14.6.2. Микобактериялар (МусоЬасІегіасеае тұкымдастығы)

МусоЬасІегіасеае тұқымдастығының МусоЬасІегіиш туыстастығына (грек сөзі «шусез» саңырауқүлақ, «Ьасіегіа» - таяқша) 160 астам микобактериялар түрлері кіреді. Бұл полиморфты, тік нем" сәл иілген және тармақталған таяқшалар. Мицеллий секілді жіптер түзуі мүмкін, олары коктар! таяқшаларға бөлінеді. Микобактериялардың ерекше қасиеті - қышқылға, спиртке, сілтіге тұрақты бо. Бұл липидтердің көп мөлшерінің жасуша қабырғасында орналасуына байланысты. Олар анил бояуларымен қиын боялады, мысалы Грам әдісімен - бояғанда әлсіз грам оң. Қозғалмайды, спора, капс; түзбейді. Аэробтар немесе факультативті анаэробтар. Өсуі баяу немесе оте баяу. Каталаза жэ арилсульфатаза ондіреді. Лизоцимге тұрақты. Халықаралық жұмыс тобының ұсынысы бойын^- МусоЬасІегіит туыстастығына жататын барлық микобактерияларды 3 топқа бөледі:

1. Баяу өсетіндер, олар температура мен қоректенудің қолайлы жағдайында тығыз қоректік ортала 7 және одан да астам тәуліктен кейін көрінетін колониялар түзетін микобактериялар (М.шЬегсиІозіз, М.Ьо* М.аігісапит, М.ауіит, М.сапзазі, М.тагіпит, М.зітіа, М.§азІгіі ж.т.б.).

2. Жылдам осетіндер, олар температура мен қоректенудің қолайлы жағдайында тығыз қоре орталарда 7 тәулікке дейін көзге көрінетін колониялар түзетін микобактериялар (М.рһіеі, М.уас М.сІіегпһоГегі, М.зте§та1із және т.б.).

3. Іп уііго-да дақылданбайтын немесе ерекше қоректік орталарды қажет ететін микобактер (М.іергае, М.іергаетигіит, М.һаеторһуііит).

Осы микроорганизмдер микобактериялық инфекциялардың қоздырғыштары болып келе туберкулез, алапес (лепра), микобактериоздар.

Таксономиясы.

Түцымдастыгы: МусоЬасІегіасеае

Туыстастыгы: МусоЬасІегіит

Түрі: М.ІиЬегсиІозіз (негізгісі)

14.6.2.1. Туберкулез қоздыргыштары

еркулез (ШЬегсиІозіз; латынша ШЬегсиІиш - төмпешік) - микобактериялар туғызатын жұқпалы і тұрлі ағзалар мен жүйелерді (өкпе, ас қорыту, зәр шығару жолдары, тері, сүйек, және т.б.) лен сипатталады.

зіргі кезде туберкулез қоздырғыштары М. ІиЬегсиІозіз сотріех тобын қүрады: ъ.ІиЬегсиІош- адамдық түрі, 80-85% жағдайда туберкулез тудырады; М.ЬоуІ8- өгіздіктүрі, 10-15% жағдайда кездеседі, (пиразинамидқа төзімділік көрсетеді); М.а/гісапит- африкалық тип, 90% жағдайда Оңтүстік Африканың елінде кездеседі (тиоцетазонға "ік көрсетеді);

МЛиЬегсиІош тісгоіі (М.тісгоіі)- тышқандық типі, адамдарда сирек кездеседі; М.ауіит- қүстық типі, иммунды тапшылықпен ауыратын адамдарда кездеседі. !:. Туберкулез қоздырғышын Р. Кох (1882) ашқан. Осы қоздырғышты ашқаны үшін Р.Кохқа 1911 жылы . сыйлығы тағайындалды.

Морфологиясы және тинкториалдық қасиеттері. Ґзын, аздап иілген, грам оң, қозғалмайтын, және капсула түзбейтін, Циль-Нильсен әдісімен боялатын таяқшалар. Электронды микроскоппен генде М.іиЬегсиІозіз-те микрокапсула, көп қабатгы жасушалық мембрана, цитоплазма- қосындылары иьдар, рибосомалар,) және ядролық субстанция табылды.

М.ІиЬегсиІозіз сыртқы ортаның әсерінен озгергіштікке ие. М.ІиЬегсиІозіз полиморфты, ол - омицеттер сияқты жіп, дәндік, кокк тәрізді, Ь-пішінді, фильтрден өтетін және ультра үсақ және түрлер түзей алатындығымен байланысты. Полиморфизмі антибактериальдық препараттарды үзақ г пайдаланғанда да көрініс береді. Өзгергіштіктігінің тағы бір түрі туберкулезге қарсы препараттарға цілік пайда болуында. М.іиЬегсиІозіз-тің антибиотиктерге төзімділігі плазмидті (К-плазмида) және осомды (гендегі озгергіштік) болады. Антибиотиктерғе резистенттілігі бойынша М.ІиЬегсиІозіз: -монорезистентті: бір препаратқа; -полирезистентті: екі немесе одан көп препараттарға; -көп дәрілік резистентті: кем дегенде изониазид пен рифампицинге; -поливалентті: барлық туберкулезге қарсы препараттарға деп бөлінеді.

Емдеген кезде олар организмде жылдам пайда болады, дегенмен, макрофагтардың ішінде үзақ уақыт "истенцияланады. Соның нәтижесінде туберкулезге қарсы стерилді емес иммунитет қалыптасады. ''еркулез таяқшасының қүрамында микол қышқылы, липидтер, майлы-балауызды заттар көп ғандықтан бірнеше қасиеттерге ие болады: әдеттегі бояулармен бояғанда тинкториалдық қасиеттері меи; сыртқы ортаның факторлары - қышқыл, сілті, кептіру, дезинфектанттарға төзімді келеді. Ърфологиялық варианттарының пайда болуын туберкулезге микробиологиялық диагноз қою және емдеу інде ескеріп отыру қажет.

М.ШЬегсиІозіз-тің ең негізгісі микроскопияллық зерттеу әдісі, ол үшін патологиялық материалдан ғынды дайындап, оны Циль-Нильсен әдісімен бояйды. Ең бастысы жағындыны карбол фуксинімен яп, 5% күкірт қышқылымен өңцеп, 0,3% метилен көгімен соңынан бояйды. Препараттарды иммерсиялы уйемен зерттейді. Қышқылға тозімді бактериялар қызыл түске, қалғандары кок түске боялады. .һіЬегсиІозіз-тің қышқылға тозімділігі екі қасиетімен байланысты: бояғыш заттарды нашар қабылдауы, іалкейбір бояғыштарды сіңірген соң қышқылмен, сілтімен, спиртпен өңдегенде түсін түрақты сақтай алауы. Микобактериалардың осы қасиетгерінің маңызы өте зор, зерттейтін әдістердің барлығы осыған негізделеді бактериоскопиялау, дақылдандыру, идентификациялау).

Фильтрден отетін ультра үсақ пішінді микобактериялар туберкулездің созьшмалы, каверна орналасқан деструкциялықтүрлерінде және миллиарлы туберкулез кезінде бөлінеді, «қышқылғатүрақгы емес» көгілдір варианттары сүйек туберкулезінің жабық ошақтарынан бөлінеді. Ал енді Ь-пішінді микобактериялар - көрініссіз, баяу, әлсіз дамитын науқастрдан бөлінеді. Фильтрлі, ультрамайда Ь-пішінді түрлері плацента арқылы және гематоэнцефалды кедергілерден өте алады.

М.Ьоуіз - қысқа, жуан дәнді таяқшалар. Қолайлы биологиялық үлгі - орқояндар. М.айчсапщ жүқа, үзын таяқшалар. Қарапайым қоректік орталарда өседі. Ерекшелігі-қолайлы температурасы 40-4! Адам үшін патогенділігі төмен. М.ІиЬегсиІозіз-тің вирулентті штамы тығыз ортада К-колония түзеді.

Дақылдандыру. Микобактериялар аэробтар, факультативті-анаэробтар. Микобактериялар 6 көбейеді (жасушаның бір бөлінгені 14-18 сағат). Жасуша қарапайым екіге бөліну арқылы көбе Микроколониялары сүйық қоректік орталарда 37°С-та 5-7 тәуліктен кейін көрінеді, тығыз қоре орталарда көзбен корінетін колониялары 12-20 тәуліктен кейн пайда болады.

М.ІиЬегсиІозіз өсуі үшін қүрамына: көмірсулар, азот, фосфор, магний, калий, натрий, темір, күкірт кіретін арнайы қоректік орталар қажет. Бүл микроорганизмдер көбею үшін өсу факторларын етеді, аталып отырған факторларға В тобына кіретін витаминдік қүрылымдар, биотин, никотинамид басқа заттар жатады. Осы факторлар М.ІиЬегсиІозіз дақылдандыратын қоректік орталардың қүр кіреді. Қоректік орталар консистенцияларына қарай сүйық, жартылай сүйық және тығыз болады. тараған Левенштейн-Иенсен, Финн-2, Миддлбруктың әр түрлі тығыз орталары, синтетикалық, жа— синтетикалық Сотон орталары, Дюбо, Проскауэр-Гек, Шула, Школьников қоректік ортал пайдаланылады. Жасуша қабырғасы зақымдалған микобактерияларды дақылдандыру үшін арн Колестос қоректік ортасы қолданылады.

Сүйық орталарда 2-3 аптадан кейін микобактериялар әжімді қабық түзеді (К-пішінді), ал орта м түрінде қалады. Сүйық орталарда өсіргенде МЛиЬегсиІозіз корд-фактор түзеді, тығыз ортада сүйел тәр жайылып оседі. Сүйық ортада заттық әйнекше бетіне микродақылдау жүргізгенде 3 тәуліктен ке микроколониялар түзіледі, мүнда вирулентті миобактериялар «өрілген шаш, бүрым» немесе «ширать жіп» түрінде орналасады. Бүл феномен корд-фактор деп аталады. Әдісті Прайстың экспресс диагност" деп атайды. Қолайлы биологиялық үлгі - теңіз шошқасы.

Ферменттік белсенділігі. Туберкулез микобактерияларының биохимиялық белсенділігі э сондықтан оларды бір-бірінен және қышқылға түрақты сапрофиттерден, шартты-патогенді ми териялардан ажыратуға мүмкіндік береді. Оксидоредуктаза ферменттерінің арасында аса маңыз каталаза және пероксидаза, себебі қоздырғыштың вирулентілігі және де гидразид изоникотин қыш тобына жататын препараттарға түрақтылығы солармен байланысты. Шартты-патогенді микобактер мен қышқылға түрақты сапрофитгердің каталазасы термостабилді. Туберкулез қоздырғышының катал термолабилді. Изониазид сезімтал штамдары жоғары каталазалық және перкосидазалық белсенділ' ие, ал изониазид тұрақты бактерияларда осы қасиет жойылған. Патогенді микобактериялар көп мөлш никотин қышқылын немесе ниацинді түзеді, олар сұйық қоректік ортада көп мөлшерде жиналып к- цианиді мен Б хлорамин ертіндісімен бірге дақылды ашық сарғыш түске бояйды (Конно ниацин сын" Шартты-патогенді микобактериялар оң нәтижелі ниацинді сынама береді, нитратты қалпына келті мочевинаны, никотинамидты, пиразинамидты ыдыратады.

Антигендік қасиеті. Микобактериялардың антигендік құрлымы жеткілікті түрде күрделі. А жасуша қабырғасымен, рибосомалармен, цитоплазмамен байланысты, табиғаты ақуызды ж липополисахаридты, ЖСБТ және ЖСЖТ реакциясына қатысатын, протекциялық (қорғаныш) белсенд"' бар. Ақуызды компоненттер - әр түрлі туберкулопротеидтер - микобактериялардың 56% қүрғақ салм түзейді. Олардың құрамына барлық белгілі амин қышқылдар кіреді. Туберкулопротеидтер ең нег антигендік қүрылым болып келеді.

М.ІиЬегсиІозіз 15,3% дейн көмірсулардан тұрады, көбінесе олар полисахаридтер түрінде бол 6% дейн минеральды заттар: кальций, фосфор, магний, калий, темір, цинк, марганец кездеседі.

М.ІиЬегсиІозіз-тің жасуша қабығының құрамында түрспецификалық антигендер болады, олар жасушалық имммундық реакциялар жүруіне және антиденелер түзілуіне себепкер болады.

Патогенділік факторлары: гликолипид, туберкулопротеин (аллерген), эндотокс персистенцияның АЛА факгоры. Сонымен қатар, жасуша қабығрғасының құрамында кездесетін фактор (вирулеттік факторы) - М.ІиЬегсиІозіз-тің фагоцитоз кезінде макрофагтарға токсикалық көрсетеді.

икобактериялардың негізгі химиялық бөлшектері: ақуыздар (туберкуло-протеиндер), көмірсулар адтер. Басқа бактериялармен салыстырғанда микобактериялардың құрамында липидтер көптеу ''о) болады. Қышқылға тұрақты сапрофиттермен салыстырғанда вирулентті микобактерияларда ердің мөлшері коп болып келеді. Қоздырғыштың патогенділігі микобактерияның жоғарыда ген химиялық құрамымен байланысты (гранулема және «казеозды» некроздың дамуы, фагоцитоз вілігінің төмендеуі», лимфоциттер миграциясының тежелуі ж.т.б.).

[.һіЬегси1озІ8 сотріех-тің түрлік негізгі ерекшелігі патогенділігі болып келеді, ол адам ағзасының 'нде көбею қабылетімен байланысты, сонымен қатар зақымдалған ағзаларда туберкулездік матоздық қабыну сияқты спецификалық морфологиялық реакциялар тудыруымен байланысты. н-діліктің немесе патогенділіктің негізгі факторы корд-фактор, ол жедел қабыну үрдісін қоздырады. ¹ Резистенттілігі. Микобактериялар спора түзбейтін бактериялар арасында қоршаған ортадағы ыз факторларға аса тұрақты болып келеді. Басқа микробтар тәрізді олар дақылданбайтын түрлерге ы мүмкін, соған байланысты биоценоздардың табиғи компоненттері болып келеді және қоршаған көпуақыт сақталады. Күн сәулесі жоқ жерде М.ІиЬегсиІозіз бірнеше айға дейн сақгалады, күншуақта гсиіозіз 1-1,5 айда жойылады, суда 5 айга дейн сақталады, шаңда 10 күнге дейн, кітап беттерінде 3 *йн, майда - 10 айға, сырда - 8 айға, қақырықга - 10 айға дейін сақталады. Күннің сәулесі тік түссе гажойылады, ультракүлгін сәулесінің әсерінен 2 -3 минутта, ылғал қақырықты қайнатқан кезде 5 а, құрғақ қақырықты - 25 минут қайнатқанда жойылады. Активті хлор бөлетін қоспалар инніңЗ-5% ерітіндісі, хлорлы әктін 10-20% ерітінділері) М.ІиЬегсиІозіз-ті 3-5 сағатта жояды. Эпидемнологиясы. Туберкулезді жұқтыру көздері - науқас адам, науқас жануарлар. Өкпе улезінің ашық түрімен ауыратын науқастың эпидемиялық қауіптілігі жоғары. Жұғу жолдары: ауа- іы, ауа-шаңды, қатынастық-тұрмыстық, тарнсплацентарлық, тағамдық. Жұқтыру көзі ретінде ылығы бойынша екінші орында туберкулезбен ауыратын ірі қара мал болып табылады. Басқа "у көздерінің эпидемиологиялық маңыздылығы жоғары емес. Бұндай объектілергі үй жануарлары қа, қой, ит, мысық) жатады.

іуберкулез барлық жерде таралған, әсіресе әлеуметтік дамуы төмен мемлекеттерде. Туберкулезге ; адамдар жаппай сезімтал. Аурушылдыққа халықтың әлеуметтік жағдайы әсер етеді, әлеуметтік болып табылады, тұрғындардың зардаптануы, аурушылдығы және өлім-жітімдігі жоғары. Бр мәселенің өзектілігі туберкулездің кең таралуына байланысты. 1993 жылы ДДҐ аурудың күрт ! байланысты туберкулезді «әлемдік қауіпті» мәселе деп жариялады. I Адам ағзасы патогенді микобактерияларға жоғары деңгейде тұрақты. Сондықтан аурудың пайда инфекция козімен ұзақ қарым-қатынаста болуымен, микобактериялардың молшері, вирулентілігі макроорганизмнің резистенттілігінің төмендеуімен байланысты. 40 жасқа келген адамдардың 70- . микобактерияларды жұқтырған, дегенмен тек 10% - да алғашқы туберкулез дамиды. Қалған адамдарда "кулез инфекциясының кл иникасы белгісіз өтеді. Тек қана туберкулиндік сынақ кезінде, вираж түрінде цалады.

Патогенезі мен клиникалық көріністері. Жұққан жағдайда (жасырын кезеңі 3-8 апта) рғыштың енген жерінде алғашқы туберкулезді кешен пайда болады (қабыну немесе қабыну-некрозды ция), ол кең таралып және көптеген ағзалар мен жүйені зақымдай отырып жеңіл түрінен ауыр

іық күйге дейін зардаптандыруы мүмкін. Трахеяда, ірі бронхтарда М.ІиЬегсиІозіз кідірместен, төменгі тыныс алу жолдарына, альвеолаларға іп, сол жерлерде патогенді үрдіс дамыта бастайды. Кейбір бактериялар енген жерлерінде қалып қояды, йрі қан мен лимфа сұйықтарымен бүкіл ағзаға тарайды. Альвеоладағы М.ШЬегсиІозіз фагоцитозға ырайды. Бірақ, микобактериялар фагосомаларда сақталып сол жерде көбеюі мүмкін, ол корд-фактор еулы заттармен байланысты. Туберкулездің симптомдары қай жерде патологиялық үрдіс дамығанымен анысты. 85%-да туберкулез өкпені зақымдайды, тек 15% өкпеден тыс жерді зақымдайды. Тыныс царының туберкулезінде клиникалық көрініс қабыну-интоксикациялық синдромы және өкпе-бронхты цромдармен сипатгалады. Олар - адам денесінің қызбасының котерілуі, тершеңдік, түнгі тер, қалтырау,тез шаршағыштық, тәбетінің төмендеуі немесе жоғалуы, дене салмағының төмендеуі, тахикардия і болуымен көрініс береді.

Қоздырғыштың адам организміне біріншілік экзогенді жұғуына байланысты бірншілік тубер пайда болады, екіншілік жұқтыру салдарынан (экзогендік суперинфекция) немесе бірншіліктен жазылып кеткен ошақтардың реактивациялануынан (эндогендік инфекция) екіншілік туберкулез да&

Қоздырғыштың біріншілік енген жеріне байланысты қабыну ошағы немесе біріншілік аффектө:: ауыз қуысында, бадамша бездерде, ішекте және т.б. жерлерде орналасады. Ары қарай қоздырғыш мен лимфа түйіндерінде қатар көбейе бастайды, бүл қүбылысқа ағза спецификалық ггранулема (төмпе яғни біріншілік кешен түзумен жауап береді. Біріншілік жүқтырудың салдарынан көкірек ли түйіндерінің туберкулезі, плеврит, туберкулемалар, ошақтық және инфильтративтік үрдістердің д" мүмкін.

М.шЬегсиІозіз көбеюін тоқтатпастан, қан және лимфа арқылы бүкіл ағзаға таралады. Нәтижес' біріншілік немесе облигаттық (міндетті түрде) микобактериемия дамиды. М.ШЬегсиІозіз микроіі ляторлық қан айнал ымы дамыған ағзалардың тіндеріне қонып, ол лимфа түйіндерінің капилярлары, бү қыртысының шумақтары, түтүкшелі сүйектердің эпиметафизарлық бөлімдері, жатыр түтікшелер' ампулярлы-фимриольды бөлімі, көздің увельдық жолына және т.б. жабысады. Болашақга ағзалар бүл өзгерістер туберкулездің өкпеден тыс түрлерінің (сүйек және буын, несеп-жыныс жүйесінің, көз дамуына мүмкіндік береді.

Экзогенді жүқтыру нәттижесінде біріншілік туберкулез жүқтырылған адамдардың 7-10%-да дамиды, қалғандары туберкулездік инфекциянмен клиникалық көрініссіз ауырып, спонтанды түрде і кетеді. Кейде гематогенд і немесе лимфагенді диссеминацияланған түріне өтіп кететін жағдайлар да кез жатады. Туберкулездің бүл түрі бірішілік инфекцияның үдеуімен немесе ошақтарының реактив лануымен байланысты болады.

Біріншіліктуберкулез, окпедегі немесе көкірек лимфа түйіндеріндегі спецификалық өзгерістер, әкгенуі немесе кальцинациялануымен (Гон және Симон ошақтары) аяқталуы мүмкін. Бүндай ошақтүз' адамдарда жүре пайда болған иммунитет қалыптасады. Ошақтарда үзақ сақталған М.ШЬегсиІ иммунитетті қалыптастырып отыруымен қатар, эндогенді туберкулез үрдісінің дамып кету қаупінтөн түрады. Аталып кеткен жағдай туындаса екіншілік туберкулез үрдісі басталады. Біріншілік оша реактивациялануы иммунитеті төмендеген адамдар арасында жиі кездеседі.

Екіншілік туберкулез экзогенді жолмен, яғни қайта жүқтырумен (суперинфекция) байланысты болуы мүмкін. Бірақ суперинфекциямен адам екінші рет кездескен кезде де ол міндетті түрде ауырм мүмкін, патологиялық үрдіс дамуы үшін адам ағзасының жалпы иммундық жүйесінің әлсіреуімен і арнайы иммунитеті де төмендеуі қажет.

Екіншілік туберкулездің патоморфологиялық сипаттамасы түрлі болып келеді, ол төменде ' клиникалық түрлермен көрініс береді: ошақтық, инфильтративтік, кавернозалық, өкпенің фибро кавернозалық туберкулезі, туберкулема, казеоздық пневмония. Екіншілік туберкулез профилактикал диагностикалық мақсатта флюорография жасалған кезде жиі анықталып отырады.

Туберкулезд і инфекция үшін ЖСБТ реакциясы тән, теріішілік туберкулинді енгізу арқьшы анык (Манту сынамасы). Бүл сынаманы жүргізу үшін туберкулездің микобактериясынан тазартылған ақу препаратын (РРО - РигіҒіесі Ргоіеіп ОегіуаГіуе) қолданады. Сенсибилизацияланбаған организм препаратка әсер көрсетпейді, бірақ ағзада тірі микобактериялар болса (ауру адамда немесе егілген адамдарда), онда 48 сағаттан кейін жергілікті қабыну реакциясы дамиды. Балалар мен жасөспірімдерде Манту сынамсы негізгі диагностикалық маңызды әдіс. Сынақтың нәтижесі оң болғанда туберкулин еңгізген орныңда диаметрі 5 мм және одан астам инфильтрат пайда болады («инесіз» әдісті қолданғанда инфильтрат диаметрі 3 мм және одан астам). Дегенмен, бүл нәтиже ауру дамуын көрсетпейді, тек қоздырғыш жүқтырғанын көрсетеді.

Иммунитеті. Туберкулезге қарсы иммунитет түрақсыз және ол организмде микобактерия болғанда ғана сақталады.

Микробиологиялық диагноз қою. Туберкулезге зертханалық диагноз қою микробиологиялық ріге сүйенеді, ол жарықтық және люминесценттік микроскопта зерттеу; бактериологиялық немесе іық әдіс, биологиялық әдіс. Оған қоса микробтың өсуін анықтайтын радиометрикалық әдіс, ПТР иады. Зертгеуге алынған материалды қақпағы тығыз бүралып жабылатын стерильді контейнерлерге цы. Ол қақырық, аспират, бронх пен асқазанның шайындысы, экссудаттар, операциядан кейінгі цар болуы мүмкін. Материалды зертханаға жеткізу кезінде күн сәулесінен, ыстықган қорғау керек. гың ішінде зертханаға материал жеткізілсе оған консервантгар қажет емес. Туберкулезбен біріншілік жүқтырылғандарды туберкулинмен қойылған реакция нәтижесі терістен айналган кезде (туберкулиндік сезімталдық «виражы») қорытынды диагноз қоюды бастайды. Баюпериоскопиялыц зерттеу. Бүл ең негізгі жэне кең таралған әдіс. Оның ерекшелігі қарапайым тез нэтиже беруінде. Бірақ оның мүмкіндігі төмен. Жасалған жағындыдан бірен-саран ^гактериаларды көрінуі мүмкін, ал көп бактериялар көру үшін Імл материалда 10 мыңнан 100 мың рия жасушалары болуы керек. Сол үшін бактериялар аз деген заттарға «байыту» әдістері қолданы- Зерттелетін заттарды «байыту» үшін эр түрлі әдістер, соның қатарында центрифугалау эдісі, рықты гомогенизациялау, флотациялау қолданады.

Микроскопиялық зерттеу жүргізгенде екі эдіс қолдайылады: бірішісі тікелей микроскопиялау әдісі, .нделмеген заттан (ірің немесе қақырық түйіршігінен) жағынды дайындау; екіншісі себуге өңделген ітүнбасынан жағынды дайындау. Дайын болған жағындыларды 15-30 минут бөлме температурасында реді. Кепкен соң үш рет жалын үстінен өткізеді, фиксациялайды. Қышқылға төзімді микобак- арды Циль-Нильсен эдісімен бояйды. От және фенолмен (карбол қышқылы) бірдей әсер етудің арынан, анилинді бояғыш заттардың микроб жасушасының қабырғасына, эсіресе қабырға ындағы липидтер мен микол қышқылының бояуды сіңіруіне мүмкіндік береді. Қышқылға төзімсіз ериялар кейінгі 3% түзқышқылды спирт ерітіндісімен өңдегенде түссізденеді, ал микобактериалар иға және спирттерге төзімді болғандықтан сіңірген қызыл түсін түрақты сақтайды. Жағындыда ізделген әлементтер метилен көгімен боялады. Микроскоппен қарағанда топталып немесе «орілген » түрінде жағындыда орналасқан, ашық қызыл түсті таяқшалар көрінеді. Сәулелі иммерсиялық эскопта (объективі х 90, окуляры х 10) қарайды. Жалғыз жатқан микобактерияларды табу үшін 100 ' аймағын қараған жеткілікті.

Кейінгі жылдары люминисцентті микроскоппен зерттеу әдісі кең таралды. Осы әдістің арқасында геудің информативтілігі 14-30%-ға жогарылады. Микобактерияларды люминисцентті арнайы ғыштармен (аурамин, родамин т.б.) өңцегенде олар микроб қабырғасындағы балауыз тәрізді заттармен іанысып, флюоресцентті сәулелермен жарықтандырғанда ашық-қызыл немесе қызғыш-сары түспен "қырайды.

Бактериологиялыц әдіс. Дақылдық әдіс микроскопиялық тәсілге қарағанда жоғары сезімталдықпен патталады. Таза дақыл бөліп алу үшін 1 мл зерттеу затында 20-100 микроб саны болса жетекілікті. ологиялық заттан Левенштейн-Иенсен, Финн-2 қоректі орталарына себінді жасайда, бір сепкенде лы эр түрлі 2-3 қоректік орталарға себінді жасайда, сонда микобактериялардың өсіп шығуы ықтимал. .1иЬегси1озІ8-тің таза дақылын бөліп алғуға 3-8 апта уақыт кетеді. Алынған таза дақылдың биохимиалық "иетін зерттеп, идентификациялап, антибиотиктерге сезімталдығын анықтайды. М. ІиЬегсиІозіз сотріех ентификациялағанда биохимиялық негізгі тесттерді қояды:

• ниацин тест (никотин қышқылын болу қабілеті);

• нитратредуктазасын анықтайды;

• термостабильді каталазасын анықтайды;

• натрий салицин қышқылымен өсуін байқайды.

Жедел диагноз цоюга микродақылды Прайс әдісі қолданылады. Затгық әйнектің бетіне клиникалық магериалды жагып, күкірт қышқылымен оңдеп, натрий хлоридінің ерітіндісімен шайып, цитратты қан косылган қоректі ортаға салып қояды. 3-4 күн 37°С-та инкубациялаған соң әйнектегі препаратты Циль- Нильсен әдісімен бояп, микроскопта қарайды.

Таза дақылдың антибиотикгерге сезімталдығын анықгаудың маңызы зор. Жоғарыда аталып кетке микобактерияларда антибиотиктерге озгергіштік пен резистенттілік тез пайда болады, сонды сезімталдылықты анықтау емдеудің сәттілігіне қажет. Антибиотиктерге сезімталдықты анықтаг халықаралық стандартты әдістер қолданылады, кең тарағандары пропорциялық және абсолю концентрация әдістері. Пропорция әдісі Левенштейн-Йенсен ортасына препаратгар қосып және препар қоспаған қоректі орталарға бактерия суспензиясының әр түрлі концентрациясын сепкенде, популя ішіндегі препараттардың әр түрлі концентрациясында тіршілік ете алатын жеке даралар пайызы бел болады және төзімді мен сезімтал микобактериялардың зерттелген дақылда ара-қатынасы анықггл" Препаратсыз бақылаудағы колониялардан препарат қосылған тәжиребидегі колониялар саны 1%-дан сол дақыл төзімді болып саналады.

М.ШЬегсиІозіз-тің резистенттілігін абсолюттік концентрациямен зерттегенде Левенштейн-Йен қоректік ортасына туберкулезге қарсы препараттардың белгілі мкг/мл есептёгенде (изониазид-1 мкг/ рифампицин - 40 мкг/мл, пиразинамид- 100 мкг/мл, стрептомицин - 10 мкг/мл, этамбутол- 2 мкг/ канамицин- 30 мкг/мл, амикацин- 8 мкг/мг, протионамид-30 мкг/ мл, офлоксацин - 2 мкг/мл, циклосер 30 мкг/мл) стандартты концентрацияларын қосады. Егер туберкулезге қарсы әр түрлі препаратгар, концентрацияларын қосқан қоректі орталарда оскен колониялар саны 20-дан асса, М.ІиЬегсиІозіз- дақылы резистентті болып саналады.

Таза дақылды бөліп алу мерзімі 1-1,5 айдан кем емес, ал антибиотиктерге сезімталдығын аны аталған әдістермен 2-2,5 ай уақыт алады. Ең негізгі кемшілігі осыда. Пропорциялық және абсол концентрация әдістерін тікелей емесәдістерге жатқызады. Егер ауру бактерияларды қақырықпен мөлшерде бөлсе (жағындыда бір көру аймағында 1-5 микобактериялар көрінсе), онда патологиял материалдан тікелей антибиотиктерге сезімталдық анықгай береді. Оның нәтижесі 3 аптаның ішінде ( болады.

Сонымен қатар, микобактериялардың резистенттілігін тез анықтау үшін нүктелік мутацияла молекулалық-генетикалық талдау жүргізеді. Микобактериялардың 95% рифампицинге резистентілігі В генінде кодталады. Ол гендегі мутациялар 80-90% М.1иЬегсиІ08І8 штамдары изониазидке де төзімділігі" дәлірек айтқанда копдәрілік резистенттіліктің белгісі. Нүктелік мутацияларды молекуларлық - генетик талдау жүргізгенде нәтижесі 3-4 күннен кейн белгілі болады.

Биологиялыц әдіс. Теңіз шошқаларына биологиялық сынама қою, туберкулезге диагноз қоюд классикалық әдістерінің бірі болып табылады. Імл клиникалық материалды жануарға теріасты нем" қүрсақ ішіне жүқтырады. Антибиотикке төзімді микобактериялардың қасиеттері өзгерген бол сондықтан жануарларға интертестикуларлық әдіспен де жүқтырады. 5-10 күннен кейн жануа лимфаденит пайдаболады. Пункциядамикобактериялардыңсаны көп болады. 3-4 аптадан соңтубер инфекциясын туберкулин сынамасымен анықтайды. Жануар 1-2 айда генерализацияланған инфекци өледі.

Аллергиялъщ сынама. Сынама қою үшін ақуыздардан тазартылған қоректік ортада өсіріл кептірілген туберкулин ППД (РРО- РигіГіесІ Ргоіеіп Оегіуаііуе) пайдаланады. Ол үшін М.ІиЪегсиІозіз М.Ъоуі5 дақылдарын жоғары температурада өлтіріп, ультрасүзгіден өткізіп, консервант ретінде 0,00 твин-80 стабилизатор ерітіндісінде, 0,01% хинозол қосып дайындайды. Препарат 5мл-лік флако (50 дозалы), 3 мл-лік флаконда (30 дозалы) шығарылады.

Біріншілік туберкулезбен ауырғанды анықтаған кезде, балалар мен жас- өспірімдерге теріш^: туберкулин енгізгенде, «вираж» 6 мм немесе одан үлкен болса, «оң» нәтиже деп диагноз қойылады. Ма сынамасын білектің іш жағына қояды. Манту сынамасы вакцинациядан кейінгі және инфекциал аллергияны көрсетеді. Манту сынамасының нәтижесін төмендегі корсеткіштер бойынша тіркейді:

теріс - гиперемия иненің орнында 2 мм ғана болғанда;

күмәнді -папула немесе гиперемия 2-4 мм болса;

оң - 5-17 мм папула балалар мен жасөспірімдерде, 5-21 мм үлкендерде болса;

гиперергиялы - 17 мм-ден үлкен папула балалар мен жасөспірімдерде, 21 мм үлкендерде болса.Серологиялық әдіс: ПГАР, ИФТ.

ПТР. Қоздырғыштың ДНҚ-ның спецификалық бөлшегін амплификациялайды. Бұл әдіс 5-6 сағаттың це диагностикалық материалдың ішіндегі микобактерияларды идентификациялауга мүмкіндік береді, лмен қатар сезімталдығы жоғары (микробтар саны 1-10 жасуша арасында болса да). Қоздырғыштың ік дактилоскопиялау әдісі - зонд ретінде инсерционды элементті қолдана отырып Саузерн-блот- идизация жүргізіледі.

Микобактериялардың фильтрден оте алатын және Ь-трансформа-цияланган түрлерін аньщтау. :рмалы қоздырғыштар көбінесе жақында микобактерияларды бөлуді тоқтатқан ауруларда кездеседі. сіидегі деструкция ойықтары және қабынған өзгерістері сақталған аурулар 3-4 ай немесе одан да көп Ь-пішінді қоздырғыштарды сыртқы ортаға бөліп отырады.

Ь-пішінді қоздырғыштар - дәрі-дәрмектің әсерінен жасуша қабырғасында ақауы бар бактериялар. макроорганизмде үзақ уақыт тіршілік етіп, реверсия кезінде өздерінің вирулентгік қасиеттерін толық птастырады. Дәстүрлі микробиологиялық әдістер Ь-пішінді түрге айналған қоздырғышты таба іы. Ь-пішіндегі және соған жақын қоздырғыштың түрлерін зерттегенде, таза дақылын боліп алу шзерттеу затын өңдегенде жеңіл әсер ететін әдістер қолданады, дақылдандыру үшін элективті қоректік иар, нативті ақуыздар, осмос стабилизаторларын пайданалады.

Емдеуі. Туберкулезге қарсы препараттар науқастың ағзасында М.ІиЬегсиІозіз-тің көбеюін тоқтататын ериостатикалы) немесе жоятын (бактерицидты) әсер көрсетеді. Антибиотикгер қолдану туберкулезбен андарды емдеудің негізгі әдісі болып табылады. М.ШЬегсиІозіз -тің резистентгілігіне қарай туберкулезге сы препараттарды екі топқа бөледі:

- топ: негізгі, немесе бірінші қатарлық препараттар: изониазид, рифампицин, пиразинамид, бптомицин және этамбутол, бүл препараттарды сезімтал микобактериялар бөлетін алғаш рет еркулезбен аурғандарды емдегенде пайдаланады;

2 - топ: резервтік, немесе екінші қатарлық препараттар: этионамид, канамицин, капреомицин, иосерин, фторхинолондар, ПАСК, бүл препараттарды бірінші қатардағы антибиотиктерге төзімді .ІиЬегсиІозіз-тер болетін ауруларды емдегенде пайдаланады.

Туберкулезге қарсы препараттардың бірнешеуін бірден (4-тен кем емес) тағайындағанда '.ІиЬегсиІозіз-тің дәрілерге төзімділігі пайда болғанға дейін ем курсын аяқтауға мүмкіндік береді.

Микобактериялар популяциясы кезеңдеріне байланысты әртүрлі жағдайда болуы мүмкін (Ь-пішінде, ьтрамайда, фильтрлерден өте алатын), сондықтан туберкулездің химиотерапиясы екі кезеңнен (фазадан) рады: бастапқы, немесе интенсивті және жалғастыру. Интенсивті кезеңдегі химиотерапия жылдам әбейіп, белсенді метаболизм көрсетіп жатқан микобактериялар популяциясына қарсы қолданады. Жалғастыру кезеңіндегі химиотерапия қалған микобактериялар популяциясының ақырын бөлінетін және етаболизімі төмендеген жасушаішілік орналасқан персистенцияланған түрлеріне қарсы қолданылады. Туберкулезді емдеудің жаңа бағыты - моноклонды антиденелер (антибиотиктерді қажетті ағзаларға яасымалдау үшін) қолданылады. Бүндай әдіс қолданылатын препаратгардың улылығын төмендетеді және ,де емдеу әсерін жоғарылатады. Келешекте - гендік терапия технологиясын қолдану қарастырылуда.

Алдын алуы. Туберкулездің арнайы сақтандыруы - тірі вакцина ВСО енгізу, әрбір 5-7 жылда ревакцинация жүргізу болып табылады. Бүл вакцинаны француз ғалымдары СаІтеМе ап<1 Оиегіп 1921 жылы жаңа туылған сәбиге енгізген. БЦЖ вакцинасы М.Ъоуі$ ВСС -1 вакциналық штамының тірі жасушалары, 1,5% глутаминад натрий ерітіндісінде лиофильді кептірілгентүрінде қолданады. Бір ампулада Імг БЦЖ вакцинасы бар, ол 20 доза болады - әр қайсысы 0,05мг препараттан түрады. Бір ампуланы 2 мл 0,9% стерильді натрий хлорид ерітіндісінде езеді, 0,1мл-лік шприцпен тек тері ішіне енгізеді (тері асты енгізсе суық абсцесс пайда болуы мүмкін).

Туберкулезге қарсы вакцинаның пайдалылығы - вакцина енгізген балалар мен жас өсперімдер арасында туберкулезбен ауырғандар саны төрт есе, өлім- жітім саны тоғыз есе азаяды. Жаңа туылған балаларға 4-7 күннен кейн вакцина егеді. Пайда болған иммунитет 5-7 жылға дейн сақталады, содан кейн ревакцинация жүргізу қажет. Ревакцинация жүргізер алдында Манту сынамасын қояды, 48 сағаттан кейн жергілікті реакцияның қорытындысын бақылайды. Тері асты суық абсцесс, 10 мм-ден үлкен жара, жергіл лимфа түйіндерінде л имфадениттер 1,5 см және одан да үлкен болса, келлоидты тыртық 1 Омм және одаі үлкен болса, олар БЦЖ вакцинасынан кейінгі асқынулар деп саналады. Асқынулар пайда болган балалар жас өспірімдерді, үлкендерді туберкулезге қарсы диспансерге қаралуга жібереді.

Мезгілінен бүрын туылған балаларға, салмағы 2000г және одан көп, әлсіз балаларға арна антигендігі екі есе жеңілдетілген вакцина БЦЖ-М енгізеді. Бір ампулада 0,5 мг препаратга 1 микобактериялар, БЦЖ-1 вакциндік штамдары бар. Бір ампуладағы 20 дозаны 2 мл 0,9% стерильді нат( хлоридінің ерітіндісінде езгенде 0,1 мл -де 0,025мг препарат болады.

Санитарлық-гигиеналық және эпидемияға қарсы кешенді шаралар қолданады (кәсіпорындар, мектептер, балалар мекемесі және тағы басқалардың санитарлықжағдайы, ауруларды анықгап, жанүял" тіркеу, диспансеризациялау, эпидемиологиялық бақылау тағы басқалар). Тірі вакцинаны енгізу жол спецификалық алдын алу іске асырылады.