Ресей НАТО-мен кең түрдегі саяси диалогқа көңілін аударды. Жеке әріптестік бағдарламасы толық мазмұнға ие болмады. 1995 жылдан бастап Ресей кездесулерді 16+1 формуласы негізінде құрғанымен, бұл механизмнің көптеген жақтары оны қанағаттандырмады. Диалог тұрақсыз негізде және елшілер деңгейі кездесулерімен шектелді, алдайда, 1996 жылдан бастап «16+1» құрамындағы кездесулер сыртқы істер және қорғаныс министрлері деңгейінде өткізіле бастады. НАТО-ң кеңеюіне қарсы болған Ресей 1997 жылдың басына дейін саяси кеңес берулер механизмдерін жақсарту жөнінде ресми диалогтан бас тартып келді.

Тек 1996 жылдың желтоқсан айынан бастап Ресей мен НАТО арасында 1997 жылдың қаңтарынан бастап бір бірімен қарым қатынас жасау туралы келісілді. Осының нәтижесінде 1997 жылы 27 мамырда Парижде Ресей мен НАТО арасында бір бірімен қарым қатынас жасау, ынтымақтастық және қауіпсіздік туралы Негізін қалаушы актке қол қойылды. Бұл құжатта ынтымақтастық принциптері, Біріккен тұрақты кеңес аясындағы ынтымақтастық пен кеңес беру механизмдері қаланды.

№ 10 дәріс

Тақырып:ХХІғ. Латын Америкасы.

Дәрістің мақсаты: Латын Америкасы елдері, аймақтық ерекшеліктер,

спецификалық мүдделері туралы түсінік беру.

Негізгі мәселелер және дәрістің қысқаша мазмұны:

Латын Америкасы елдерінің спецификалық мүдделері. Біртұтас сауда-экономикалық және инвестициялық кеңістіктің қалыптасуы.

1.Аймақтық ерекшеліктер.

Латын Америкасы аймағы 34 тәуелсіз мемлекеттен және бірнеше тәуелді территориялардан тұрады. Территориялардың өлшеміне, экономикалық және ресурстың потенциалы, тұрғындардың этникалық құрамы, мемлекеттің саяси және рухани дәстүрлерінің әртүрлілігімен Латын Америкасында анықты бір өзгешелік білінеді және бұл қазіргі халықаралық қатынастарда оның орнын қалыптастырады.

Өткен ғасыр соңында Латын Америкасы елдерін қамтыған демократизациялы саяси режимдердің негізін толықтырушы жалпылама мінездеме рөлін атқарады. Бұл белгілерге сай аймақ бұрынғыдан бетер бірқалыптанды, ал ол өз алдына Латын Америкасы елдерінің сыртқы саясатына және халықаралық мәселелерді шешуші жолына жақындауға үлкен ықпал етті.

Экономикалық жағынан Латын Америкасы аймақты тұрақты тұрғындар жағынан, территорияларына байланысты әлемдік жүйедегі орташа сатыдан орын алады.

Экономиканың және сыртқы экономикалық байланыстардың жағдайы бойынша Латын Америкасы олардың дамуының периферийлік келісімін айқындайды және оның сыртқы істерінен тәуелділігін көрсетеді. Қандай да болмасын жағдай Латын Америкасының сыртқы істерінің ісіне өз кесірін тигізетіні анықталды.

Қазіргі кезге дейін Латын Америкасы елдері глобалды реттеу «клубына» кіру құқынан айрылған еді. Аймақ ықпал етуді дамыту резерві мәнісінде орын алады, әлемдік жүйенің белдеулерін біресе күшейтіп, біресе әлсіретіп Латын Америкасының қызығушылығын қаратып алып отырды. Тағы бір аспект ― «біре беріс мемлекеттерінің» болуы, бұл кейбір белгісіз уақытта ірі потенциал күштерін глобалды реттеу «клубының» көрінісін толықтыруы мүмкін еді. Бұндай мүмкіндік Бразилияда және Мексикада болды. Бірақ олар ұлттық экономикалық және ғылыми техникалық потенциалдық күшеюін анықтауға, ұлттық элитада өзіне тиісті саяси еркіндігі бар, азаматтық қоғамда нығаю деңгейі және ұлттық мемлекеттік беделі бар болуы керек. Тағы басқа алғышарт болып ― халықаралық жүйесіндегі демократизацияда қазіргі «клуб» мүшелерінің бейімделуінің сатысы және оның бұдан да үлкен кең ауқымды альянс құруға қызығушылық танытады.

Латын Америкасының әлемдік иерархиясындағы аралық орналасуы мен олардың мемлекеттерінің қызығушылықтары мен үйлесімдері Азия және Африканың дамушы елдерінің ұстанымымен айқасып жатыр. Әсірісе жай дамушы елдер Боливия, Гаити, Гондурасты айтуға болады. Және де олардың сыртқы саяси көкжиектері мен Кариб теңізінің айналасындағы кішігірім мемлекеттердің көптеген саны шектеді. Өздерінің халықаралық істерінде субаймақтық және локалды проблемаларға тоқталды. Сыртқы саясатта ― әлемдік саясат лидерлерімен қарым-қатынасты немесе тарихи метраполиялармен қарым-қатынасын жақсартуға бағытталды. Себебі, соңғы мыңжылдықта Латын Америкасы елдерін билеген АҚШ болды. Кариб бассейнінің ағылшын тілді мемлекеттері үшін ― Ұлыбританиямен,Британдық Ұлттар Достастығы мүшелерімен, Суринама – Нидерландымен, Гаити – Франциямен қарым-қатынасын сақтап қалуға тырысты.

Испанияның экономикалық көтерілуі және халықаралық істердегі рөлінің жоғарлауы бұл елдің Латынамерикандық мемлекеттермен бұрынғы кең қарым-қатынастардың жаңғыртылуына алып келді. Жыл сайынғы ибероамерикандық әлемнің елдерінің саммиті дәстүрге айналғандай болды. Бұның негізінде жаңа халықаралық қоғамдастық құрылды. Бразилия Лузофты қоғамдық құрамына енеді. Ол ― Европа, Африка және Американың португал тілді мемлекеттерінің қоғамдастығы. Онда ол көшбасшылық рөлді атқарады.

Латын Америкасын халықаралық қатынастар жүйесіне қосу өркениетті ерекшеліктер мен этникалық композициямен тұрғынндардың діни үйретімдерге алып келеді. Мысал ретінде Латын Америка қазіргі кезде әлемнің ірі католиктік аймағы екенін көрсетуге болады.

Сыртқы саяси практика нәтижесінде және олардың айқындаушы мүдделеріне қарап Латын Америкасының халықаралық байланыстағы негізгі бағыттарын ерекшелеп көрсетуге болады. Олардың ішінде:Американ аралық қарым-қатынастар сегментіне Солтүстікамерикандық көзқарас; ішкі саяси қатынастар; азиаттық тынық мұхит қатынастары, АТР-дағы көпжақты қызметтестік және осы аймақтағы шешуші мемлекеттер ― Жапония және Қытаймен екі жақты байланыс қатынастары, Ресеймен және ТМД елдерімен қарым-қатынастар, Оңтүстік – Оңтүстік лириясы бойынша әріптестік, БҰҰ және жалпы әлемдік көпемдегі басқа ұйымдардағы әріптестік қатынастар.

2.Солтұстік және Оңтүстік Америка территориясы шегіндегі халықаралық байланыстар мен институттар.

Латын Америкасының сыртқы саяси және сыртқы экономикалық ұмтылысы біріншіден АҚШ-пен қарым-қатынасына бағытталды. Биполярлық әлем тәртібі құлағаннан кейін Латын Америкасы елдері халықаралық жүйесіндегі квазимонопольдық қиындықтар мен тоқталыстарға тірелді. Б.Клинтонның латынамерикандық саясатын сынға алып, оны абстрактылы құндылықтарға аппеляциясындағы «переборы» және Батыс жарты шардағы АҚШ мүдделерінің толық қамтылмаған деп сынға алған президент Джордж Буш кішісінің администрациясы принципті-прагматикалық бағыт ұсынады. Онда Рио-Грандедан оңтүстік аймақтағы демократиялық институттардың табандылығы мен қауіпсіздігін қамтуына байланысты нақты шешімге келу, халықаралық ланкестіктерриториясындағы және есірткіні заңсыз таратушы ошақтармен күресті күшейтуде шешім жасау туралы болды. Негізгі экономикалық мақсат ― Америкада еркін сауда зонасын құру проектін жасау болды. Ол 2005 жылға жоспарланды. Бұл Дж.Буш үлкеннің президенттік кезеңінде «Америка үшін бастама» деп жарнамаланған еді.

Бұл жобаның мақсатын декларациялануында, Латын Америкасы елдері Вашингтонның диктаты үшін бұл сылтау болуы мүмкін деп қорқады. АҚШ-қа 2001 ж 11 қыркүйектегі террорлық панкестіктен кейін, Латын Америкасы елдері американ халқына өз алушылықтарын білдіріп АҚШ-тың антитеррорлық каоалициясын қолдады, бірақ олар соңынан өз қателіктерін түсінгендей болды. Артынан бұл трагедиялы оқиғалардан кейін Бразилия президенті Ф.О.Кардозо халықаралық терроризммен күресте тек күштік методтарға сүйене беру қателік екенін айтты. Әлемдік қоғамдастықтың назарын бұл ұйымдардың пайда болуының алдын алатын мәселелер: алдыңғы қатарлы елдер мен артта қалушы елдердің арасындағы экономикалық айырмашылықты, Азия, Африка және Латын Америка елдерінің көпшілігі душар болып отырған кедейшілік пен жұмыссыздықтың таралуының алдын алу шараларымен айналысқан жөн. Және де дәл осы позицияны тек радикалды формада түсіндірген Венесуела президенті У.Чавес және Куба президенті Ф.Кастро болды.

«Афганистандағы талибтер режимінің қозғаласын ликвидациялау және «Аль-Каида» базасын жою» деген антитеррорлық коалицияның істерін көпшілік бөлігі қолдаған Латын Америкасы елдері Ирактағы соғысты көпшілік бөлігі тіптен қолдамады. Олрдың АҚШ пен Ұлыбритания тарапынан болған езгіге қарамастан өздерінің шешімдерін ұстап қалғанын БҰҰ-ның бұл мәселені шешуді қарастырған жиналыстары және СБ.ООН №1441 резолюциясы айналасындағы талас-тартыс айтыстар нәтижесінен көруге болады. Олар Ирак мәселесін БҰҰ-на беруді және бұл мәселені саяси түрде басып халықаралық тексеру резервіне беруді ұстанды.

Латын Америкасындағы ең басты террорлық және есірткі таратушы орталық Колумбия болып қала береді. Бұл елдегі қарулы күрес оншақты жылдан бері жүріп келеді. Вашингтонда бұл мәселені ұлттық және аймақтық қауіпсіздікке қауіп төндіреді деп қорқуда. Бұндай конфликттердің бой алуы, есірткі тасушылардың белсенділік танытуы елден, яғни Колумбиядан шығып Венесуэла, Бразилия және Эквадордың шекаралық аймақтарында бой алып отыр.

Колумбиядағы мәселе мен бейбіт жолды күрес халықаралық қоғамдастықтан көмек алып отырса да, өзінің жемісті нәтижелерін көрсетіп отырған жоқ. Бұндай жағдайда колумбиялық дағдарыстың алдын алуда әскери компоненттер жұмысын күшейту мәселесі орын алады.

АҚШ-пен қарым-қатынас де-фактосына «американаралық жүйесін» жатқызады. Ол XX ғасыр ағымында құрылған еді.

Американаралық жүйесінде үш негізгі элементті көрсетуге болады. Олар: «Америка мемлекеттер ұйымымен» ұсынылған саяси элементі (АМҰ (ОАГ) 1948жылы құрылған); Американаралық дамушы банкінің(МАБР 1961 жылдан бері жұмыс істеп келеді) ісімен байланысты Экономикалық элементі; 1947 жылы Рио-де-Жанейро Батыс жартышар мемлекеттерінің арасында бекітілген өзара көмек жөніндегі келісімге сүйенетін ― қауіпсіздік және ынтымақтастық мәселелерінің блогы әскери элементі.

Халықаралық қатынастардағы аймақтық климаттық белгілерін айқындайтын мәселеге конфликттің аздығын көрсетуге болады. Латын Америка аймағын басқа әлем аймақтарынан өзгешелеп тұрады. XX ғасыр 1932 жылы болған Боливия мен Парагвай арасында болған көп адамның өмірін қиған Чакстік соғыстан басқа бұл аймақта үлкен қантөгісті соғыс болмады. Басқа мемлекеттердің аралық конфликттің тек шекаралық қақтығыстар, аз уақыттық (Перу-Эквадор, Гондурас-Сальвадор), немесе тек дипломатиялық конфронтация мен (Аргентина-Чили, Венесуэлла-Гайана, Гватемала-Белиз) аяқталып жатқан болды.

Әлемнің ірі аймақтарының арасында Латын Америкасы атом бомбасы қаруларын қолдану мен сынақтан өткізуге, оны жасап шығаруға қарсы болғандардың ішінде бірінші болды. 1968 жылы Тлателолка келісіміне қол қойып, Латын Америкасы елдері әлемде бірінші рет ядерлік қарудан еркін аймақты жариялады. Аймақ өте ерте (Батыс Европадан кейін) экономикалық интеграция эпохасына қосылды. Ең ірі субаймақтық бірігу ― Меркусор(Оңтүстік Америкалық жалпы рынок) болды. Ол Аргентина, Бразилия, Уругвай және Парагвай кейін Чили мен Боливияның бірігуінен құрылған ұйым болды. Ұлттық Анд қоғамдастығы (АСН). Анд тобынан ұласқан ұйым өзіне бес елді қосты. Олар: Боливия, Венесуэлла, Колумбия,Перу, Эквадор. Орталық Америкалық интеграция жүйесі (ЦАСИ) Гватемала, Гондурас, Коста-Рика, Никарагуа және Сальвадор елдерінің бірігуімен құрылды. Кариб теңізінің арал мемлекеттері (Кубаны қоса) Доминикан республикасынан басқасы Кариб ортақ рыногына (Карикомға) кірді. Карикомның қатысушы елдері: Антингуа және Барбуда,Багам аралдары, Барбадос, Белиз, Гаити, Гайана, Гренада; Куба, Монтсеррат, Сан-Кристофер және Невиз, Сент-Лусия, Сент-Венсент және Гренадины, Суринам; Триндад және Табаго елдері болды. Бұлардың ішіндегі тек үш мемлекет ― Белиз, Гайана және Суринам континенттегі елдер болды.

Жалпы аймақтық масштабы бар экономикалық ұйым ретінде АЛАДИ-ді айтуға болады.АЛАДИ ― Латын Америкалық интеграция ассоциациасы 12 мемлектті біріктірді. Олар: Аргентина, Боливия, Бразилия,Венесэла, Колумбия, Куба, Мексика, Парагвай, Перу, Уругвай, Чили,Эквадор.

Латын Америкасының сыртқы саяси ынтымақтастық саясатының маңызды органы болып Рио тобы табылады. Оған 12 нл кіреді.

3. Латын Америка аймағының әлем мен сыртқы саяси қызметтері және жалпы әлемдік ұйымдар жүйесі мен қатынастары.

XX ғасыр соңы мен XXI ғасыр басында бұл аймақтың Евроодақ мемлекеттермен қарым-қатынас беделді журе бастады.Бұлар көпжақты да, екі жақты форматта да жақсара түсті. Евроодақ көшбасшылары Германия, Италия,Франция, Ұлыбританния, Испанияның Латын Америкасында өздерінің саяси да, экономикалық та позициялары бар. Экономикалық позицилары әсіресе Оңтүстік Америка зонасында соның ішінде Оңтүстік Конус мемлекеттерінде (Аргентина,Бразилия, Чили, Боливия, Парагвай, Уругвай) көп шоғырланған. Латын Америка әріптестерімен инвистиция және сауда байланыстары бойынша Евроодақ елдері АҚШ-тың өзін басып озып кетті. Тек Мезоамерика ( Мексика және Оңтүстік Америка) зонасында байланыс шамалы. Себебі бұл Мезоамерика елдері өз көршілері АҚШ-қа экономикалық тартылыстары қатты болды. Соңында олар НАФТО-ның Солтүстік Американдық еркін сауда зонасы, онда АҚШ, Канада және Мексика кірді.Бұл Евроодақ мүшелерінің Мексикалық рынокқа араласуын америкалық және канадалық бизнес жағына шешуіне себепші болды. Бұл өз алдында АЛКА жоспарының іске асуына кедергі болды. Жаман нәтижелер алып келері белгілі болса да Евроодақ мушелері Латын Америкасы рыногына, ресурстарына қызығушылықтарын тоқтатпайды. Олар бұл аймаққа ынтымақтастықтың жаңа негіздері мен кепілдіктерін құра берді. Бұған дәлел ретінде 1990 жылдардағы басталған Евроодақ пен Латын Америкасы елдерінің арасындағы диалогтардың жүргізілуі. Олар мынадай қатарымен жүрді: Бүкіл аймақпен саммит түрінде; Меркасурға қатысушы елдермен; Латын Америкасының бөлектенген елдерімен. Латын Америкасының халықаралық қатынастардың Европалық бағыты Испаниямен, Португалиямен қарым-қатынастарының жақсаруына әкелді. Олар құрылып жатқан Иберамерикалық ұлттық қоғамдастықтың(ИСН) шегінде болды.

ИСН-ның жаңа саммиты 1991 жылы шақырылды (Мексикада, Гвадалахарада). Осыдан кейін ол жыл сайын өткізіліп отырады. Оның штаб-квартирасы Мадридте орналасқан. Оның құрылуына Европа мен Америкадағы испан және португал тілді елдердің мәдени-тарихи және тілдік туыстастығы негіз болды.

Латын Америкасының халықаралық қатынастарының жаңа векторы Азиаттық тынық мұхит (АТР) бағыты болды. Тарихи тұрғыдан Латын Америкасы Атлант мұхитына алдымен, Тынық мұхитына артымен орналасқан еді ХХ ғасыр аяғындағы Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің экономикалық жағынан индустриялдық елдердің қатарынан көріне бастауы Латын Америка елдерінің бұл елдермен қатынастар орнатуға мүмкіндік алды. Кешірек болса да Латын Америка елдері өздеріне АТР перспективасын аша бастады.

АТР халықаралық қатынастардағы орталық болып 1989 жылы Азияттық тынық мұхиттық экономикалық ынтымақтастық форумы (АТЭС) пайда болды. Латын Америка елдері ішінен оған Мексика, Чили және Перу кірді. АТС құрамына кіруге Колумбия ұсыныс береді. Оның алғашқы саммиты 2002 жылы Мексикада болады. Онда АТЭС тек экономикалық мәселелерді ғана емес, халықаралық террорлық ұйымдардың құрылуы, олардың әлемнің әр жерінде өткізіп жатқан қиян-кескілері мәселелері алдыңғы орынға шықты.

1990 жылы Латын Америкасының Ресеймен және ТМД елдерімен құрылып келе жатқан халықаралық қатынастары қиын болды. 90-шы жылдардың бірінші жартысында Латын Америкасы жаңа Ресейдің саясатын сырттай бақылап отырды. Өзінің тек Батыс Еуропалық саясатынан арылып Ресей Федерациясы 1990 жылдың ортасында ол өзінің сыртқы саяси позициясын Латын Америкасына бағыттайды. 1990 жылдың екінші жартысында Латын Америка елдері тек Ресей Федерациясы ғана емес, Украина, Белоруссия және Армениямен қарым-қатынастарға түсе бастады. Ресей сыртқы саясаты мен экономикалық тендециялары 2000 жылғы сайлаудан В.В.Путиннің жеңісінен кейін жақсы қалыпқа келе бастады. Елдің сыртқы саясаты инициативті және прогматикалық мінез ала бастайды. Латын Америкасы елдерімен және саяси тауар айналым байланыстары күшейе түседі. Ресей басшыларының Бразилия, Куба, Чили, Венесуэла, Мексика, Гватемала, Парагвай басшыларымен кездесулері болад

№ 11 дәріс

Тақырып: Орталық Азия халықаралық қатынастардағы жеке субаймақтық жүйе ретінде.

Тірек сөздер: Евразиялық, интеграция, ЕАС.

Негізгі мәселелер және дәрістің қысқаша мазмұны:

Евразиялық интеграция және ТМД. Евразиялық геосаяси және экономикалық кеңістік. ЕАС және интеграциялық процестер.

Евразийское геополитическое и экономическое пространство. Дезинтеграция и реинтеграция евразийского пространства. Мероприятия по укреплению безопасности и сотрудничеству в евроатлантическом и евразийском регионах. Коллективная безопасность и военно-политическое сотрудничество государств-членов СНГ. Экономическое сотрудничество. СНГ и права человека. Сотрудничество по охране внешних границ СНГ, предотвращение и урегулирование конфликтов.

Сотрудничество стран СНГ в сфере науки и техники, охраны окружающей среды, образования, культуры и информации. Таможенный союз, договор четырех. Социально-гуманитарное и правовое сотрудничество.

СНГ и ЕС. ЕАС и интеграционные процессы в СНГ. Цели ЕАС и принципы. Органы союза, парламент ЕАС.

№ 12 дәріс

Тақырып: Қазақстан евразиялық өркениеттің кіндігі ретінде.

Тірек сөздер: Қазақстан, геосаясат, интеграция.

Негізгі мәселелер және дәрістің қысқаша мазмұны: геосаяси артықшылық, геоэкономикалық жалпылық, орталықазиаттық кеңістіктегі қауіпсіздік пен тепе-теңдіктің кепілдігі.

Казахстан как ядро евразийской цивилизации, геополитическая идентичность, геоэкономическая общность, гарант равновесия и безопасности в постсоветском пространстве.

Политические и экономические интересы Казахстана в АТР.

13 дәріс

Тақырып:Жапония және Қытай -аймақтық және әлемдік державалар

Дәрістің мазмұны:Жапония. Қытай. Олардың субаймақтық және әлемдік саясаттағы ролі. Біртұтас Қытай принципі мен Тайвань мәселесі.

Ресей – қытай қатынастары бірнеше кезендерден өтті. 1960 – 80жж конфронтациядан кейін төмендеп кеткен қатынастар тығыз, жан – жақты одақтастық нәтижесінде жоғарғы деңгейге көтерілді. Бұл жетістіктер КСРО ның өмір сүруінің соңғы кезеңдерінде қол жеткізілді. 1989ж мамырда президент Горбачевтың Пекинге сапар барысында екі жақты қатынастар тұрақталды, екі жылдан кейін Москвада Қытай Республикасының төрағасы Цзян Цзэминь шекараның негізгі бөлігін белгілеп, келісімгеқол қойылды. Осы екі кездесу барысында әрі қарайғы қатынастар шеңбері анықталды. Москвадағы сәтсіз путч салдарынан және жаңа Ресейлік жетекшіліктің алғашқы сыртқы саяси қадамдарына “сақтықпен” қараған екі ел арасындағы сәл үзілістен кейін қатынастар тұрақты дами бастады. 1992ж желтоқсанда Ельцин Қытайға арнайы сапармен барып, онда өзара қатынастардың негізі туралы біріккен шаралар қабылданды. Осы кезден бастап екі елдің белсенді әскери – техникалық қоғамдастығы басталды. Жауап сапары ретінде 1994ж қыркүйекте Ресейге келген Цзян Цзэминь екі жақты байланысты “констуктивті одақтастық”, деп атады.

Алайда маңызды секіріс кейінірек 1996ж басталады. Пекиндегі кезекті саммит кезінде екі жақ ХХIғ терең қатынастарға бағытталған және теңдікп пен сенімге негізделген “стратегиялық одақтастықты” құру туралы ұмтылысы жариялады. Оның басты нәтижесі ұзақ уақыт екі жақты қатынастарға кедергі болып келген аралдар мен құрғақ жолдарға иелік ету мәселесі шешімін тапты. Шекараны анықтау туралы екі жақты келісім негізінде 1998ж ені 4200км шамасында оның шығыс секторы және 54км ұзындығы бар батыс секторы анықтаған келісімдер жасалды. Тек Амур мен Аргунь өзендеріндегі 3 аралдың тағдыры ғана шешусіз қалды. Әлемдік саясат мәселелеріне байланысты екі жақ қол қойған келісімдер зор маңызға ие болды. Ресей мен Қытай барлық халықаралық мәселелерде жақын қатынастар орнатты.

2001ж шілдеде Цзян Цзэминь Москваға ірі нәтижемен келді. Екі жақ 20 жылға белгіленген “өзара көршілестік, достық және қоғамдастық” туралы кең көлемді келісімге қол қойды. Олар әлі шешілмеген аралдар мәселесін талқылауға келісті. 2002жылдың соңында Қытайға ресми түрде келген Ресей мен Қытай басшылары үлкен жетістіктерге қол жеткізді. әсіресе сауда, экономика және әскери – техникалық салада жетістіктер болды.

Өзара сауда алғашқы кезде тұрақсыз болды. Сауда айналымы 1999ж дейін 6 – 8млрд доллардан асқан жоқ, тек кейінгі жылдары бішама көтерілді. 2001ж сауда көлемі 11млрд долларға жетті, ал 2002ж бұдан да жоғарғы деңгейге жетті. Ресей эксорты Қытайдан тұрақты түрде жоғары дамыды және ол 1992 – 2001жж 26млрд долларды құрады. 2003ж Ресей мен Қытай арасындағы сауда айналымы 15,7млрд долл.құрады, соңының 3,7млрд долл. Ресейдікін құрады.

Ресей Қытайға ядерлік энергетика саласында – Цзянсу провинциясында атом электростанциясын жабдықтау және уран қорларын өңдеу, электроэнергетика саласында көмегін ұсынды.

Әскери – техникалық саладағы қоғамдастық та жақсы даму үстінде. Қытай Ресей қаруларын сатып алушы бірден – бір мемлекет болып отыр. Ресей экономикасы үшін ауыр кезенде (1992 - 1997) Пекин 6млрд долл. шамасында қару жарақ сатып алды. Одан басқа 1996ж Қытай қаласы Шеньянда 200 СУ – 27 қаруын өндіру туралы келісімге қол қойылды.

1999ж бастап әскери әуе – техникаларын сатып алудың жаңа кезені басталады. 2002ж Қытайға эсминдердің 2 – ші партиясын әкелу туралы келісімге қол қойылды. Олардың жалпы құны 3млрд долл. құрайды. Ресей – Қытай қатынастары бұл кезеңде тұрақты даму сипатына ие болды. 2002ж жазда Шанхайда жыл сайынғы екі ел басшыларының кезекті кездесуі өтті. Қоғамдастықтың барлық салаларында үкіметаралық, аймақаралық комиссиялар жұмыс істейді.

Шекаралас Ресей –Қытай қоғамдастығы туралы айта кетсек. Қытай мен Монғолиямен шекаралас Ресей аймақтары үшін шекаралық қоғамдастықтың Қытайлық және Азиаттық типі тән. Құрғақ жол шекарасының 34,8% осы елдерге тән. РФ – ның 8 аймағы осы елдермен шектеседі. 90жж. соңында өзара қатынастардың дамуына ыңғайлы саяси жағдай қалыптасты. Соған қарамастан кейбір Амур аралдарындағы шекаралар анықталмай отыр.

Екі ел арасындағы шекаралық қоғамдыстыққа мынадай ерекшелер тән:

• Қытай мен Ресей арасындағы шекаралық сауда мен тауар айналымының жоғарғы деңгейі;

• Ресей мен Қытай шекаралас аймақтарының демографиялық асимметриясы;

• Шекаралас аймақтардың әртүрлі мәдени - өркениеттік жүйеге енуі т.б.

1990ж I жартысында Ресей мен Қытайдың шекаралас аймақтарында шекаралық сауда өте жоғары дамыды. Бұған өндіріс және тұтыныс тауарлары бағасындағы үлкен өзгешелік пен визасыз режим де әсер етті. 1993ж визалық режим енгізілгеннен кейін сауда көлемі азайды.

Екі ел арасындағы шекалық қоғамдастықта 1994ж “Ресей – Қытай шекараларының режимі” туралы өзара декларацияның мәні зор. 1997ж қарашада “Қоғамдастық принциптері туралы” келісімге қол қойылды. 1998ж қаңтарда осы келісім негізінде Ресей – Қытай шекаралық және аймақаралық сауда – экономикалық қоғамдастығының кеңесі құрылды.

Қытай Ресеймен өзінің ең дамыған аймақтары арқылы шектеседі. Қытай Ресейдің шекаралық аймақтарын киім, тұрмыстық электроника, азық – түлік эксорты ретінде пайдаланады. 1993ж кейін визасыз негізде бір күндік шекаралық туризм белсенді дамыды. Нәтижесінде шекаралық қалаларда сауданың өсуіне алып келді. Инфрақұрылым белсенді дамыды, жолдар салынды т.б.

Ресеймен Қытайдың 4 аймағы шектеседі десек, солардың ішінде Хейлунцзян провинциясы Ресеймен ішкі экономикалық жағынан тығыз байланысты. 1990ж бастап бұл провинция Ресейдегі сыртқы сауда үлесі бойынша Қытайда 1 – ші орын алып келеді.

Соңғы жылдары біріңғай шекаралық тарифтың енгізілуі мен және шекаралық сауда үшін 50% жеңілдіктің жойылуына байланысты Қытайдағы шекаралық сауда белсенділігі біраз төмендеді. Осыған байланысты Қытай қоғамдастықтың жаңа бағыттары мен құралдарын іздеуге ұмтылыс білдіріп отыр. Мұндай бағыттардың бірі финанстық инфрақұрылым құру болып табылады. Ресей мен Қытайдың ірі банктеріндегі келісімдерге сәйкес өсіп отырған шекаралық бизнеске қызмет ету үшін Қиыр Шығыстық банктермен тікелей есептесулер жүргізу қолға алынуда.

Сонымен қатар Қытай шекаралық аймақтарда сауда, қонақ үй, мейрамхана т.б. сияқты салаларда кәсіпорындар салуға қызығушылық білдіріп отыр. Әсіресе Қытай капиталының қатысуымен көптеген кәсіпорындар Хабаров аймағында (2000ж 334 кәсіпорын), Приморьеде (196) және Амур облысында (129) тіркелген. Синьцзян – Орталық Азия және Батыс Сібірмен шектесетін ұйғыр автономиялық ауданы. Бұл геоэкономикалық потенциялдың қолданылуы Шанхай қоғамдастық ұйымының бедседі іс - әрекетімен байланысты. 2003ж қыркүйекте 2020ж бағытталған Шанхай елдерінің жан – жақты сауда – экономикалық қоғамдастығының бағдарламасы жасалды. Оның қорытындысы бойынша сауда, қызмет, капитал, технология еркін араласа алатын еркін сауда зонасы құрылу керек.

Ал, Ресей жағында депрессия жағдайында тұрған Сібір және Қиыр Шығыс аймақтарының дамуына бағытталған ешқандай жаңа идеялар болмай отыр.

ХХғ.соңғы 10 жылдығындағы Ресей – Жапония қатынастарының негізгі тұжырымдары.

Президент Б.Ельциннің басқаруы кезіндегі Ресей – Жапония қатынастарының қорытындысы бойынша екі жақ та бір – біріне бағытталған саясатты өзгерту кезеңі келгенін түсінді. Әлемдегі жағдайлардың өзгеріп отырғаны соншалықты, өткенге негізделген жаңа деңгейді құру мүмкін еместігіне екі жақтың да көзі жетті.

Жапонияның саяси жетекшілігі дипломатияның стратегиясы мен әдістері өзгертілуі керек және екі жақты қатынастарды шешу мәселесінде тек бір ғана жетекшінің (бұл жерде Ельциннің) ролін бағалау қате екенін түсінді. Шын мәнінде Ельциннің бейбіт келісімдерінің қорытындысы бойынша Красноярск, Каван, Токио, Москвадағы бірде – бір ресми ұсыныстарын парламентте, халықта қолдамады.

1990ж Ресей территориялық мәселелер бойынша әлсіз позиция ұстанды. Бұл кезде Жапония жағы да нақты нәтижеге жеткен жоқ. 2000ж бейбіт келісімдерге де қол қойылмады.

Жаңа мыңжылдық қарсаңындағы Ресей – Қытай қатынастары.

Қазақстаннан Жапон теңізіне дейінгі Ресей шекарасының ірі бөлігі Азиаттық – Тынық мұхиты аймағындағы ең ірі ел Қытаймен шектеседі. Бұл аймақтың дамуы Ресейден өзінің геосаяси мүдделерін білуін талап етіп отыр. КСРО құағаннан кейін Москва АТР – де стратегиялық мақсаттар көздемеді. 1997ж Ресей президентінің Қытайға сапарынан кейін біршама жетістіктерге қол жеткізілді. Геосаяси әскери, экономикалық жағынан қарағанда Ресейдің ең әлсіз тұсы Қытаймен шекаралары болып табылады.

Сыртқы істер министрінің төрағасы Г.Карсиннің ойынша Ресей – Қытай қатынастары ХХIғ стратегиялық байланыстарына бағытталған тең түрдегі келісімдерге негізделген. Олар жаңа типтегі халақаралық байланыстардың ұзақ кезенімен сипатталады.

№ 14 дәріс

Тақырып: Таяу Шығыстағы халықаралық қатынастардың қазіргі жағдайы мен аймақтық жүйе перспективалары.

№ 15 дәріс

Тақырып: Халықаралық қатынастардың жаһандық жүйесіндегі Таяу Шығыс.

Дәрістің мазмұны: Мұсылман әлемі. Ислам, демократия және нарықтық экономика. Сауд Аравиясының болашағы. Түркия және ислам. Иран. Ресей саясатындағы ислам факторы.

№ 16 дәріс

Тақырып: Африкааймақтық жүйе.

Дәрістің мақсаты: Африка елдері, ондағы мәселелер туралы білім беру, ой алмасу.

Тірек сөздер: Африка, трайбализм, нәсіл

Негізгі мәселелер және дәрістің қысқаша мазмұны:

Африка елдері, ондағы мәселелер және шешу жолдары. Халықаралық қатынастардағы Африка елдерінің орны.

Қырғи-қабақ соғысы аяқталғаннан кейін Африканың халықаралық қатынастардағы рөлі өзгерді. Батыс пен Шығыстың конфронтация аренасы болуды тоқтатып, бұл аймақ ірі державалардың сыртқы саяси координаталар жүйесіндегі өз стратегиялық мәнін жоғалтты. Ал олардың африкалық елдермен саяси және экономикалық бірлесудегі тәжірибесі критикалық асыра бағалауға ұшырады. Екіжақты және көпжақты негізде африкалық мемлекеттерге берілетін нақақ көмекті тоқтату мақсатында қадамдар жасалды.

Осыған байланысты 90 жылдардың басына таман Африкада да, оның шекарасында да өте пессимистік көңіл-күй тарала бастады.Ол аймақтың тек болашақтағы ғана емес, сонымен қатар жуық арадағы перспективасына қатысты еді. Сондықтан апокалиптік бүркемеушілікте жағдайды дамыту сценариі ұсынылды. Халықаралық саяси лексиконға көптеген мәнді аргументтер орныққан және орнығып жатқан « афропессимизм » ұғымы мықты енді.

Афропессимизмнің қайнар көзі болып аймақтың көп бөлігінің экономикалық жағдайының төмен болуы есептеледі. Бүгінгі таңда әлемнің 11% қоныстанған ( 600 миллион адам ) континенттің үлесіне тек 5% ғана әлемдік өндіріс кіреді. 53 африкалық елдердің 33-і әлемнің мешеу елдер тобына жатады (НРС). Егер 1960 жылы Африка өзін азық-түлікпен қамтамасыз етіп отырса, 1980 жылы африкандықтардың 1/3-і халықаралық көмек арқасында күн көріп отыр. Сонымен қатар Африка халық саны басқа дамушы елдермен салыстырғанда тезірек өсіп отырды. Қазіргі туылу темпі сақталса, 2025 жылы әлемдегі әрбір 5-ші адам африкандық болмақ.

Үлкен назар аудартатын жайт - 90 жылдар басында дамушы елдерге берілетін халықаралық экономикалық көмектің Африка үлесіне 38 %-ы тисе де ( 17 % - 1970 жылы)

және қазіргі кезде 1 жылға 15-20 миллиард доллар аралығында болса да, 1980-1992 жылдар кезеңінде континентте І.Ұ.Ө. –ді жан басына шаққанда 15 % екендігі. Халықтың өмір сүру деңгейінің күрт төмендеуі, тіпті, сырттан үукен мөлшерде көмек алып отырған мемлекеттерде де көрініс тапты. Мысалы, 80 жылдардың аяғында сыртқы қаржыландыру арқасында Сенегалда 12 % мемлекеттік бюджет орындалса, Мавританияда 28 %, Малиде 34 %, Кабо-Вердеде 70 %. Сахарадан оңтүстікке қарай орналасқан мемлекеттерді сырттан қаржыландыру 90 жылдары орта есеппен 11 % көлемінде болса, сол кездері Солтүстік Африка мен Таяу Шығысқа тек – 1,2 %, Азия елдеріне – 0,7 %, Латын Америкасына– 0,4% құрады.

Осылайша, жалпылама экономикалық көмекке қарамастан, 90 жылдар басына таман Африка тек дамыған индустриалдық мемлекеттерден ғана емес, сонымен қатар қарқынды экономикалық дамуды бастан өткерген дамушы мемлекеттерден де қалып қойды. Егер 60 жылдары Гананың экономикалық дамуының негізгі көрсеткіштері Оңтүстік Кореямен бірдей болса, ал Нигерияның жан басына шаққандағы кірісі Индонезиядағыдан көбірек болса, 80 жылдардың аяғында қандай да болмасын салыстырулар жөнсіз еді.

Африка континенті үшін басқа да маңызды проблемалар үрейлі болып отыр. Сахарадан Оңтүстікке қарай орналасқан барлық елдерде СПИД мәселесі тұр. Әлемдік Бірлестіктің талпынысына қарамастан, аштық мәселесі де шешілмей отыр. Оқтын-оқтын азық-түлік жетіспеушілігі Эфиопия, Сомали, Судан, Ангола, Руанда, Заир, Съерра-Леонада драмалық қалыпта өтті. Қашқындар мәселесі де аса үлкен проблема болып отыр. Африкада бүкіләлемдік қашқындар санының 50% жуығы ( 7 млн. ) есепке алынды және 60% қоныс аударғандар ( 20 млн. ) .

Әлемдік қауіпсіздік үшін Африка әр түрлі аудандардағы көптеген ішкі және мемлекетаралық қақтығыстар ұнамсыз салдарлар туғызып отыр.

Постколониялдық кезеңде континентте 35 қарулы қақтығыс тіркелді (10 млн.адам қаза тапты.) Қаза тапқандардың көпшілігі жай азаматтар еді. Африка ісіне ірі державалар тарапынан болған әскери-саяси араласудың әлсіреуі алғашқыда аудандарда қақтығыстардың азаюына әкелді, бірақ көп кешікпей бұрынғылары жанданды, жаңалары пайда болды.

90 жылдары әскери әрекеттер 15 –тен астам Африка мемлекеттерінің территориясында болып жатты. Айтарлықтай соғыс ошақтары мен этникалық қақтығыстар Ангола, Эфиопия, Либерия, Мозамбик, Сомали, Чад, Мавритания, Сенегал, Батыс Сахара, Судан, Уганда, Мали, Бурунди, Руанда мемлекеттерінде болды. Олардың салдарларын ретке келтіру бірнеше онжылдықтарды керек етеді. Осыған байланысты «афропессимисттердің» ойынша, Африкалық континенттің әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы аймақтың көп елдерін әрдайымғы тұрақсыздыққа душар етеді, ал дағдарыстық дамудың жаңа салаларының болуы мүмкін екендігі бұл жағдайды қолға алуға бағытталған халықаралық күш-жігерге блок қояды. Жалпы, олардың ойынша, Африка халықаралық қатынастар жүйесінде « аса үлкен қауіптің көзі » болды, және солай қала бермек.

Бірақ, Африка континентінде көрініс тапқан аймақтық және жаһандық масштабтағы қауіптің маңыздылығына қарамастан, үшінші мыңжылдықта қалыптасқан әлемдік тыныштық тек бүгінгі таңдағы факторлармен ғана емес, сонымен қатар жаңа перспективалардық тенденциялармен де анықталмақ. 90 жылдары Африка елдері үшін ауыр және қайшылықты эволюция кезеңі болса да, сол онжылдықтың екінші жартысына қарай көп елдерінде оңтайлы алғабасулар байқалды. Африкадағы ішкісаяси және халықаралық қатынастары жаймен дұрыс жолға түсуде.

Оңтайлы өзгерістер, ең алдымен, Африкадағы ірі қарулы қақтығыстарды ретке келтірудің арқасында мүмкін болды. О.А.Р. –дағы апартейдтік режимнің ликвидациясы континеттің оңтүстік бөлігіндегі жағдайларға жақсы әсер етті. Мозамбик, Ангола, Намибияда созылмалы саяси тартыс тоқтады. Кения, Уганда, Танзания арасындағы қатынас түзелді. Эритреяның тәуелсіздігі жариялануымен Эфиопиядағы көпжылдық азамат соғысы аяқталды, бірақ енді Эфиопия мен Эритрея арасындағы қақтығыс мемлекетаралық дәрежеде өтіп жатыр.

Африка континенті мен оның айналасындағы мәселелердің кесірінен ұзақ уақыт бойы болған басты ошақтардың шиеленісі проблемаларын шешу аймақтық қауіпсіздік атмосферасын орнатуға жеткіліксіз болып шықты. 90 жылдардың ортасына таман бұрын тек потенциялдық локалдық конфронтация зоналары ретінде қаралған көптеген аймақтардағы жағдай күрт шиеленісті.

Аса драмалық жағдайда Ұлы көлдер аймағындағы жағдай шырмалды. Отаршылдық тарихтың тереңіне бойлайтын хуту мен тутси арасындағы келіспеушіліктер сол халықтар тұратын Руанда мен Бурунди шекарасынан шығып кетті. Бұл қақтығысқа субаймақтың көптеген мемлекеттері бас сұққан болып шықты.

Африка мемлекеттерінің ішінде көлемі жағынан екінші мемлекет – Заир (ДРК) –дағы саяси жағдай өте күрделі болып есептеледі. Ол 1996 жылдың күзінен бері қатты ішкі күйзелістерді басынан өткеруде. Бұл күйзелістер көрші елдердің жағдайына да әсер етуде. Олардың кейбіреулері ДРК-дағы азаматтық және әскери қақтығысқа сұғылған болып шықты.

Мемлекеттердің құлдырауы негізінде қарсыласушы топтамалар әскери-саяси биіктеуге қол жеткізуге талпыныстарын жалғастырып жатқан Сомалиде де қиын жағдай әлі сақталуда. Көрші мемлекеттердің көпшілік жағдайлардағы араласулары конфронтация дәрежесін түсіруге көмегін тигізді, бірақ бірнеше рет қол жеткізілген татулық туралы келісімдерді қақтығысқа қатысушылар бұзып отырды.

Африкалық Рог зонасындағы қақтығыс жағдайларының реттелуі созылып кетті. Ол 1997 жылы басында Суданның оңтүстігі Орталық билікке қарсы болған оппозициялық күштің көтерілуімен байланысты шиеленісті Судан үкіметі өз көршілері – Эфиопия, Эритрея, Уганданы агрессивті деп кінәләп отыр. Бұл елдер Оңтүстік Судан сепаратистерінің көтерілуіне еш қатысымыз жоқ десе де, қақтығыс шегіне жеткен жоқ. Тіпті, 1998 жылы Эритрея мен Эфиопия арасында күтпеген жерден қатты шекаралық қақтығыс пайда болды.

90 жылдардың аяғына таман Камерун мен Нигерия, Экваторлық Гвинея мен Нигерия, Намибия мен Ботсванна арасындағы қатынастарда да шекаралық мәселелер шиеленісті. Өкінішке орай, Африкадағы территориялық келіспеушіліктерге байланысты потенциялдық алау жағдай ошақтары тізімін жалғастыра беруге болады.

Батыс Сахарадағы қарулы қақтығысты ретке келтіру де тежеліп отыр. Бұл жерде БҰҰ осы территория халқын реттеп бөлу жөніндегі референдумды әлі ұйымдастыра алмай отыр. Съерра-Леонада татулық үрдісін дамыту 1997 жылғы әскери төңкерістен кейін қиындап кетті.

Африка континентінде жалғасып жатқан қақтығыс орындарының бірқатары көбіне аймақтық дәрежеде көрініс тапқан. 90 жылдардың екінші жартысы мен аяғында болған Гвинея-Бисау, Съерра-Леона, ДРК, Бурунди, Руанда, Сенегал, Лесото, Сомалидегі жаңалықтар бөлек мемлекеттердің де, субаймақтық топтамалардың да араласуына әкелді. Конго Республикасына Ангола жасағы енді.

Гвинея-Бисау мен Съерра-Леонаға Батыс Африка елдерінің экономикалық бірлестігі (ЭКОВАС) жасағы енгізілді. ДРК-да фронттық сызықтың әр түрлі жағынан Уганда, Бурунди, Ангола,, Намибия, Чад әскері орын тепті.

Атап өтетін бір жайт: әскери-саяси конфронтацияны сақтап қалу ішкі саясатта да, мемлекетаралық қатынаста да тұрақсыздыққа шарықтатушы африка континентіндегі қаруланудың шабысымен тығыз байланысты. Африканың дамушы елдерінің ішінде 80жылдардың аяғына таман Египет, Ливия, Алжир, Марокко, Эфиопия, Ангола, Нигерия, аса қатты әскери күшке ие болды. Бұл елдердің әскерінде континенттің бронетанктік күшінің үлкен бөлігі, әскери авиация мен флоттың да үлкен бөлігі қамданды. Тағы 9 елде ( Сомали, Кения, Судан, Тунис, Танзания, Мозамбик, Замбия, Зимбабве, Заир ) өз шекараларынан тыс жерде соғыс әрекеттерін жүргізуге мүмкіндік беретін әскери потенциал субаймақтық дәрежеге жетті. Сол кезде жасалған болжамдарға сүйенсек, Африканың кей елдері 2000 жылға қарай ядролық қару иегерлері бола алар еді ( Алжир, Ливия, Нигерия ) және химиялық қарудың өндірушілері болуы мүмкін еді.( Египет, Эфиопия, Ливия, Ангола, Сомали, ОАР ). Ливия мен Египетте биологиялық қару жасақталуда деп болжанады. Бір мезгілде Алжир, Египет, Ливия « земля-земля » класындағы баллистикалық ракетаға ие, және де соңғы екі мемлекетте билеушілер олардың өндірісін дұрыстап ұйымдастыруға талпынуда.

Африканың көп аймақтарындағы әскери-саяси жағдайдың аса тұрақсыздық бейнесін ұлтшылдардың реттелмеген жағдайлары, сепаратистік тенденциялар, діни шыдамсыздық танытулар, кейбір африкалық көшбасшылардың білдіріп отырған субаймақтық гегемония жоспарларының мемлекетаралық келіспеушіліктері толықтыра түседі. Сондықтан континенттің барлық бөлігінде дерлік, тек әрекет етуші ғана емес, сонымен қатар потенциалдық «ыстық пункттер» бар. Олар Африка елдерінің мешеулігін өткеру мен экономикалық жандану жолындағы ең басты кедергі болуы мүмкін.

Алайда, «ыстық пункттердегі» жағдай соңғы жылдары өзгеріссіз қалған жоқ. БҰҰ әрекеті, ОАЕ талпынысы, бөлек мемлекеттер арқасында бірқатар жағдайларда оңтайлы алғабасуларға қол жетті.

Мозамбикте тыныштықты қолдауға байланысты масштабты операция жақсы аяқталды. ОАР-да ұлттық татуласу үрдісі үлкен асқынусыз өтіп жатты. Чад пен Ливия арасындағы Аузу сызығы, Уолфиш-Бей статусы жөніндегі мәселелер тату шешімін тапты. Лесото, Свазиленд, ОАР, Коморда ішкі қақтығыстардың өршуін тоқтатуға қол жетті, сонымен қатар Нигерия мен Камерун, Эфиопия мен Йемен, Намибия мен Ботсвана арасындағы территориялық келіспеушіліктер өз шешімдерін тапты.

Дұрысталушылыққа бетбұрыс Либерия мен Анголадағы соғыс конфликттерін тоқтату үрдісінде айқын көрінді. БҰҰ-ның Бас хатшылығы мен Қауіпсіздік Кеңесінің, бақылаушы елдер « үштігінің» (Ресей, АҚШ, Португалия) арқасында 1997 жылы сәуірде Анголада УНИТА топтамаларының өкілдері қатысқан ұлттық татуласу үкіметі құрылды. 20 жылдан астам уақытқа созылған азаматтық соғысқтан кейін бұл ел татуласу құрылымына ену мүмкіндігін алды.

Келтірілген мысалдар Африкадағы қақтығыстарды реттеу қиын, бірақ, тіпті, өте қысқа мерзімде жасауға болатындығының айқын дәлелі болып табылады. Нақты қақтығыстарға байланысты басталған достық үрдісі конфронтацияларының аластауының жаһандық тенденцияларымен әдемі үйлесім тапқандығы да өте маңызды болып есептеледі.

1996 жылы қол қойылған Африкада ядролық қарусыз зона орнату жөніндегі келісім африка елдерінің халықаралық және аймақтық қауіпсіздікті қалыптастыруға мүдделі екендігін дәлелдейді. Қаруды таратуды бақылауды қатаңтуға талпыныс өсуде және оның аса қауіпті түрлерін континентте таратуға тыйым салуға қол жеткізуге тырысып-бағуда. Осы тұрғыдан, Африка «ыстық пункттердегі» жағдайларды бағалау тек «афропессимизм» призмасы арқылы дұрыс емес болар еді.

Африка континентінде татулық орнатуда өсімді қарқындарға тән бейне – 90 жылдары Әлемдік Бірлестіктің, соның ішінде, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің мүше-мемлекеттерінің араласуы. Қуантарлық жайт: сол кезеңде БҰҰ татуластыру күшінің 40% Африкада әрекет етіп жатты. Қазіргі таңда Африка елдерінің өздерінің де реттеу мен татуластыру үрдісіне қатынасуға мүдделілігі байқалып отыр.

90 жылдардың ортасына таман Оңтүстік Африканың 12 мемлекеті саясат, қорғаныс, қауіпсіздік бойынша үкіметаралық консультациялық кеңес құрды. Орталық Африка мемлекеттері шабуыл жасамау жөніндегі пактіге қол қойды. ЭКОВАС-тың ұлтаралық әскери бөлімшелері бірнеше жыл бойы Либерияда орын тепкен.

Африкадағы халықаралық қатынастардың маңызды құбылысы болып ОАЕ-нің арнайы механизмінің құрыла бастауы саналады. Ол қақтығыстарды реттеу мен ескерту ісімен айналысуға арналған. 1993 жылғы Каирде болған ОАЕ Саммитінің құжаттары бойынша оның негізіне мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау принципі, территориялық бүтіндік және суверенитеттік сыйластық, қақтығыстарды келіссөздер арқылы реттеу, екіжақты консультация жатады. ОАЕ-нің жыл сайынғы арнайы татулық корпусқа бөлінетін сомасы да айқындалған. (1 млн доллар).

Аймақтық Қауіпсіздік жүйесінің контурлары әлі анық емес.

Оның келісімді құрылымы, БҰҰ-ның күшімен татулықты қолдау жөніндегі әрекеттердің критериі аморфтық мүсінде. Қадалатын мәселе африкалық татуласу үшін материалдық құралдардың жетіспеуі , ең бастысы, көптеген көрші мемлекеттер арасында өзара сенімсіздіктің болуы мен олардың көшбасшылары арасындағы амбициялар.

Осыған байланысты африкааралық татуластыру күштері ісі бойынша Африкаға халықаралық көмектесу актуалды болып отыр. Алайда, ол АҚШ пен Франция арасындағы екі түрлі көзқарас кесірінен тежеліп отыр. (Африка елдерінің екі ірі Батыс серігі)

Америкалық және францияның проблемаға қарым-қатынастарының айырмашылығы 1997 жылы Дакарда өткен халықаралық конференцияда айқын байқалды. Франция Батыс Африкадағы өзінің әскерінің сақталуын (5әскери база) қалайды және де субаймақтың 7 франкотілді елдерінің өкілдерінен құрылған ірі франциялық континенттің арнайы татулық корпусы (МАРС) қатысуымен дайындық өткізуді жөн санайды. Бұл жоспар басқаша конфигурациядағы татулық корпусын жасауды көздейтін америкалық жобадан ерекшеленеді (АСРК). АСРК құру үрдісі Сенегал мен Уганданың қарулы күштерінің батальоны бойынша дайындалған. Жуық арада оларға Гана, Малави, Мали, Тунис, Эфиопия батальондарын қосу жоспарланып отыр. Осылайша, континентте татулықты қолдау операцияларына африка мемлекеттерінің қатысу мүмкіндігі жөніндегі франциялық және америкалық ойлардың принципиалдық айырмашылығы болып бағыт табылады, бір жағынан субаймақтық, екінші жағынан – трансконтиненталдық масштабтарға бағыты.

Жағдайдың татулануы мен нормализациялануы Африка континентінде әлеуметтік және экономикалық жағдайлардың жақсаруының алдын ала шарты болып табылады. Сонымен қатар соғыс қақтығыстарын болдырмауға қатысты тиіпқаш оптимизм көбіне-көп соңғы кезде Африка мемлекеттерінің бірқатарына тән экономикалық өсудің басты көрсеткішінің жақсаруымен байланысты.

МВФ статистикалық мәліметіне сүйенсек, Африканың экономикалық өсуінің жылдық темпі: 1994 жылы – 2,9%, 1995жылы - 3%, 1996жылы - 5% құрайды. Басқа да дамушы аймақтардағы сияқты экономикалық өсім бөлек африкалық елдердің көрсеткіштерінің аса бірыңғай еместігімен байқалды. 10 ел 6% дәрежесінде не одан да жоғары %-ға жетті, ал 19 елде 3-6% шамасында ауытқып тұрды, 23-нде 0-3%-да болды. Үш жағдайда терісқай экономикалық көрсеткіштер тәлкіленді. Бірақ, жалпы алғанда, континенттің постколониялдық тарихында көп жылдан кейін бірінші рет экономикалық дамудың жалпы динамикасы үмітартарлық бола бастсды. Эксперттер Африка елдерінің экономикалық дамуына қатысты өздерінің болжамдарында өте оптимистік сыңай танытады. Бағалаулар бойынша Африка елдері ғасырлар тоғысында ІҰӨ-нің өсімін жылына 5-6% дәрежеде қамтамасыз ете алады.

Позитивті динамика фонында жалпы әлеуметтік – экономикалық дамудың критерийлері тұрғысынан айтарлықтай кемшіліктер баршылық, бірқатар Африка елдері қазіргі таңда нарықтық экономиканың негізін қалауды бастауда. Дәл осы елдерде экономикалық өсудің темпі халық санының өсуімен салыстырылады, экспорттың кейбір жерлерде пайда болуы байқалады, көршілерімен салыстырғанда инфляция көрсеткіштері айтарлықтай төмен.

Аса үлкен табыстарға кішкентай елдер қол жеткізді: Маврикий, Ботсвана, Сейшель аралдары, Свазилент, Лесото және т.б. Ірілеу елдер қатарынан Гананы айтуға болады: экономикалық өсу 4,7%-ды құрайды; Кот-д Ивуар 4,5%; Зимбабве - 4%. Сонымен қатар Африка елдерінің ең ірісі – Нигерияның экономикалық өсуі нашарлау (3,5%), ал екінші африкалық гигант – Заирдың экономикасы туралы айтып қажеті жоқ.

Африканың экономикалық даму темпі мен саяси тұрақтану перспективалары көбіне континенттің әр түрлі аймақтардағы интеграциялық үрдістің дамуына байланысты.

Тауарлардың, адамдар мен капиталдардың еркін орын ауыстыруына, транспорттық инфрақұрылымды жақсарту мен ортақ валюта енгізу жоспарларын өңдеуге бағытталған бұрын болған келісімдерді жаңарту мен жаңаларын жасақтау, әрине, Африка елдерінің ішкі нарығының пайда болуына және экспортта бәсекелесе алуына өз үлесін қосады. Ал сәтті экономикалық даму көптеген саяси келіспеушіліктерді де тоқтатудың негізі болады.

Қазіргі таңда интеграциялық үрдістер континенттің Шығысында, Батысында және Оңтүстігінде жанданды.1993 жылы желтоқсанда Кения, Танзания, Уганда арасында шығысафрикалық бірлесу келісімі жасалынды. Ол Шығыс Африкалық Бірлестіктің 16 жылдық үзілісінен кейін қайта құрылғандығын жария етті. 1995 жылы 20 жылдан астам уақыт бойы өмір сүріп келетін, ЭКОВАС-тың шығармашылығына жаңа импульс берілді, ол 16 аймақты біріктіреді. 1997 жылы мамырда Лусакада батыс және шығыс Африканың ( КОМЕСА) ортақ нарығының 19 елдің өкілдерінің саммиті өтті. Африканың оңтүстігінің (САДК) 12 мемлекетінің дамуының бірлесу конференциясы өз жұмысын жалғастырып отыр. 1994 жылдан бастап САДК мен ЕО арасындағы серіктестіктің жиілік негізінде пайда болған маңызды тенденция болып табылады. Ол аймақтық қатынастарды тоқтату, қылмыскерлік пен наркомафияға қарсы күрес, транспорттық жүйені дамыту, африкалық дипломаттарды дайындау және бұрынғы соғыс әрекеттері зоналарына қатысты проблемаларды шешумен айналысады.

Интеграциялық үрдістер Африканың әр түрлі аймақтарында әр түрлі жылдамдықпен жылжып келеді. Олар САДК шеңберінде сәттірек жасалады. Алайда барлық аймақтық бірлестіктердің ортақ мәселесі – олардың бағдарламаларының кәмелетсіздігі мен сыртқы инвестицияның жетіспеуінде жатыр. Соңғы кездері осы тұрғыда нақты өзгерістер анықталып отыр. Шекаралық ресурстарды көпжақты қолданысқа түсіру формаларын іздеуді жандандырумен қатар сыртқы инвестицияларды салдыруға қатысты қосымша қадамдар жасалды. 1998 жылы наурызда Аддис – Абебеде инвестициялар бойынша ірі форум өтті. 1998 жылы қазанда Токиода Африканы дамыту жөніндегі халықаралық конференция өтті. Оның нәтижесінде тек сыртқы ресурстардың физикалық көлемі үлкейіп қана қоймайды, сонымен қатар оларды қабылдаушы көздердің диверсификациясы болады.

Көрсетілген позитивті өзгерістер Африка елдерінің бір бөлігінің экономикалық дағдарыстан жайлап шығуының бастамасын меңзейді. Дағдарысқа қатысты әрекет етуші үрдістің кеңею перспективалары көп жағдайда Әлемдік Бірлестіктің активті көмегінің жалғасуына тәуелді.

Бұны түсіну Африканың сыртқы серіктестігінің стратегиясында маңызды роль ойнайды. 1996 жылы БҰҰ-ның Бас Хатшысы арнайы бағдарлама ұсынды. Оған сәйкес 10 жыл бойы бастауыш білім мен аурулардың алдын алу мақсатында континентке 25 млрд доллар бөліну жоспарланып отыр. Бұрынғыға қарағанда кішірек көлемде болса да, Африка елдеріне екіжақты қатынастар бойынша да экономикалық және гуманитарлық көмек көрсету сақталып отыр.

Алайда, Африканың экономикалық мәселелерінің халықаралық шешімін іздеуде басты рольді МВФ пен ВБ тұрақтандыру бағдарламалары ойнайды. Кейбір африкалық элитаның периодтық қанағаттанбаушылық танытуына қарамастан, МВФ пен ВБ ұсынып отырған құрылымдық қайтақұру принциптері континент елдерінде жасалып жатқан барлық экономикалық жандану мен дамудың ұлттық жобаның негізі болды.

1983 жылы МВФ ұсынысы қабылдаған қазіргі Гана олардың табыс көзінің мысалы бола алады. Алайда, бұл елдің экономикалық өсімі халық саны өсімін басып озуына 10 жыл кетті. Басқа сөзбен айтқанда, халықаралық қаржыландыру институтының африкалық бағдарламалары қазіргі құрылулардың қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді стратегияның жетекші элементі болып отыр. Олар бірқатар африкалық мемлекеттер тап болған әлеуметтік деградацияны тоқтатуға бағытталған инвестицияны реттеу мен аккумуляция орталығы ретінде қарастырады.

90 жылдардың екінші жартысында ВБ Африка елдеріне ұсыныстарын жасақтауға өз көзқарасын түзеп-бақты. Олар африкалық үкіметтердің қарсы талаптарын есепке алуды көп жағдайларда жасайды, бірақ сонымен қатар басты екпін эффективті және рационалды басқаруға бағытталған.

Атап кететін жайт, МВФ пен ВБ және басқа да Батыс серіктері тарапынан Африкамен бірлесе жұмыс жасауы барған сайын қатаң шарттармен қолданылып отыр. Әсіресе, халықаралық эксперттердің ойынша, континенттегі елдердің экономикалық өсімі қабылдаушы елдерге сырттан келетін көмек кемінде 10 жыл мерзімге кепілденсе және нарық негізінде экономикалық өсімнің жалпы стратегиясының бір бөлігі болса, осы жағдайда ғана континенттегі елдердің экономикалық өсімі жалғасуы мүмкін. Осылайша, мәселе тек бағыттар мен мақсаттар жөнінде ғана туындамайды, сонымен қатар құрылымдық құрылулардың темптері жөнінде де болып отыр. Ал кең тараптан алғанда, африкалық елдердің басқарушы ортасының саяси жауапкершілігінің сәтті өтуі жөнінде де мәселе бар.

Қазіргі Африкаға беріліп отырған халықаралық көмектің көптеген кемшіліктері бар. Оның өткені мен қазіргісі эффективті еместіктің мысалдарымен, қауіпті әлеуметтік қамсыздандырудың жоғарғы деңгейінде. Бірақ континентте орын тепкен дағдарысты жағдайда ол тупиктан шығатын жалғыз жол болып отыр.

90 жылдардың аяғына таман Африка елдеріне көрсетілетін халықаралық көмектің критикалық анализінің нәтижесінде Давоста Бүкіләлемдік экономикалық форумның эксперттері қосымша бірқатар ынта білдірді. Олардың көрсеткені - әсіресе, АҚШ пен Батыс Европа Африка тауарларына өз нарығын ашуы керектігі, ал донор елдер қаржылық көмек көрсету тәсілдерін қайта қарау керектігі. Әңгіме мәселені шешуге бағытталған ұзақ мерзімде ғылыми және технологиялық жобаларды қолдау жөнінде болып отыр. Әсіресе, Африкаға байланысты мәселелерді:тропикалық аурулар, қоршаған ортаны қорғау, ауыл шаруашылығы және тағы да басқа.

Африкадағы экономикалық жағдайлармен тығыз байланысты қазіргі халықаралық қатынастардың тағы бір мәселесі – қарыздық міндеттемелер тағдыры болып отыр. Оларды Африка елдері 70-80 жылдары өз мойнына алған еді. Африканың жалпы қарызы 90 жылдардың ортасына таман 322 млрд-қа жетті, ал оны өтеу қарыздар елдердің көбі үшін ауыр еді, олар өздернің сыртқы қарызына 20-30% экспорттық табысты жұмсайды.

Африка елдерінің және кейбір басқа мемлекеттердің өз қарыздарын кешіруге немесе ұзақ мерзімге созуға деген талпынысына қарамастан, ең алдымен ВБ мен МВФ алдындағы міндеттері бойынша халықаралық кредиторлар оларға рұқсат етпеді. Қазіргі таңда ВБ африкалық елдерге қарызды өтеудің 25-30% көлемінде экспорттан келген шектеу қоюы мүмкін. Мысалы, Кот-д Йвуар экспортынан 40% қарыз өтеліп отырса, ал Мозамбикте сыртқы қарыз елдің экспортынан 14 есе көп.

Халықаралық Қаржы Институтының Африка қарызы мәселесіне көзқарасының қаталдығының тек экономикалық аспектісі емес, сонымен қатар аса белгілі емес жағы да бар. Осылайша, донорлар реформаның жүзеге асырылуының нақты бақылауын орнатып отыр, ал, ең бастысы, олардың ойынша, қажет емес деп есептеген бережақ елдердің шығындарына шектеу қойып отыр. Африка елдерінің тұрақсыз мемлекеттік құрылымдарына қандай да бір шетелдік қамдандыруды орнату туралы ешқандай сөз бола алмайтын жағдайда, көптеген жергілікті алынатын субсидияларды жұмсауға элиталар мемлекеттік емес көзқараста отыр.

Ең айқын мысал болып Африкадағы әскери шығындардың тез қарқынмен өсуі табылады. Орта есеппен алғанда Африка елдері осы уақытқа дейін әсери шығындарға жылына 15 млрд доллардан астам жұмсап келеді. Осы ассигнованиелердің 2/3-і Египет, Ливия мен ОАР үлесіне келсе де, ірі әскери бюджетті экономикалық жағдайда саяси қатынас жағы да тұрақсыз Алжир, Марокко, Ангола, Эфиопия және Нигерия иемденді. Континенттің 12 мемлекеті әскери қажеттілікке ІҰӨ-нің 5%-нан астамын жұмсаса (НАТО мүшелерінің ішінде ондайлар 4 ғана), ал Ливия, Ангола, Марокко, Кабо-Верденің әскери бюджеті, тіпті, ІҰӨ-нің 12%-нан астамын шығындады.

Әскери шығындар Африканың онсыз да шектеулі қаржы ресурстарын жұтып отыр. Бір африкалық сарбазды қамсыздандыру 364 адамның емделуіне, білім алуы мен әлеуметтік қамсыздандырылуына тең келеді. Осы әскери шығындар Африканың сыртқы қарызының өсуінің ең басты себептерінің бірі болды.

Осы тұрғыдан алғанда, Африкалық қарыз мәселесінің шешуін қосымша жұмыстар негізінде, бережақтардың осы мәселеге дифференциялды көзқарасы мен барлық шетелдік кредиторлардың мүддесіне сай табуға болады.

Қазіргі таңдағы халықаралық қатынастардағы Африканың роліне мінездеме жасау үшін ірі Батыс елдерінің континенттегі қырғи-қабақ соғысының аяқталғаннан кейінгі мәселеге қатысты саясатының кейбір ерекшеліктерін атап өту қажет.

Жаңа Африкалық стратегияны мойындауда АҚШ «пионер» болды. 90 жылдардың бірінші жартысында диктаторлық режимнің бірқатарына американдық көмек жасалды (Либерия, Судан, Заирге), Ангола, ОАР, Мозамбикте ұлттық татуласу үрдістері қолдауға ие болды. Сонымен қатар АҚШ бірінші орынға сыртқы саясатта экономикалық приоритеттерді қоюға және Африка континентінде американдық корпорацияның орналасуын кеңейтуге бағышталды. Осыған байланысты Америкалық дипломатия Африка елдеріндегі демократиялық жетістіктерді қарастыра бастады (формальды антикоммунистік көзқарастарға байланысты емес, экономикалық өсу мен тұрақты даму бағытына байланысты). Сондықтан өткен кезеңмен салыстырғанда американдық тарап бұл проблемаларды шешуге әр африкалық мемлекеттің үлкен спецификалық есебінен қатынасуға талпынады.

АҚШ-тың африкалық бағыты және олардың жаңа көзқарастары Ұлыбританияның тарапынан қолдауға тап болды.

Сонымен қатар Францияның Африкадағы саясаты ерекше спецификамен ерекшеленді. Францияны оның бұрынғы африкалық отарларымен байланыстырған мәдени, экономикалық және қаржы салаларындағы «ерекше қатынас» жүйесінің баяу құлдырауына қарамастан, «франк зонасына» кірген батыс-африкалық елдердің бюджетін субсидиялау 1995 жылы тоқталғанына қарамастан, басқа Батыс елдерімен салыстырғанда, Франция Африкадағы тікелей орналасу бойынша ең үлкен дәрежені сақтап отыр.1998 жылы Парижде өткен 20-шы афро-француздық саммит континенттің 9 мемлекетінің жетекшілерінің басын қосты.

Алайда, 90 жылдардың ортасында кейбір халықаралық бақылаушылар Қара Африкадағы франко-американдық бәсекелестік туралы айта бастады. Демократиялық және нарықтық реформалардың форсирлі өтуіне АҚШ-тың бекітуі Францияның өзінің Африкалық серіктестерімен компромисске дәстүрлі икеміне ұшырады.

Маңызды, кейде, тіпті, басты ролді бұл қиылыста әсіресе мұнай саласындағы экономикалық мүдделер ойнады. Француздық «Эльф-Акитэн» компаниясы мен Конгодағы америкалық «Оксидентал петролеум», англо-голландық «Шелл» мен Габондағы «Эльф-Акитэн» Анголадағы америкалық және француздық мұнай компанияларының арасындағы үйкелістер Африкадағы бәсекелестіктің жаңа конфигурациясы пайда болады деген қауіп туғызды.

Африка континентінің мәселесіне қатысты америкалық-француздық келіспеушіліктің мағынасын еш асыра-сілтеп айтуға болмайды. Сөз Африканың басты Батыс серіктерінің стратегиялық бірлігінің бұзылуы жөнінде емес, басқарушы ортасының бөлігінің асимметриялық мүдделеріне шарттанған тактикалық келіспеушілік туралы болып отыр. Сараман көрсеткіші бойынша, Африкада және басқа да «Үшінші әлем» аймағында Батыс державаларының жетекшілігі халықаралық қатынастардың басты мәселесіне біржақты көзқараста.

№ 17 дәріс

Тақырып: Халықаралық қатынастардағы халықаралық мекемелер мен үкіметаралық ұйымдар.

Дәрістің мақсаты: Халықаралық қатынастардағы халықаралық мекемелер мен үкіметаралық ұйымдар, олардың қызметі туралы түсінік беру

Тірек сөздер: Интерпол, Европол.

Негізгі мәселелер және дәрістің қысқаша мазмұны:

Даму мен халықаралық қатынастардың жаңа әлеуметтік, саяси модельдері. Халықаралық стратификация.Әлемдік саясаттағы ұлы державалардың ролі.

Қазіргі таңда 200 мемлекеттің әлемдік мәселелерді шешудегі мақсаттарын, қызметтерін біріктіру қиын міндет. Себебі олар саяси, экономикалық, әлеуметтік құрылымдары бойынша әр түрлі. Міндет ортақ болғанымен, мемлекеттің мақсаттары әр түрлі. Бұл әлемдік мәселелерді шешуде негізгі тежегіш болып табылады.

Халықаралық экономикалардың арасында байланыстың көбеюі, локальді экологиялық жүйелердің трансұлттануы, табиғи ортаның бұзылыуының кері салдарларының бірі мемлекеттерден екінші мемлекеттерге өтуіне себеп болып отыр. Экологиялық , демографиялық, ресурстық мәселелер әлемнің түрлі мемлекеттері мен елдерінде экономикалық, әлеуметтік дамудың жалпы жағдайларымен байланысты.

Ұлттық үкіметтер экологиялық және басқа да мәселелерді шешу үшін бір – бірімен тығыз байланыста болуы керек.

Осы бағытта көптеген компаниялар мен фирмалар өз елінен басқа, өзге мемлекеттерде филиалдар, дочерлік өндіріс орындарын құрып отыр. Бұл субъектілер өз мемлекеттерінің ұлттық юрисдикциясы, сонын ішінде табиғатты қорғау қызметін реттейтін экологиялық құқықтар мен нормалардан тыс қалады. Ал трансұлттық компаниялардың шетел өндірісінде әлемдік ЖІӨ - ң 3/1 өндіріледі, млн – ған жұмысшылар мен қызметкерлер қызмет етеді. Түрлі мемлекеттерде қоршаған ортаны және табиғат ресурстарын қорғау заңдары түрлі болғандықтан ТҰК – лар экологиялық қылмыстар мен бұзушылықтары үшін жазасыз қалып отырады.

Экономиканың жаһандануы түрлі мәселелер мен қатар, әлемдік мәселелерді шешуде халықаралық ынтымақтастыққа жақсы алғышарттар жасады. Бұл соңғы онжылдықта бүкіл әлемді біріктірген коммуникациялар мен ақпараттардың кең жүйесі. Жаһандану процесі арқылы түрлі мемлекеттердің ғалымдары мен зерттеушілері аз зерттелген білімдер, экология. Жер био – және ноосферасы, экономикамен байланыстағы демография, этнография, әлеуметтану , халықаралық қатынастар саласында ғылыми идеялармен алмасып, ортақ зерттеулерді іске асыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар барлығына ортақ тұрақты экологиялық дамуды қамтамасыз ететін ұлттық үкіметтік мекемелер, үкіметтік емес және мемлекеттің басқа да құрылымдары арасында байланыстар мен интеграцияның дамуына алғышарттар қалыптасты.

Жалпы әлемдік мәселелерді шешуде маңызды рөл халықаралық ұйымдарға берілген. ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін, БҰҰ және олардың мамандандырылған мекемелері пайда болғаннан кейін халықаралық қатынастар сферасында үлкен өзгеріс жасалды. Соғыстан кейінгі жылдары халықаралық экономикалық қатынастарда 10 шақты үкіметаралық ұйымдар пайда болды. Оның ішінде ең ықпалдылары, тарифтер және сауда жөніндегі Бас келісім ( ГАТТ, ВТО ), халықаралық сауда мен ұсыныстар саудасының либерализациясына үлкен үлес қосты; 1944 ж. Құрылған халықаралық валюталық фонд – бұл ұйым халықаралық валюталық қатынастарды, төлем баланстарын, мемлекеттің сыртқы қарыздарын реттейді.

60 ж. халықаралық экономикалық ұйымдар құрылу толқыны өтті. Оның ішінде ЮНКТАД, ЮНИДО. Оның басты міндеті – дамушы мемлекеттердің экономикалық дамуына ықпалдасу, оларға Батыс елдерінен техникалық, қаржылық көмек көрсету.

Қоршаған орта, табиғат ресурстары мәселелеріне келетін болсақ, 1970 ж. дейін осы мәселелермен айналысатын халықаралық ұйымдар болған жоқ. Тек 1972 ж. Стокгольмде тарихтағы алғашқы қоршаған орта бойынша БҰҰ-ның халықаралық конференциясы шақырылды, экологиялық саясат мәселелері бойынша үкіметтерге 26 принцип пен 120 ұсыныстардан тұрады. Сонымен қатар БҰҰ – ның БасАссамблеясының шешімі бойынша қоршаған орта туралы БҰҰ Бағдарламасы ( ЮНЕП ) құрылды. Ассамблея ЮНЕП – қа кең өкілеттілік ұсынды, оны іске асыру үшін 58 мүше – мемлекеттен тұратын Басшылар Кеңесі, БҰҰ – ның мекемеаралық кеңесі және алғашқы 5 жылға арналған 100 млн. долл. тұратын фонды құрылды. ЮНЕП - тің басты мақсаты қоршаған ортаны қорғау және қалпына келтіруге бағытталған бағдарламалар мен жобаларды басқару және БҰҰ жүйесінде халықарлық ұйымдардың келісілген қызметін қамтамасыз ету болып табылады.

ЮНЕП үкіметтердің көңілін су мен ауаның ластануы, шөлдердің кеңеюі, ЖЕр озон қабатының жұқаруы секілді мәселелерге тарта алды. ЮНЕП БҰҰ – ның ФАО, ВОЗ, ЮНДРО, МОТ, ЮНЕСКО – ның іске асыратын экологиялық жобалар мен бағдарламалардың басты демеушісі болып табылады.

ЮНЕП қоршаған орта мониторингінің жаһандық жүйесін, « Жасыл патруль » бағдарламасын, Жер ресурстары жөніндегі жаһандық ақпараттық мәліметтер қорын жасады.

ЮНЕП экологиялық әлемдік даму мәселелеріне қатысты көп халықаралық конференциялар мен үкімет басшыларының кездесулерін ұйымдастырады. Олардың маңыздылығы үкіметтер әлемдегі экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық жағдайларды бағалап, нақты бағдарламалар жасайды.

80 – ші ж. ірі халықаралық акцияларына Найробидағы БҰҰ – ның қоршаған орта жөніндегі конференциясы ( 1982 ж. ), экологиялық бақылау бойынша Әлемдік өнеркәсіптік конференция ( 1984 ж. ), Мехикода халыққоныстануы бойынша халықаралық конференция ( 1984 ж. ) жатады.

ХХ ғ. соңғы онжылдығындағы ең ірі акция 1992 ж. РИО – де- Жанейрода 170 мемлекеттің үкімет басшыларының қатысуымен өткен қоршаған орта және даму бойынша БҰҰ – ның Конференциясы. Онда « ХХІ ғ. күн тәртібі » атты құжат қабылданды, ол үкіметтің жаһандық тұрақты даму концепцияларын іске асыруға бағытталған. Ол 40 бөлімнен тұрады. Тұрақты дамудың экономикалық аспектілерін талдау үшін стратегиялық форум ретінде БҰҰ Комиссиясы құрылды. Ол 4 басымдық облысты: ауыз су. Әлемдік мұхит, жер ресурстары, ормандарды қоса, тұрақты энергия қолдануды қамтитін қызметтін басқаруы қамтамасыз етуге арналған.

Осы бағдарламаны іске асыру үшін 1996 ж. қарай 117 мемлекет ұлттық комитеттер құрды.

90 – шы жылдары БҰҰ – ның халық қоныстануы жөнінде ірі жаһандық және аймақтық конференциялар өтті, онда Азия, Африка, Латын Америка мемлекеттерінде қайыршылықты жою, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық саясатқа интегральді жақындасу қаралды.

Әлемдік мәселелерді шешуде үкіметтер қиындықтарға тап болды, - бұл қаражат ресурстарының тапшылығы, әсіресе дамушы мемлекеттерде. РИО – де- Жанейродағы Конференция Хатшылығының есептеуі бойынша « ХХІ ғ. күн тәртібінде » белгіленген мақсаттарға жету үшін дамушы мемлекеттерге тек 90 – шы жылдардың өзінде 600 млрд. долл ., ал Батыс мемлекеттері жағынан көмек 125 млрд. долл. бағаланды. Авторитетті эксперттер бұл сандарды тым көтерінкі деп, қайта қарастырды. Баяндамаларда белгіленген көптеген мақсаттардың іске асырылуы болашаққа қалдырылып отыр.

Әлемдік мәселелерді шешуге Экономикалық ынтымақтастық және даму Ұйымы ( ОЭСР ), Евроодақ, НАФТА, Солтүстік мемлекеттер Ұйымы, Балтық теңізі мемлекеттерінің Кеңесі белсенді қатысып отыр.

Әлемнің дамыған « сегіздік » мемлекеттерінің жыл сайынғы кездесулерінде жаһандық мәселелер маңызды орын алды. 1997 ж. маусым кездесуінде мемлекет және үкімет басшылары басымдық мақсаттарды анықтады: қоршаған ортаны қорғау және тұрақты дамуына ықпалдасу, атмосферада парниктік газдардың құрамын 2010 ж. қарай төмендету, тұрақты орман қолданысын қамтамасыз ету, таза суға қол жеткізу, Әлемдік мұхитты қорғау, шөлдердің кеңеюімен күрес, жұқпалы ауруларды бақылаудың Жаһандық жүйесін құру, ВИЧ – инфекцмясының жұғуы және СПИД – тің таралуымен күрес.

1999 ж. маусымдағы Кельнде өткен кездесулер әлемдік даму мәселелеріне және Балқан дағдарысын реттеу мәселесіне арналды.

ХХ ғ. халықаралық ынтымақтастықтың эффективтілігі және мәселелерді шешу халықаралық жағдайға және халықаралық қатынастарға байланысты болды. Қырғи – қабақ соғысының аяқталуы және мемлекеттердің ынтымақтастыққа өтуі әлемдік қоғамдастық алдында қауіптердің бетін қайтаруға жаңа мүмкіндіктер ашты. Қазіргі кезде ғаламның түрлі бөліктерінде локальдық және аймақтық қақтығыстар пайда болып отыр. Әлемдегі саяси тұрақсыздық үкіметтер арасында жаһандық мәселелерді шешу жолдарын анықтауға төтеп болып отыр. Тұрғындар санының өсуі, ресурстардың қысқаруы, жұмыссыздықтың, кедейшіліктің көбеюі, ауралардың таралуы, халықаралық терроризм секлді құбылыстар қоғамда саяси тұрақтылықты бұзуы, мемлекет арасындағы қатынастарды бұзуы мүмкін.

Яғни, ХХІ ғ. ширегінде жалпы әлемдік мәселелер халықаралық тұрақтылық мәселелері тығыз байланысты. Әлемдік қоғамдастық халықаралық, саяси, әскери, экологиялық, әлеуметтік, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттілігінің алдында тұр. Осы тарихи миссияларды іске асыру адамзатқа жаһагдық шақыруларға басты жауап болып табылады..Интерпол, Европол.

№ 18 дәріс

Тақырып:Экономикалық ұйымдар мен топтар.

Дәрістің мазмұны:Халықаралық экономикалық рынок және халықаралық экономикалық ұйымдар, олардың ерекшеліктері.ЕС,НАФТА,АТЭК, ОАЕ,ОЭС, ОБСЭ т.б. БҰҰ. Халықаралық сот.

№ 19 дәріс

Тақырып: ОБСЕ-нің жаңа қызметтері.

Дәрістің мақсаты: ОБСЕ және оның жаңа қызметтері туралы мағұлмат беру.

Тірек сөздер: ОБСЕ, Европа, евроатлантикалық

Негізгі мәселелер және дәрістің қысқаша мазмұны:

Европа картасындағы өзгерістер. Біріккен Германия. Қауіпсіздіктің евроатлантикалық сипаты. ОБСЕ европалық мемлекеттердің аймақтық ұйымы ретінде. ОБСЕ-нің жаңа міндеттері.

№ 20 дәріс

Тақырып:Әлемдік саясаттың өзгеру жағдайындағы НАТО

Дәрістің мазмұны:НАТО қызметінің жаңа стратегиялары.НАТО-АҚШ-Европа, мүдделері, өазара қарым-қатынастарының сипаты. НАТО және Ресей.