7.8. Эпидемиялық процесс туралы түсінік

Эпидемиялық процесс - бүл үжымда қоздырғыш айналымынан туындаған симптомсыз тасымапдаушылық пен манифестік ауруға дейінгі спецификалық инфекциялық жағдайлардың түрғындар арасында пайда болу және таралу процесі.

Эпидемиялық процестің қалыптасу жағдайлары мен механизмін, оны зерттеу әдістерін, және де жүқпалы ауруларды азайту және оның алдын-алуға бағытталған эпидемияға қарсы шаралар жиынтығын зерделейтін арнайы ғылым саласы бар - ол эпидемиология деп аталады.

Эпидемиялық процестің биологиялық негізі паразитарлық жүйе болып табылады, яғни паразит және ие популяцияларының өзара әсерлесуі. Кез келген инфекция немесе инвазия кезінде осындай өзара әрекеттесу процесінде паразит пен иенің популяциясында өзара бейімделу (адаптациялық) өзгерістер болады. Паразитарлық жүйенің түрғындардың әлеуметтік жағдайларымен үштасуы, оны эпидемиялық процеске айналдырады.

Эпидемиялық процесс үш элементтің үзіліссіз өзара әсерлесуімен байланысты:

1. инфекция көзі;

2. берілу механизмі, жолдары және факторлары;

3. қабылдағыш үжым.

Осы звенолардың кез келгенінің шығып қалуы эпидемиялық процестің үзілуіне әкеледі.

_______________________________________________________________________________178

Эпидемиялық процестің бірінші элементі - инфекция көзі. «Инфекция қоздырғышының көзі» түсінігі патоғенді микробтардың тіршілік ететін табиғи орны болып табылатын , сол жерден адамдар мен жануарларға жұғатын тірі немесе абиотикалық обьектілер, дегенді білдіреді. Инфекция көзі ретінде адам организмі (науқас немесе тасымалдаушы), жануарлар организмі және қоршаған ортаның абиотикалық обьектілері болуы мүмкін.

Инфекция көзі тек қана адамдар болатын инфекцияны антропоноздар, ал инфекция көзі ауру малдар болатын бірақ адамдар да ауратын инфекцияны-зооноздар деп атайды. Сонымен бірге сапроноздар тобын ажыратады, бүл кезде инфекция көзі-сыртқы орта обьектілері болып табылады. Сапроноздар - ол қоздыргыштарының омыртқалы иесі ғана болып қоймай, олардың даму ортасы мен резервуары өлі табиғатты да (органикалық заттар, соның ішінде тағамдар, топырақ, өсімдіктер) болатын аурулар.

Сапроноздардың қоздырғыштары адамдар мен жануарлардың жалған паразиттері болып табылады. Олар түрақты түрде табиғи қоршаған орта обьектілерінде (су, топырақ) мекендейді және табиғатта өз тіршілігін сақгау үшін эпидемиялық процесті қажет етпейді. Осыған байланысты сапроноз кезіндегі эпидемиялық процесс, ол қоршаған орта обьектілерінен адамдар үжымына қоздырғыш жүғу нәтижесінде бір дерттен екінші індет туындамайтын процесс. Сапроноздар кезіндегі эпидемиялық процесс - олардың қоздырғыштарының жалған паразитизмге қабілеттілік көрініс, ал адамдарда болатын әрбір дертке шалдьиу жағдайы зооноздар кезіндегі сияқты биологиялық түйық болып табылады. Сапроноз қоздырғыштары адамдарға жүғудан бүрын, инфекция жүққан тірі адамдар мен жануарлар ортасына жағдайлары (ең болмағандатемпературасы және ылғалдығы бойынша) ұқсас қоршаған орта обьектілерінде шоғырланады: легионеллалар-кондиционерлердің булағышында немесе шомылғылық (душевые) қондырғыларда, иерсиниялар-кокөніс сақтағыштардағы шіри бастаған көкөністерде және т.б. Нәтижесінде организмнің иммунобиологиялық қорғаныс тосқауылынан өтіп кетуін қамтамасыз ететін инфицирлеуші дозасын (ШПМ туралы айтылғандағыдай барлық жағдайда микробтық мөлшер саны өте көп болуы керек) қалыптастыру үшін жеткілікті микробтар массасы пайда болады. Бүл кезде микробтардың жәй ғана механикалық шоғыр- лануы болып қоймай, олардың қасиеттерінің, соның ішінде вируленттілігінің жоғарылауы болатын, өзгергіштік процесі ілесе жүретін көбеюі байқалады. Қоршаған ортадағы сапрофиттік тіршілігін организмде паразиттік әрекет етуге ауысу үшін сапроноз қоздырғыштарында «бейімделу алды феномені» деп аталатын өзіне тән үрдіс байқалады.

Эпидемиялық процестің екінші элементіне инфекцияның механизмі, жұғу жолдары және берілу факторлары жатады. Эпидемиолог Л.В.Громашевский организмде қоздырғыш орналасуы мен берілу механизмінің сәйкестігі туралы заңдылық негізін қалады, оны кесте түрінде келтіруге болады (7.1 - кесте).

Эпидемиялық процестің үшіниіі элементіне ұжымдық қабылдаушылық жатады. Егер популяцияның иммунды қоғамдық тобы 95% және одан жоғары болса, сол үжымда эпидемиялық аман- саулық жағдай орнығатыны байқалған және қоздырғыш айналымы тоқгайды. Сондықган, эпидемияның алдын алу міндеті қоздырғыштарға қарсы егу жүргізу арқылы осы үжымдарда иммунды топ қалыптастыру болып табылады.

Осыған сәйкес үжымдарда атқарылатын эпидемияға қарсы шаралар эпидемиялық процестің эртүрлі звеноларына бағытталуы мүмкін. Шаралардың 1-тобы инфекция көзіне, 2-тобы - берілу механизмі мен жүғу жолдарына, ал 3-тобы-қабылдаушы үжымға бағытталған.

Шаралардың 1-тобына инфекция көзіне бағытгалған кешенді әрекетгер жатады: науқастарды анықгау, оқшаулау және емдеу; тасымалдаушыларды-анықтау, есепке алу және сауықтыру қажет; ауру малдарды - әдетте жояды.

Шаралардың 2-тобы берілу жолдары мен механизмін үзуге бағытталған. Оған мыналар жатады: түрғындық жерлерді сауықтандыру шаралары (мысалы, орталықгандырылған канализациямен және қүбыр суымен жабдықтау), үйымдасқан үжымдарды ірілендіру, карантиндік шаралар, тағамдық өндірістерді, қоғамдық тамақтандыру орындарын қадағалау, емдеу профилактикалық мекемелерде асептикалық, антисептикалық, дезинфекциялық және стерилдеу ережелерін қатал сақтау т.б. Бұл, өкінішке орай, берілу жолдары мен факторларының көпшілігімен сипатталатын инфекцияларда (мысалы, зоонозды немесе ауруханаішілік инфекцияларда) ең қиын және тиімділігі аз шаралар.

___________________________________________________________________________________________179

Кесте 7.1.

Әртүрлі топтағы жүқпалы аурулардың механизмдері, берілу жолдары мен факторлары

Организмде коздырғыштар орналасатын жері	Берілу механизмі	Берілу жолдары	Факторлары
Асқазан-ішек арнасы	Фекалді-оралді	Алиментарлы Су арқылы Тұрмыстық -жанасу	Тағамдар су Ластанған қол Шыбындар Ыдыстар
Тыныс алу ағзалары	Аэрогенді(респирато рлы)	Ауалы-тамшылы Ауалы-шавды	Ауа Шаң
Қан	Қанмен	Қансорғыш эктопаразиттер арқылы Парэнтеральды Жыныстық	Эктопаразиттер Қан Шприцтер Хирургиялык саймандар Инфузиялық ерітінділер т.б.
Сырткы жабындылар	Контактты(жанасу)	Жарақатгық Жыныстық жанасу	Оқгар және т.б. Кескіш заттар және т.б.
Ґрықтық жасушалар	Вертикалді	Вертикалді

Қабылдаушы үжымға бағытталған 3-топ шараларына еғер мүмкіндік болса, жүре пайда болатын ; жасақцы белсенді (егу арқылы) немесе енжар (сарысулар мен иммуноғлобулиндердің көмегімен) иммунитет жасау кіреді. Дәрігердің қолында спецификалық иммуноглобулиндік профилактикалық препараттар болмаса, 3-топ шаралары түрғындар арасында санитарлық-ағарту жүмыстарын жүргізумен шектеледі. Егер эпидемиялық процестің бір немесе бірнеше звеноларына тиімді әсер ете алатын шаралар болса (мысалы вакцинациялау ) оны басқарылатын, ал ондай шаралар жоқ болса-басқарылмайтын инфекциялар деп ажыратуға болады. Сондықган басқарылатын инфекциялармен күресуде эпидемиологияның түбегейлі мақсаты оларды глобалды масштабта, бүкіл дүниежүзінде жою болып табылады. ДДҐ-ның үйлестіруімен әлемдік қоғамдастықтың күшімен 1980 жылы аса қатерлі инфекциянынағыз шешекті жоюға қол жеткізілді. ДДҰ-ның жақын арадағы жоспарында-басқарылатын бірқатар басқа инфекцияларды (полиомиелит, қызылша т.б.) жою міндеті болып отыр.

Эпидемиялық процестің интенсивтілігі науқастанушылықгың (өлім туғызушылықтың) интенсивті көрсеткіштерімен анықталады. Ол індеттің атын , территориясын және тарихи уақыт аралығын көрсете отырып, түрғындардың 10000 немесе 100000-на шаққандағы ауырғандардың (өлгендердің) саны.

Эпидемиялық процестің үш дәрежесін ажыратады:

• спорадикалық науқастанушылық - ол осы нозологиялық ауру түріннің белгілі аумақга, белгілі тарихи уақыт аралығында әдетте, оқтын-оқтын болып тұратын науқастанушылық деңгейі;

• эпидемия - сол жердегі спорадикалық науқастанушьшықтың деңгейінен індеттің күрт (бірнеше есе) артып кетуі;

• пандемия - ол сол жердегі эпидемияның эдеттегі деңгейінен шүғыл артып кетуі. Көбінесе науқастанушылықгың мүндай деңгейін белгілі географиялық аумақ шеңберінде үстап тұру қиын және індет тез таралып, жаңа аумақтарды (мемлекеттерді, континенттерді) қамти бастайды (мысалы: оба, тырысқақ, түмау, АИВ-инфекция пандемиялары т.б.)

Эндемия - эпидемиялық процестің сипатын айқындай алмайды, ол белгілі географиялық аумақтағы белгілі нозологиялық ауру түрінің салыстырмалы науқастану жиілігін ғана көрсетеді.

____________________________________________________________________________180

Табиғи ошақты эидемия - табиғат жағдайымен және табиғатта инфекция резервуары тасымалдаушылардың таралу ареалымен байланысты болады. Статистикалық эндемия - ол климатыгеографиялық және әлеуметтік экономикалық факторларға байланысты (мысалы Үндістан Банғладештегі тырысқақ індеті).

Тарлу кеңістігіне қарай жұқпалы ауруларды төмендегідей топтарға бөлуге болады:

1. Дағдарыстық (кризистік) -100000 тұрғындарға шаққанда 100-ден артық науқастанушылық мысалы ЖИТС.

2. Жаппай көпшіліктік (массовый) - 100000 тұрғындарға шаққанда 100-ге дейін науқастануш мысалы, ЖРА (ОРЗ ), ЖІА (ОКИ ), іріңді қабыну аурулары (ІҚА-ГВЗ ).

3. Басқарылу мүмкіндігі бар таралуы - 100000 тұрғындарға шаққанда 20-дан кем науқастанушь: мысалы газда гангрена, псевдотуберкулез.

4. Спорадикалық - 100000 тұрғындарға шаққанда бірлі - жарым жағдайда кездесетін түрлері.