14.4.2. Күйдіргі бациллалары (ВасіІІиз туыстастығы)

Күйдіргі немесе түйнеме (апіһгах, қатерлі карбункул, «қасиетті от», «парсы оты») - Васіііиз апі тудыратын зоонозды жүқпалы ауру, ауыр интоксикациямен, тері мен лимфатүйіндерінің зақымдануым сипатталады. Күйдіргі қоздырғышы В.апіһгасіз-ті 1876 жылы Р.Кох ашты.

Таксономиясы. '

Туцымдастыгы: Васіііасеасеае.

Туыстастыгы: Васіііиз.

Түрі: В.апіһгасіз.

Морфологиясы. Тізбектеліп орналасқан, грам-оң, ірі, қозгалмайтын, спора түзетін таяқшалар (3 сурет). Спора таяқша ортасында орналасады, мөлшері микроб жасушасының диаметрінен аспайды. Иес" ағзасында қоздырғыш капсула түзеді. Капсуласы шіріту микрофлораның әсеріне түрақты, сонды

; мәйһтен дайындаған жағындыда бос капсулаларды анықтауға болады (микробтардың «көлеңкесі»), іа капсуланы анықтау үшін Леффлер әдісімен метилен көғімен бояйды (жасушалар - аспан көк [ капсулалары - қызыл түске боялады). Күйдіргі бациллаларының споралары сопақша, тірі ағзада және ашылмаған мәйітте споралар түзе л. Спора түзу үшін бос оттегі мен арнайы температура (12-42°С) қажет. Қоздырғыштың қоршаған жоғары сезімтал-дығын қамтамасыз ететін фактор - спора түзу қабілеті; суда споралар 10 жылға топырақта - 30 жылдан артық уақыт сақталына алады.

Дякылдандыру. Күйдіргі микробы - факультативті анаэроб, қарапайым қоректік орталарда жақсы оптимальды өсу температурасы 34-37°С, орта рН- 7,2-7,5. Тәулік бойы инкубациялағаннан кейін да немесе Хоттингер агарында ірі, кедір бүдыр, шетгері тегіс емес, иректелген тармақшалары бар, інді колониялар түзеді. Микроскоптың кіші үлкейткішімен қарағанда, «медузаның басы» немесе

нның жалына» үқсайды. Бацилланың К-пішіні вирулентті штамдарына тән болып келеді. Сүйык қоректік орталарда мақта түйіршігі секілді өседі, сілкіген кезде ыдырап кетпейді де орта р түрінде қалады.

Пенициллин қосылған қоректік орталарда 3-6 сағат инкубациялағаннан кейін бациллалар пласттарға айналып, тізбектеліп орналасады. Жағындыда «маржан алқасына» үқсас болып асады («маржан алқа» тесті).

Ферменттік белсенділігі. Глюкоза, сахароза, фруктоза, мальтозаны қышқылға дейін және крахмал улинді ыдыратады. Протеолиттік және липолитикалық белсенділікке ие. Крахмалды гидролиздейді, тметилкар-бинол түзеді. 10-12% етпептонды желатинді ортаға шаншу әдісімен егіп, 2-3 күн 22°С циялағаннан кейін, шаншу жолында төменге қарай біртіндеп кішірей-ген ақ жолақтар түрінде өскен срілген шырша) колониялар көрінеді; 3-5 күннен кейін желатин «үйық» (воронка) түрінде сүйылып ді.

Топырақгағы бациллалармен салыстырғанда түйнеме бацилласы фосфаттарды ыдыратпайды, баяу щапсзрыуьщы суйық қоректік ортаны коагуляциялайды (5-7 тәулікте 37°С), ал басқа бациллалар сағатта ыдыратады. Сүтті 3-5 тәулікте үйытады, содан кейін (әәсеңдеп пёПТОНИЗЩИЯЛаЙДЫ ЖӘНС ратады, нәтижесінде аммиак бөлініп қоңыр пигмент жинақталады. Антигендік қасиеті. Күйдіргі микробының негізгі екі антигені болады. Жасуша қабырғасында икалық, полисахаридтік антигені бар, температураға түрақты, бүған қарсы антиденелер бөлінбейді, царда және мәйітте үзақ сақталынады. Асколидің приципитациялық реакциясымен анықталады. капсулалық протейндік антиген фагоцитарлық әсерге қарсы түрады.

Патогенділік факторлары. Күйдіргі микробының патогенділік факторларына экзотоксині мен суласы жатады.

» Экзотоксин күйдіргі патогенезінде және спецификалық иммунитеттің түзілуінде негізгі орын гіы.Ол үш ақуыздық компоненттерден қүралады: I - ісіну факторы (ІФ); II - протективтік антиген (ПА); -леталдық фактор (ЛФ). Бүл компоненттер өз бетінше улы емес, бірақ ІФ мен ПА қосарланып тіндердің уін шақырады, ЛФ мен ПА - әкспериментальдық жануарлардың өлімін тудырады, сондықтан қазіргі ;де екі токсин аталынып отырады - ісіну (ІФ+ПА) және леталдық (ЛФ+ПА).

Микроб капсуласы олардың макрофагтарға адсорбциялануынан және фагоцитоздан сақтандырып, организмнің ағзалары мен тіндерінде еш бөгетсіз көбейіп таралуына мүмкіндік береді. Резястенттілігі қоздырғыштың тіршілік ету формасына тікелей байланысты болады. Тірі организмде қоздырғыш вегетативті түрде болады, сыртқы ортада тұрақты спора түзеді. Вегетативтік формаларының түрақтылығы томен: 100°С-та бірден жойылады,*55-60°С-та 30-40 минуттан кейін жойылады, қалыпты Юнцентрациядағы дезинфекциялаушы ерітінділерде бірнеше минуттан кейін жойылады. Қоздырғыш іоралары жоғары түрақтылықпен ерекшеленеді, сондықтан қоршаған ортада өте үзақ уақыт сақталына пы: 15-20 минут қайнатқанға шыдайды, 120°С-та автоклавтаған кезде 20 минутқа шыдайды, төменгі ратурада, сүйық азот және кейбір дезинфектанттар әсер еткенде, кұргатуда, суда бірнеше жыл, ал ақта ондаған жылдар бойы өмірге қабілетгілігін сақтайды.

Эпидемиологиясы. Күйдіргі қоздырғышына сезімтал болып келетіндер - ірі және үсақ қара жылқылар, түйелер, шошқалар, жабайы жануарлар.Күйдіргі барлық жерде таралған. Қаза, Республикасында 1500-нан астам қауіпті жерлер (топырақты ошақтар) барлық облыстарда орнал" Бүл індетке адамдардың жалпыламай сезімталдығы бар, бірақ адам эпидемиялық тізбекте кезде нысана.

Адамдар арасындағы аурудың деңгейі жануарлар, әсіресе үй жануарлары, арасындағы эпиз таралуымен байланысты. Инфекцияның көзі - ауру жануарлар. қоздырғыштың топырақта үзақ сак жануарлар арасында түйнеменің эндемиялық ауруының тууына себеп болады. Инфекцияның та жолдары әртүрлі: қатынасты - түрмыстық (жануарларды қарағанда, терісін алғанда, ауру жануарл терісі мен жүнінен өнім жасағанда), аэрогенді (микробы бар шаңды жүтқанда), тағамдық ( жануарлардың шала оңделген етін қолданғанда) және трансмиссиялық (шыбын-шіркейлер қан сорғ"

Күйдіргі бойынша Қазақстандағы эпизоотологоэпидемиологиялық жағдай:

1787 СҚГТ (СНП);

2677 эпизоотикалық және эпидемиялық ошақтар;

1948 жыл мен 2005 жыл аралығында 1852 ауырған жағдайлар тіркелген, оның ішінде 55 өлі аяқталған;

25000 бас ауыл шаруашылық жануарлары өлім - жітімге үшыраған.

Патогенезі. Күйдіргі қоздырғышы - макроорганизмде тез көбеюге қабілетті, лимфо- және гематхг жолмен таралатын, тек қана өзіне тән терминальдық септицемия шақытарын инвазивтілігі жоғары ми^_

Қоздырғыштың негізгі ену қақпасы зақымдалған тері, сирек жағдайда тыныс алу және ас қо жолдарының шырышты қабаттары болып табылады. Қоздырғыштың енген жерінде күйдіргі карбу пайда болады. Қозғалғыш макрофагтардың қоздырғышты лимфа тамырларына тасымалдап, алып бар салдарынан, жақын жатқан лимфа түйіндерінде лимфааденит дамиды.Үрдістің генерализациялануы, қоздырғыштың қан арқылы бүкіл ағзаға таралуы терілік формасында сирек кездеседі. Күйдіргілік се негізінен қоздырғыш тыныс алу немесе ас қорыту жолдарының шырышты қабықтары енген кезде дам"

Күйдіргінің патогенезінің негізінде, қоздырғыштың экзотоксинінің әсерінен туындайт спецификалық токсемия жатыр. Күйдіргілік токсин леталдық, ісінулік, протективтік ж иммунодепрессивтік белсенділікке ие, сонымен қатар фагоцитозды басып, тіндердің ісінуімен көрі" жергілікгі қабыну шақырады, инфекциондық үрдістің терминалдық фазасында екіншілік шок тудьг Негізінен лимфатикалық жүйе, қан және көкбаур зақымдалады.

Инкубациялық кезеңінің үзақтығы-бірнеше сағаттан 14 күнге дейін, көп жағдайда 2-3 күн.

Клиникалық көріністері. Қазіргі кезде күйдіргінің клиникалық түрлері жайында бірлес" түжырым жоқ. Соңғы шығып жатқа талқылауларда негізгі екі түрі айқындалып көрсетіледі: сьг зақымдану (терілік) түрі және ішкі (септикалық) түрі.

Сыртқы (терілік) түрі адамдар арасында ең жиі кездесетін түрі (95-98%), карбункулез, әдем буллездік, рожа тәріздес және көздің зақымдлауы түрінде көрініс береді. Бүлардың арасында жиі кезде" карбункулезді түрі шеттері қарайған, некроздалған ортасы жансызданған, жан жағы және оған: орналасқан лимфа түйіндері ісінген ойық жара түрінде көрініс береді. Карбункулдың даму кезеңдері: папула - везикула - пустула - ойық жара. Көбіне терінің ашық жерлері зақымдалады - қол, бет, мо терілері.Сепсиске асқынданбаған теріліктүрі толықжазылап кетеді. 10-20% жағдайда өліммен аяқтал"

Ішкі (септикалық) түрі өкпелік, ішектік және септикалық түрлерге бөлінеді. Күйдіргінің ө түрінде спора аспирациялық жолмен жүққан жағдайда ауру ағымы өте ауыр өтеді. Қоздырғыш енге 2-3 күннен кейін, кейбір жағдайда бірнеше сағаттан кейін «түмауға тән» симптомдар пайда болады:; әлсіздік, бас пен бүлшық еттердің ауыруы, мүрыннан су ағу, көз жасаурау, дауысы қарлығып ж" Интоксикация жоғарылаған сайын науқастың жағдайы күрт нашарлай бастайды, әлсіздік, ден ауырсынуы, кеуде қысылып ауа жетіспеуі, ентігу, қалтырау, дене температурасының 39-41°С көтер' мазалайды. Қақырық алдымен копіршіктеніп, кейіннен біртіндеп шырыш, қан аралас болады, қан

це шыға бастаған кезде «таңкурай тосабы» сияқтанып кетеді. Өкпенің ісіну симптомдары карқындай .і. Тез арады жүрек - қан тамырларының жетіспеушілігі дамып, тахикардия болады. Науқас есін ііайды, оларда үрейлену, алаңцау сезімдері дамиды, жүректік - өкпелік жетіспеушілік салдарынан болады. Күйдіргінің бүл түрі 2-5 тәулікке созылады. һиектік түрі адамдар арасында сирек кездеседі. Аурудың бастапқы кезеңінде жалпы әлсіздік, бас бас айналу, көмей ашып, жүтынғанда ауру сезімі болады, дене қалтырап қызуы 38-39°С-қа көтеріледі. уақыт өткеннен соң іштің тоқтамай немесе толғақ тәріздес ауыруы, жүректің айнуы, қан қүсу, қан с іш өтуі сияқты симптомдар қосылдаы. Үрдіс таралған кезде көкірек қуысы ағзаларының валғандығын көрсететін белгілер пайда бола бастайды. Науқаста үрейлену, алаңдау, қорқу сезімдері Жүрек қызметінің декомпенсациясы қарқындайды: артериалдық қысымның төмендеуі, жіп ес пульс. Дерт 3-4 күнге созылады. Науқас жүректік жетіспеушілік салдарынан қайтыс болады. Септикалық түрінде интоксикация өте қарқынды түрде дамиды, тері және ішкі ағзаларда көптеген паулар болады, әсіресе мидың қабықгарында қанталау (аутопсияда «кардинал телпегі») жиі байқалады. жалық көрінісінде ауырланған түрдегі инфекциялық-токсикалық шок симптомдары басым болады. 'ргінің септикалық түрі өз алдына өтуімен қатар басқатүрлерінің асқынуы ретінде болуы да мүмкін.

ілік сепсис кезінде жүққан кезден бастап 2-3 тәулікте науқас қайтыс болуы мүмкін, ал басқа ?рінің асқынуы кезінде сепсистің белгілері пайда болғаннан 1-2 күннен кейін қайтыс болады. Иммунитеті. Аурудан кейін түрақты, жасушалық-гуморальды, бөлінген антиденелердің басым ілгі антитоксикалық болып табылатын иммунитет қалыптасады, дегенмен рецидивтер болуы мүмкін. Микробиологиялық диагноз қою. Микробиологиялық зерттеудің мақсаты: күйдіргі қоздырғышын оның антигендерін анықтау және организм сенсибилизацияланғандығын дәлелдеу. Негізгі зерттеу әдістері: бактериосшпиялық, бактериологиялық, биологиялық, аллергиялық, Асколи нша термоприцепитация реакциясы. Зерттеуге алынатын заттар:

везикула және карбункула бөлінділері, сыдырылып түскен қабыршақ (струп) (тер/л/к түрінде); қақырық (өкпелік түрінде); нәжіс (ішектік түрінде); қан (барлық түрлерінде);

мәйіт материалдары (зақымданған ағзалар мен тіндер, қан мен көк бауыр);

топырақ, тері, жануарлардың жүні, жемі, су, қоршаған орта объектілерінен шайындылар және т.б. Патологиялық затты зертханалық зерттеу келесі кезендерден түрады: Сынамаларды зерттеуге даярлау. Бастапқы зерттеу затын микроскопта қарау. Қоректік орталарға себу. Зертханалық жануарларға жүқтыру.

Антиген және антиденелерді табу мақсатында серологиялық реакциялдар қою. Зертгеу мерзімдері: Микроскопиялық - келіп түскен күні. Бактериологиялық - үш тәулікке дейін. Биологиялық- 10 тәулікке дейін.

Қоршаған орта объектілерінен алынған заттарды, тері мен жүнді бөгде микрофлорадан арылту үшін моншасында 80°С-та 20 минут термиялық өңдеуден өткізеді. Қоздырғыштың вегетативтік формасы бар тарды (науқас адам мен жануарлардан алынған заттар, патологиялық материалдар, жануарлардың еті және т.б.) өңдемейді.

Бактериоскопиялыц әдіс. Патологиялық материалдан бірнеше жағынды дайындап, ауада кептіріп, 96° спиргке 3% сутектің асқын тотығы ерітіндісін қосып 30 минут фиксациялайды. Сонан соң жағындылар- дықыздырып немесе ауада кептіріп (люминисцентгі микроскопиялау үшін) қояды. Жағындыларды грам әдісімен бояйды, капсуланы анықтау үшін Ребигер, Гинс, Михин немесе Романовский-Гимзе әдістерімен бояйды.Капсуланы анықтау үшін ең тиімді әдіс Ребигер ерітіндісімен бояу болып табылады. Реби ерітіндісінің қүрамына: 15-20г генцианвиолетті ЮОмл 40% формалинда ерітіп, бөлме температурасы бірнеше сагат үстап, сүзгіден откізіп дайындайды. Жагындыны 15-30секунд, 1 минут бояйды. Бір жагындыны бояу барысында оның фиксацияланбағандығын естен шығаруға болмайды, сондықт" жағындыны зарарсыздандыру үшін, микроскопиялап болғаннан кейін, тез арада жағындыны толығым 6% сутектің асқын тотығының ерітіндісіне батырып тастау қажет. Жаңа алынған патологиялық материалд жасалынган жағындыда микроб денесі күлгін түске ал капсуласы солғын қызғылт немесе қызыл-күл түске боялады.

Люминисцентті микроскопиялау кезінде микробтар вегетативті немесе спора күйінде байқа мүмкін. Спецификалық реакция кезінде жасушалардың (споралардың) шеттері анық жарқырап көріне;

Бактериологиялыц әдіс. Жеткізілген зерттеу затына байланысты сынамаларды келесі қорек орталарга: Хоттингер агарына, ЕПА-ға, немесе дифференциальды-диагностикалық орталарға, Хоттинг сорпасына немесе ЕПС-ға себеді.

Бір сынаманы 5-10 табақшаға сепкен жөн, себіндіні шпатель көмегімен жасау керек, ал ластаиг заттарды сепкен кезде «аздыру» әдісін қолданған жөн. Себінділерді термостатта (36-37°С) 18-20 с инкубациялайды.

Биологиялъщ әдіс. Зерттеуге дайындалған затты натрий хлоридінің изотоникалық ерітінідісінің мөлшерінде әмульгациялап, 0,2-0,5мл мөлшерінде екі ақ тышқанның және 0,5-1мл мөлшерінде екітең^! шошқасының санының ішкі жағына енгізеді. Жануарлар 1-3 күннен кейін, кейде одан да кег септицемиядан өледі. Сынаманы енгізген жерде ісік пен гиперемия байқалады. Тірі қалған жануарлар 10 тәулік бойы бақылауға алады.

«Мсіржан алца тесті» - модификацияланған жеделдетілген түрі. Хоттингер сорпасына 20 инактивацияланған жылқы сарысуын және 0,5 БірлЛмл пенициллин қосады. Стерилділікті сақтай отырь ортаны 2-Змл-ден пробиркаларға қүйып, оған 2 тамшыдан сорпалық немесе агарлық дақылда идентификациялауға арналған ілмекпен себеді. Себінділерді 37°С, 3 сағат инкубациялайды. Сонанс жағынды дайындап, фиксациялайды, метилен көгімен бояп микроскопта қарайды. Жағындыда күйдір бациллалары тізілген шарлар түрінде орналасады, - бүл микроб жасушасының қабырғасына пенициллишг әсерінің салдары. Споратүзетін сапрофиттер пенициллинге төзімді болып келеді.

Капсулсі барын бірнеше әдіспен анықтауға болады:

дақылды 1% бикарбонатты агарға сеуіп, 10-50% С0₂ енгізілген анаэростатта немесе эксикатор^- инкубациялайды (37 °С). 18-24 сағат өткеннен кейін спора түзе алатын дақылдар ірі, шырышты колониял" түзеді. Регибер бойыншажәне капсула-соматикалық люминесценциялаушы күйдіргі сарысуымен боялғ" жагындыларда капсуламен қоршалған таяқшалар тізбегі анық көрінеді;

дақылды Хенкстің сүйық қоректік ортасын себеді. Пробиркаларды стерильді тығындармен тығынд 16-18 сағат (3 7 °С) инкубациялайды. Капсула түзетін күйдіргі жасушаларын, дақылдан алынған жағынды" микроскопиялау арқылы анықтайды;

биосынамалық жануарлардың мәйітін ашқаннан кейін перитониалдық экссудаттан, канна агзалардан таңбалық жағындылар алып Регибер әдісімен немесе метилен көгімен бояу арқылы анықгай Микроскоппен қараған кезде дайындалған жағындыларда қысқа тізбектеліп немесе бөлек жасушал күйінде, сырты қызғылт капсуламен қоршалған микробтар корінеді.

Қои эритроциттерін гемолиздеу цабілетін ЕПА-да немесе 3-5% қойдың дефибринделген қа қосылған Хоттингер ортасында зерттейді. Дақылды ілмекпен агар секторларына себеді. Нәтижесін 18- сағат (37 °С) инкубациялағаннан кейін ескереді. Күйдіргі микробы басқа спора түзуші сапрофиттерм салыстырғанда бүндай уақыт аралығында қой эритроциттерін ерітпейді.

Лецитиназалыц белсенділігін сұйың саруызды немесе саруыз қосылған Хоттингер агарынд анықтайды. Күйдіргі микробы сұйык ортада бірнеше тәулік бойы инкубациялаған кезде саруыздьі үйытпайды. Тыгыз ортада өсірген кезде колонияларының айналасында лайланған ақшыл аймақ түзілмейді.

Антибиотитерге сезімталдығын анықтаған кезде міндетті түрде пенициллин, тетрациклин және рифампицин сіцірілген қағаз дискілерді қолданады, бүл күйдіргі микробының тағыда бір дифференциал

ісі болып табылады, себебі бір туыстастыққа жататын сапрофиттер бұл антибиотиктерге тұрақты іп келеді.

Асколи бойынша термоприцепитация реакциясы. Бұл реакция күйдіргі антигенін жара "ыршақтарынан, ескірген заттардан, аурудан өлген жануарлардың терісі мен агзаларынан, шірінділерден нған зерттеу заттарынан табуга мүмкіндік береді. Үсақтап дайындалған затты натрий хлоридінің 0,9% ііндісімен 1:10-ға сүйылтып, 5-10 минут бойы қайнату арқылы экстракциялайды. Алынған экстрактты еше рет сүзгіден өткізіп, мөлдір болғанша тазартады.

Жіңішке пробиркаларға күйдіргінің приципитациялаушы 0,2-03 мл сарысуын қүяды, сонан соң лндап қойған экстрактгы пастер пипеткасымен баяу, қабатгап қүяды. Егер реакция оң болса 15 минуттан !іін, сүйықгықтар жанасқан жерінде лайланған сақина түзіледі. Егер реакция күмәңді болса сақина 15 гөтіп кеткеннен кейін, кешірек пайда болады. Реакция теріс болған жағдайда сақина мүлдем түзілмейді. Аллергияльщ сынама. Күйдіргі кезінде аллергиялық әдісті қолдануға көрсетулер: ауыруға эспективті диагноз қою; эпидемиологиялық зерттеу; вакцинациялайтын адамдарды анықтау. Диагноз қою үшін күйдіргі антигенімен (антраксин) тері-аллергиялық сынама жасалынады. раксинді 0,1 мл мөлшерде сол қол білегінің ішкі жағына, тері ішіне енгізеді. Реакция нәтижесін 24-48 "атган кейін ескереді. Реакция оң болған жағдайда науқастанудың бірінші күндерінде енгізу жерлерінде перемия және инфильтраттар байқала бастайды.

Генетикалыц зерттеу әдістері жоғары сезімталдылықпен сипатталады, аз уақыт аралығында бірен саран кездесетін жасушаларды табуға мүмкіндік береді.

Күйдіргінің Қазақстандық штамдарын Кеіт Сіасіе генотиптеу барысында олардың "А" генотиптік бына жататындыгы анықгалды, бүл топ жер шарында кеңінен таралған.

Штаммдардың 89,8% А 1а, 7,95% - АЗЬ, 2,27% - А4в генетикалық топтарына жатады. Р.Кайм бойынша нотиптеу - К2 1-12 ішінен 12 генотип бөлініп алынған.

Қазақстан аумағында күйдіргі қоздырғыштарының әртүрлі генотиптерінің географиялық таралуы: КЪ 12-ШҚО-ның шалғай аудандарында кездеседі. К2 9-ОҚО-да жиі кездеседі.

К2 11 - Қазақстан мен Қырғызстанның оңтүстік өңірлерінде жиі кездеседі. КЪ 1-Қазақстанның Ресеймен шекаралас жатқан батыс өңірлерінде кездеседі. К2 4-бүкіл Қазақстанға таралған.

Поилмераздьщ тізбектік реакция (ПЦР) жоғары сезімталдылыққа ие, қатаң спецификалық болуына байланысты дақылдандырусыз, сынамадан бірден қоздырғышты табуға мүмкіндік береді. Кемшіліктеріне -оның қымбаттылығы, күрделі қүралдың және жоғарыстандартгы генетикалық таңбалар мен реактивтерді талап етуі жатады.

Емдеуі. Күйдіргіге қарсы арнайы иммундыглобулин мен патогенетикалық емдеу (аурудың ағымының " ауырлығына байланысты енгізілген сүйықтықтың көлемі күн сайын 0,5 - 1,0л аралығында болуы керек) жүргізіледі. Пенициллиндер, тетрациклиндер және фторхиналондар қатарына жататын антибиотиктер жақсы нәтиже береді.

Алдын алуы. Қазіргі кезде төрт типті вакцина қолданылады: Тірі; бүл Васіііиз апіһгасіз-тің капсуласыз штамдарының лиофильді кептірілген споралары. Химиялық (молекулалық); бүл тиісті заттарға (тасымалдаушыларға) сіңдірілген протективті антиген (бір ақуыздық молекула).

Қосарланған; бүл тірі споралар мен протективті антиген.

Рекомбинантты; сәйкес кеЛетін басқа бактериялардың генетикалық аппаратына қондырылған, макроорганизмнің иммундық жауабын тудыруға қабілетті ДНҚ.

Вакцинация әпидемиялық көрсеткіш бойынша, яғни мал шаруашылығы және мал өнімдерін дайындаумен айналысатындар арасында жүргізіледі. Бейспецификалық сақтандыру ветеринарлық- санитарлық шаралардың кешенімен бірлесіп өткізіледі: инфекцияның ошақтарын анықтап алғаннан соң, сол жерлерде нүсқауларға сәйкес жою жүмыстарын жүргізеді.