ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ CAҚTAУ МИНИСТРЛIГI

с.ж. АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАFЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫIҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТI

с.ж. АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚAЗАҚ ҰJТТЫҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТIНIҢ 80 ЖЫЛДЫFЫНА АРНАЙМЫЗ

медициналық МИКРОБИОЛОГИЯ

оқулық

Б.А. Рамазановаваның жане Қ. Құдайбергенұлының редакциялауымен шығарылған

Алматы, 2010

УДК 579 (075.8) ББК 52.6 я 73 М39

АВТОРЛАРЫ:

Б. А. Рамазанова - ҚазҰМУ-дың микробиология, вирусология және иммунология кафедрасының меңгерушісі, м.ғ.д., профессор.

Қ.Құдайбергенұлы - ҚазҰМУ -дың микробиология, вирусология жене иммунология кафедрасының рофессоры, м.ғ.к,

А.Л. Котова - ҚазҰМУ-дың микробиология, вирусология жене иммунология кафедрасының профессоры, м.ғ.д. М.М.Уразалин - Семей мемлекеттік медицина университетінің микробиология кафедрасының менгерушісі, профессор.

А.А. Табаева - ҚазҰМУ-дың микробиология, вирусология және иммунология кафедрасының профессоры, м.ғ.д.

РЕЦЕНЗЕНТТЕР:

А.К.Дуйсенова - ҚазҰМУ-дың жұқпалы және тропикалық аурулар кафедрасының менгерушісі, м.ғ.д, Ж.Қ.Ордабаев - Батыс Казакстан медицина университетінің микробиология, вирусология және иммунология кафедрасының менгерушісі, профессор, м.ғ.д.

М 39 Медициналық микробиология. Окулық Рамазанова Б.А.,Қүдайбергенұлы. Қ.,Котова. А.Л. ж. б. -Алматы. - 2010 ж. 683 б.

Isbn 978-601-246-188-6

Ұсынылып отырған «Медициналық микробиология» окулығы барлық дәрігерлік мамандықтар бойынша студенттерге арналған оқу бағдарламасына сәйкес жазылған. Оқулыкта бактериялардың, вирустардың, саңырауқұлақтардың жiктелуi бойынша жана мәліметтер ескерiлген. Оқулық бiрнеше тараулардан тұрады: жалпы микробиология, жеке бактериология және вирусология, медициналық паразитология, клиникалық микробиология, медициналық микология. Жалпы бөлiмде микроорганизмдердi жуйелеу (систематика), олардын морфологиясы, физиологиясы, генетикасы жене экологиясы туралы мәліметтер берiлген. Окулықта және де инфекция туралы iлiмнiң жэне иммунология негiздерi баяндалған. Жалпы қабылданған және жаңадан енген микробиологиялык зерттеу әдістері туралы мәліметтер келтiрiлген. Жеке микробиология тарауларында адамдардың бактериопогиялық, вирустық, протозойлық, микоздық ауруларының қоздырғыштарының негiзгi қасиеттері жан-жақты талданған. Оқулыктың соңында стоматологтар үшiн микробиологияның маңызды мәселелері қарастырылған,

Оқулық медициналық жоғарғы оқу орындарының студенттерiне, және де медицина саласындағы тәжрибелік дәрігерлерге арналган.

Авторлардын жазбаша рұқсатынсыэ басылымды тугелдей немесе оның жеке тарауларын қандай турде болсада қайта бастыруға және таратуға бопмайды.

УДК 579 (075.8) ББК 52.6 я 73

Isbn 978-601-246-188-6

© Б. А. Рамазанова, Қ.Құдайбергенулы, А.Л. Котова, М.М.Уразалин, А.А. Табаева

______________________________________________________________3

МАЗМҰНЫ

Қысқартылған сөздер тiзiмi 15

Алғы сөз 19

IБӨЛIМ

1 ТАРАУ. Микробиология пәні, Зерттеу мақсаты, мiндеттерi. Даму тарихы ........................................ 21

1.I.Микробиология пәні және міндеттері 21

1.2. Микробиологияның ғылым ретiнде дамуының негiзгi кезеңдерi 23

2 ТАРАУ. Микроорганизмдер морфологиясы ........................................................................... 31

2.1. Микроорганизмдердi жүйелеу мен олардың номенклатурасы .31

2.2. Бактериялардың жiктелуi мен морфолгиясы .32

2.2.1. Бактериялар пiшiндерi .33

2.2.2. Бактерия жасушасының құрылымы 36

2.3. Саңырауқұлактардың жалпы сипаттамасы .39

2.3 .1. Саңырауқұлактарды жуйелеу (систематика) .40

2.4. Қарапайымдылардың жіктелуі және құрылымы : .42

2.5. Вирустардың жалпы сипаттамасы 43

2.5.1. Вирустардың табиғаты 43

2.5.2. Вирустардың жiктелуi (классификациясы) .45

2.5.3. Вирустардың морфологиясы және биохимиясы 52

2.5.4. Вирустың жасушамен өзара әрекеттесуі 55

2.5.5. Бактериофагтар (бакгериялардын вирустары) 63

3 ТАРАУ. Микроорганизмдердің физиологиясы................................................................................ 66

3.1. Бактериялар физиологиясы 66

3.1.1. Бактериялардың қоректенуі 66

3.1.2. Батгериялардың ферменттері 68

3.1.3. Бактерия жасушасының iшiне заттарды тасымалдау механизмi 69

3.1.4. Конструктивтi метаболизм 69

3.1.5. Энергетикалық метаболизм 70

3.1.6. Бактериялардың оттегiге қатынасы 72

3.1.7. Бактериялардын өcyi мен көбею тәсілдері 73

3.1.8. Бактерияларды дақылдандыру шарттары ....................................................................................... 7 5

3 .2.Caңыpayқұлaқтap мен қарапайымдылар физиологиясының ерекшелiктерi 77

4 ТАРАУ. Микробтар генетикасы ............................................................................................................... 78

4.1.Бактериялар геномының құрылысы : 78

4.1.1. Бактерия хромосомасы 78

4.1.2. Бактерия плазмидалары 78

4.1.3. Қозғалғыш генетикалық элементтер 79

4.1.4. Мутациялар 80

4.1.5. Бактериялардың рекомбинациясы 82

4.1.6. Вирустар генетикасының ерекшелiктерi 83

4.2. Жұқпалы ауруларға диагноз коюдың генетикалық әдістері 83

4.3. Жұқпалы ауруларға диагноз қоюда гендiк әдістерді қолдану 84

_____________________________________________________________4

5 ТАРАУ. Микробтарға қарсы қолданылатын препараттар 85

5.1. Микробқа қарсы препараттар 85

5.2. Химиотерапевтiк препараттар 85

5.3. Антибиотиктер 86

5.3 .1. Антибиотиктердi өндiру көздерi және алу тәсілдері 86

5.3 .2. Микробтарға қарсы синтетикалық химиопрепараттар 88

5.3.3. Микробқа қарсы химиопрепараттардың әсер ету механизмi 89

5.3.4. Антимикробты химиотерапия кезiндегi асқынулар 91

5.4. Микробтардың антибиотиктерге тұрақтылығы 92

5.5. Антибиотиктермен тиiмдi емдеу негiздерi 93

5.5.1. Адам ағзасының тiндерiндегi және сұйық орталарындағы антибиотиктердің

концентрациясын анықтау 94

5.6. Вирустық инфекцияларды химиялық жолмен емдеу 94

5.6.1. Химиялық препараттар 96

5.6.2. Интерферондар 100

5.6.3. Интерферондардың индукторлары (ИИ) ] 04

5.6.4. Иммундымодупяторлар 107

6 ТАРАУ. Микроорганизмдер экологиясы ........................................................................ 113

6.1. Микробтар экологиясы - микроэкология 113

б.1.1Топырақ микрофлорасы 113

6.1.2. Су микрофлорасы 114

6. ] .3. Ауа микрофлорасы 114

6.1.4. Тағам өнiмдерiнiң микрофлорасы 114

6.1.5.Өсiмдiктектi дәрі-дәрмектік шикiзат микрофлорасы, фитопатогендi микробтар 115

6.1.6. Өндірістік, тұрмыстық және медициналық зерзаттардың микрофлорасы .117

6.1.7. Табиғаттың заттар айналымындағы микробтар рөлi 117

6.2. Адам организмiнiң микрофлорасы 118

6.2.1. Адам организмiнiң микрофлорасының маңыздылығы 121

6.2.2. Дисбактериоз 122

6.2.3. Қоршаған орта факторларының микробтарға әсері 123

6.3. Қоршаған ортада микробтарды жою 125

6.3.1. Стерилизация 125

6.3.2. Дезинфекция 129

6.3,3. Асептика және антисептика 134

6.4. Санитарлық микробиология 137

6.4 .1. Су, топырақ, тұрмыстық заттарды микробиологиялық бақылау 138

6.4.2. Ауаны микробиологиялық бақылау 139

6.4.3. Тағам өнiмдерiн микробиологиялық бақылау 139

6.4.4. Дәрілік заттарды микробиологиялық бақылау 140

7 ТАРАУ. Инфекция туралы iлiм.. 141

7.1. Инфекциялық процесс және жұқпалы ауру 142

7.1.2. Инфекциялық процестің сатылары мен деңгейлері 143

7.1.3. Жұқпалы ауру түралы түciнік 144

7.2. Инфекциялық процесс қоздырғыштары - микробтардың қасиеттері 144

7.2.1. Патогенді, сапрофитті және шартты-патогендi микробтар туралы түсінік 144

_____________________________________________________________________5

7.3. Патогендi микробтардың қасиеттері 145

7.3 .1. Микробтардың патогендiлiк факторлары 149

7.3 .2.Бактериялардың токсиндерi 153

7.3.3. Патогендiлiк факторларын генетикалық реттеу 159

7.4. Қоршаған орта факторларының организмнің реактивтiлiгiне әсері 161

7.4.1. Инфекциялық процесс пайда болуы және дамуындағы макроорганизм реактивтiлiгiнiң рөлi............................................................................................................................................................161

7.4.2. Макроорганизмнің реактивтiлiгiне биологиялық және қоршаған ортаның әлеуметтік факгорларының

әсері .........................................................................................................................................................164

7.5. Жұқпалы аурулар сипатының ерекшелiктерi 167

7.6. Инфекциялық процесс түрлерi 170

7.7. Вирустарда патогендiлiк қалыптасудың ерекшелiктерi, вирустардың жасушамен өзара әрекеттесуінің

түрлерi, вирусты инфекциялардың түрлерi..............................................................................................171

7.8. Эпидемиялық процесс туралы түсінік 177

7 .8.1. Жұқпалы аурулардың экологиялық - эпидемиологиялық классификациясы 180

7.8.2. Конвенциялық (карантиндiк) және аса қауіпті инфекциялар туралы түciнiк 181

8 ТАРАУ. Иммуннтет туралы iлiм және бейспецификалық

тұрақтылықтың факторлары......................................................................................................... 183

8.1 Иммунологияға кiрiспе 183

8.1.1. Иммунитеттің мінісі және рөлi 183

8.1.2. Иммунология - жалпы биологиялық және жалпы медициналық iлiм саласы 184

8.1.3. Иммунологияның даму тарихы 185

8.1.4. Иммунологияның медицина саласындағы жетiстiгi 187

8.1.5. Иммундық жүйенің ic атқаруының негiзгi принциптерi мен механизмi 188

8.1.6. Иммунитетің түрлері 189

8.2. Ағзаның бейспецификалық тұрақтылығының факторлары 191

8.2.1. Tepi және шырышты қабықшалар (механикалық қорғаныс ) 191

8.2.2. Физикалық-химиялық корғаныс 191

8.2.3. Иммундыбиологиялық корғаныс 191

8.2.3.1. фагоцитоз 191

8.2.3.2. Тромбоциттер 193

8.2.3.3. Комплемент 193

8.2.3 .4. Лизоцим 194

8.2.3.5. Интерферон 194

8.2.3.6. Кан сарысуының қорғаныстық ақуыздары 195

9 ТАРАУ. Антигендер және адамның иммундық жүйесi.............................................................................. 196

9 .1. Антигендер 196

9 .1.I.Жалпы тyсiнiк : 196

9.1.2. Антигендердің қасиеттері 196

9.1.3 .Антигендердің жiктелуi 199

9 .1.4.Адам ағзасының антигендерi 202

9 .1.4.1.Адамның қан тобының антигендерi .202

9 .1.4.2.Гистосәйкестiк антигендері 203

9.1.4.3 .Қатерлі iсiктiң пайда болу механизімінің қатынасты антигендер 205

9 .1.4.4. СД-антигендер 205

_________________________________________________________________________________6

9.1.5 .Микробтардың антигендiк құpьлыcы 206

9.1.5 .1.Бактериялардың антигендерi 207

9.1.5.2. Вирустардың антигені 207

9.1.6. Антигендер макроорганизмге енген кезде болатын процестер .208

9.2. Адамның иммундық жүйесi 208

9.2.1. Иммундық жүйенiң құрлымдық және функционалдық элементтерi .209

9.2.1.1. Иммундық жүйенiң орталық органдары 209

9.2.1.2. Иммундық жүйенiң перифериялық органдары 210

9.2.1.3. Иммундық жүйе жасушаларының түрлерi .211

9 .2.1.3 .1.Лимфоциттер 212

9.2.1.3.1.1. В-лимфоциттер 213

9.2.1.3.1.2.T-лимфоциттер 213

9.2.1.3.1.2.1. Т-хелперлер 214

9.2.1.3.1.2.2. Т-киллерлер 214

9.2.1.3 .1.2.3. Табиғи киллерлер 215

9.2.1.3 .2.4. Гамма-сигма Т -лимфоциттер 216

9.2.1.3 .2.Иммундық жүйенiң басқа жасушалары 216

9.2.2. Иммундық жуйе қызметінің ұйымдастырылуы 217

9.2.2.1. Иммундық жүйе жасушаларының өзара әрекеттестігі .217

9.2.2.2. Иммундық жүйенiң активтенілуі .220

9.2.2.3. Иммундық жауапты супрессиялау 221

9.2.2.4. Иммундық жүйенiң клондық құрылысының онтогенезі .221

10 ТАРАУ. Иммунды жауап қайтарудың негiзгi турлерi 222

10.1. Антидене және антидене түзу 222

10.1.1. Антиденелердiң табиғаты 222

10.1.2. Антиденелердiң молекулалық құрылысы 223

10.1.3. Иммундыглобулиндер сыныбыньң құрылысы және функционалдық ерекшелiктерi 224

10.1.4. Антидененiң антигендiгi 227

1 0.1.5. Антигенмен антидененiң өзара әрекеттестік механизiмi 227

10.1.6. Антиденелердiң қасиеттері 228

10.1.7. Иммундыглобулиндердiң генетикасы 229

10.1.8. Антидене өндiрiлудiң жүрiсi 229

1 0.1.9.Антиденелердiң әp турлiлiгiнiң теориясы 230

10. 2. Иммунды фагоцитоз 231

10.3. Жасушажанама түрiндегi киллинг 231

1 0.3 .1.Антиденетәуелдi жасуша-жанамалы цитотоксикалық 23 2

10.3 .2. Антиденетәуелсіз жасуша-жанамалы цитотоксикалық .232

10.4. Гиперсезімталдық реакциялары 232

1 0.5. Иммунологиялық есте қалу (жадында сақтау) 235

1 0.6.Им мунологияның толеранттық 236

11 ТАРАУ. Иммунитеттің орналасқан жерiне және түрлi жағдайларға

байланысты ерекшеліктері............................................................................................................................. 238

11.1. Жергiлiктi иммунитеттiң ерекшелiктерi 238

11.1.1. Терiнiң иммунитетi 238

11.1.2. Шырышты қабықтың иммунитеті 238

11.1.2.1. Ауыз куысы иммунитетiнiң ерекшелiктерi 239

7

11.2. Ағзада түрлi жағдайлар туған кездегi иммунитеттің ерекшелiгi .239

11.2.1. Иммунитеттің бактериалық инфекциялар кезiндегi ерекшелiктерi 239

11.2.2. Вирустарға қарсы иммунитеттің ерекшелiктерi 240

11.2.3. Саңырауқулақтарға қарсы иммунитеттің ерекшелiктерi 240

11.2.4. Протозоалар тудырган аурупарта карсы иммунитетпн ерекшелiгi 240

11.2.5. Iшек құртына (гельминттерге) қарсы иммунитеттің ерекшелiгi 241

11.2.6. Трансплантациялық иммунитет 241

11.2.7 .Қатерлі iсiктерге қарсы иммунитет 242

11.2.8. Жүктiлiктiң иммунологиясы 242

11.3. Иммундық статус және оны бағалау 242

11.4. Иммундық жүйенiң патологиясы 245

11.4.1. Иммунды тапшылықтар : 245

11.4.1.1. Бiрiншiлiк, немеесе туа бiткен иммунды тапшылық 245

11.4.1.2. Екiншiлiк, немесе жүре пайда болған иммунды тапшылық 246

11.4.2. Аутоиммунды аурулар 247

11.4.3. Аллергиялық аурулар 248

11.4.3 .1. I-типтес реакциялар (анафилактикалық) 248

11.4.3.2.II-шi типтес реакциялар (гуморалды цитотоксикалық) .249

11.4.3.3.IП-шi типтес реакциялар (иммунокомплекстiк) .249

11.4.3 .4.IV-шi типтес реакциялар (Т -лимфоциттердің жанамасымен) 249

11.4.4. Иммундыпролиферативті аурулар 250

11. 5. Иммундыкоррекция 250

12 ТАРАУ. Иммундыдиагиостикаяық реакциялар және олардың қолданылуы 254

12.1. Антиген-антидене реакциялары ; 254

12.2. Агтлютинциялық реакциялар 254

12.3. Преципитациялық реакциялар 256

12.4. Комплементин қатынасуымен жүретiн реакциялар 256

12.5. Бейтараптау реакциясы (БР) 258

12.6. Таңбаланған антидене мен антигендердің қатысуымен жүретiн реакциялар 258

12.6.1. Иммундыфлюоресценция реакциясы - ИФР (Кунс тәсілі) 258

12.6.2. Иммундыферменттiк тәсіл немесе талдау ИФТ 258

12.6.3. Радиоиммунды тәсілі (РИТ) 259

12.6.4. Иммундыблотгинг 259

13 ТАРАУ. Иммундық әдiспен емдеу және алдын алу ......................................................................... 260

13.1 Иммунды әдіспен алдын алу және емдеудiң медицина тәжірибесіндегі

мәні мен орыны 260

13.2. Иммундыбиологиялық препараттар (ИБП) 260

13.2.1. ИБП-лардың жалпы сипаттамалары мен жiктелуi 260

13.2.2.Вакциналар 261

13.2.2.1. Tipi Вакциналар 262

13.2.2.2. Өлi Вакциналар 262

13.2.2.3. Молекулалық Вакциналар 262

13.2.2.4. Анатоксиндер (токсоидтар) 263

13.2.2.5. Синтетикалық Вакциналар 263

13.2.2.6. Адъюванттар 263

_________________________________________________________________8

13.2.2.7. Ассоциаланған вакциналар 263

13.2.2.8. Жаппай вакцинациялау тәсілдері ………………………………. 264

13.2.2.9. Вакцина қолданудың нәтижелі болуының жағдайлары 265

13.2.2.10. Қазіргі кезде қолданылатын вакциналардың жалпы сипаттамасы 265

13 .2.2. 1 1. Вакцинаны егудiң көрсетілімі мен қарсы көрсетілімдері 267

13.2.2.12. Вакцина егудiң күнтiзбесi .267

13.2.3. Бактериофагтар 267

13.2.4. Пробиотиктер 268

13.2.5 .Спецификалық антиденелердiң негiзiнде жасалған иммундыбиологиялық препараттар……..268

13.2.5.1.Иммунды қан сарысулар. Иммундыглобулиндер 268

13.2.5.2. Моноклоналды антиденелер 269

13.2.5.3. Иммундытоксиндер. Иммундыадгезиндер .270

13.2.5.4. Абзимдер 270

13.2.6. Иммундымодуляторлар 270

13.2.7. Адаптогендер 271

13.3. Вирустық инфекциялардың спецификалық профилактикасы 271

13.3 .1. Вирустық инфекциялардың спецификалық алдын алуда енжар (пассивтi)

және белсендi (активтi) иммундаудың рөлi 271

11 БӨЛІм. ЖЕКЕ МИКРОБИОЛОГИЯ

14 - тАРАУ. Жеке бактериология ........................................................................................................... 283

14.1 Коктар .................................................................................................................................................... 283

14.1.1. Аэробты грам оң коктар ...................................................................................................................284

14.1.1.1. Micrococcaceae тұқысдастығы...................................................................................................... 284

14.1.1.1.1 Стафилококтар (Staphylococcus туыстастығы) 284

14.1.1.2. Streptococcaceae тұқымдастығы 287

14.1.1.2.1. Стрептококтар 288

14.1.1.2.2. Энтерококтар (туыстастығы Enterococcus ) 291

14.1.2 Аэробты грам теріс коктар 292

14.1.2.1 Нейссериялар 292

14.1.2.1.1. Менингококтар 292

14.1.2.1.2. Гонококтар 295

14.1.3. Анаэробты коктар 297

14.1.3.1. Анаэробты грам оң коктар 297

14.1.3.2. Анаэробты грам теріс кокктар 298

14.1.3.2.1. Вейлонеллалар (VеiIlопеllа туыстастығы) 298

14.2. Грам теріс факультативтi-анаэробты таяқшалар 299

14.2.1. Энтеробактериялар (Enterobacteriaceae тұқымдастығы) 299

14.2.1.1. Эшерихиоздардың коздырғыштары 299

14.2.1.2 Клебсиеллалар (Klebsiella туыстастығы) 303

14.2.1.3. Шигеллалар .3 05

14.2.1.4. Салмонеллалар (Salmonella туыстастығы) 308

14.2.1.4.1. Салмонеллез (астан улану) қоздырғыштары .310

14.2.1.4.2. Ауруханаiшiлiк салмонеллез .312

14.2.1.4.3. Протей (Proteus туыстастығы) .312

14.2.1.4. Оба қоздырғышы .......................................................................................................................... .313

_____________________________________________________________________________9

14.2.1.5. Энтеропатогендi иерсиниялар .317

14.2.1.6. Псевдотуберкулез қоздырғышы .317

14.2.1.7. Iшек иерсиниозының қоздырғышы .319

14.2.2. Бибриондар (Vibrionaceae тұқымдастығы) .320

14.2.2.1.Tыpcқaқ қоздырғышы ; .320

14.2.2.2. Парагемолитикалық вибриондар (Vibrio туыстастығы) .323

14.2.2.3. Кампилобактериялар (Сашруюэасгег туыстастығы) .324

14.2.2.4. Хеликобактериялар (Helicobacter туыстастығы) .325

14.2.3. Pasteurellaceae тұқымдастығы · .326

14.2.3 .1. Гемофилдi бактериялар .326

14.2.3 .1.1. Haemophilus influenzae (Афанасьев-Пфайффер таяқшасы) .326

14.2.3.1.2. Haemophilus ducreyi : .328

14.2.3.2. Пастереллалар .329

14.3 .Бордетеллалар , .3 30

14.3 .1.Көкжөтел және паракөкжөтел қоздырғыштары .33О

14.3 .1.1. Bordеtеllа bronchiseptica, Bordеtеllа avium .333

14.3.2. Бруцеллез (сарып) қоздырғыштары .333

14.3.3. Туляремия қоздырғышы .337

14.3.4. Легионеллез қоздырғышы 340

14.3.5. Псевдомонадалар (Pseudomonas туыстастығы) .342

14.3.6. Буркхольдериялар (Burkholderia туыстастығы) .344

14.4. Анаэробты бактериялар .345

14.4.1.Спора тузбейтiн анаэробтар (клостридиялар емес ) .345

14.4.2.Күйдіргі бациллалары (Bacillus туыстастығы) 346

14.4.3. Спора түзетiн Clostridium туыстастығына жататын бактериялар .352

14.4.3.1. Анаэробты инфекция қоздырғыштары .352

14.4.3 .1.1. Жаракаттық анаэробты инфекция қоздырғыштары, Газды гангрена .353

14.4.3.1.2.Сiреспе клостридиясы (Clostridium tetani) .355

14.4.3 .1.3. Ботулизм клостридиясы (Clostridium botulinum) .358

14.4.3.2 Лактобациллалар (Lactobacillus туыстастығы) .360

14.5.Листериялар (Listeria туыстастығы) .361

14.6. Коринебактериялар (Corynebacterium) .363

14.6.1.Дифтерия қоздырғышы (Corynebacteriurn diphtheriae ) .364

14.6.2. Микобактериялар (Mycobacteriaceae тұқымдастығы ) .368

14.6.2.1.Туберкулез қоздырғыштары .369

14.6.2.2. Алапес (лепра) қоздырғышы (Mycobacterium leprae) .376

14.6.3.Актиномицеттер (Actynornyces туыстыгы) .378

14.6.3.1. Нокардиялар (Nocardia туыстастыгы) .381

14.6.3.2. Бифидобактериялар (БifidоЬасtегiurn туыстастығы) .382

14.6.3.3. Гарднереллалар (Gardnerella туыстастыгы) .383

14.7. Риккетсиялар .385

14.7.1. Бөртпе сүзек тобына жататын риккетсиялар .385

14.7.1.1. Эндемиялық (бүргелiк) бөртпе сүзегiнiң қоздырғышы .387

14.7.1.2. Солтустiк азиялық кенелiк бөртпе сүзегi .389

14.7.1.3. Марселдiк қызбаның қоздырғышы .390

14.7 .1.4. Құзды таулардың ақтаңдақтық қызба қоздырғышы 390

14.7.2. Ориенциялар (Цуцугамуши қоздырғышы) .391

14.7.3. Коксиеллалар (Ку- қызбаның қоздырғышы) .392

________________________________________________________________________10

14.8. Спирохеталар және басқа ирекше, иiлген бактериялар .393

14.8.1. Трепонемалар (Treponema туыстығы) 393

14.8.1.1. Мерез. Бозғылт трепонема (Treponema pallidum) 394

14.8.2. Боррелиялар. Боррелиоздар .399

14.8.2.1. Эпидемиялық қайталама сүзек .399

14.8.2.2. Эндемиялық қайталама сүзек(кенелiк қайталама сүзек, аргас кене боррелиозы) .401

14.8.2.3. Иксод кене боррелиозы - Лайм ауруының тобындағы аурулар .403

14.8.3. Лептоспиралар. Лептоспироз 404

14.9. Хламидиялар. Хламидиоздар 407

14.10. Микоплазмалар. Микоплазмоздар .412

15 ТАРАУ. Клиникалык микробиология ............................................................................................ 418

15.1. Клиникалық микробиология және оның медицина үшiн маңызы .418

15.1.1. Клиникалық микробиологияның анықтамасы, максаты және ipiңдi қабыну

аурулары қоздырғыштарының сипаттамасы .418

15.1.2. Ipiңдi - қабыну ауруларына микробиологиылық диагноз қою .420

15 .1.2.1.Микробиологиылық диагноз коюдың маңызы және жалпы принциптерi .420

15.1.3. Патологиялық материалдарды микробиологиялық зерттеу әдістері .423

15 .2. Дисбактериоз 428

15.2.1 Адам организмiнiң қалыпты микрофлорасы .429

15.2.2. Адам организмiнiң дисбактериоздары, және оның даму дәрежелері .433

15.3. Ауруханаiшiлiк инфекциялардың маңызы және анықтамасы .436

15.3.1. АIИ-ц негiзгi қоздырғыштары 437

15.3.2. АIИ-ц жұғy кездерi мен факторлары, таралау жолдары .438

15.3.3 .Ауруханалық ортаның сипаттамасы 439

15.3.4. АIИ-цтаралуына әсер ететін факторлар .440

15.3.5. АIИ-дан сақтану жүйкесiнiң негiздерi .440

15.3.5. Инфекциялық бақылау бағдарламасының міндеттері .440

16 -ТАРАУ. Вирустардың ашылу тарихы, табиғаты ............................................................................ 441

16.1.Эволюциялық дамудaғы рөлі, жiктелуi (класификациясы) .441

16.1.1. Вирустардың ашылуы 441

16.1.2. Вирусологияның даму кезеңдері 441

16.1.3. Вирустардынтабиғаты 442

16.2. Вирусты инфекциялардың патогенезі .444

16.2.1. Вирустың таралу жолдары 444

16.2.2. Вирустық инфекциялардың түрлерi .445

16.2.3. Жасушаларда трансформациялық процестер дамуындағы вирустардың рөлi .449

16.2.4. Вирустық инфекциялар патогенезiнiң ерекшелiктерi .449

17 ТАРАУ. Жеке Вирусология .......................................................................................................... 451

17 .1. РНҚ-Вирустар 451

17 .1.1. Пикорнавирустар , 451

17.1.1.1. Сал (полиомиелит) Вирусы 452

17.1.1.2. Коксаки Вирустары 455

17.1.1.3. ЕСНО-Вирустары 457

17.1.1.4. Гепатит А вирусы (АГВ-НАV) 458

17.1.1.5. Риновирустар

_____________________________________________________________________________11

17.1.1.6. Аусыл вирусы 460

17 .1.2. Тогавирустар 461

17 .1.2.1. Альфавирустар 461

17.1.2.2. Қызамық вирусы 463

17.1.3. Флавивирустар : 464

17.1.3.1. Сары қызба вирусы 466

17: 1.3.2. Кенелiк энцефалит вирусы .467

17.1.3.3. Жапондық энцефалит вирусы ( масалық энцефалит) .468

17.1.3.4. Омбылық геморрагиялық қызба (OГҚ) .469

17.1.3.5. С гепатит вирусы (HCV) 469

17.1.3.6. G-гепатитвирусы (HGV) 470

17.1.3.7. Е гепатит вирусы (НEV) : 471

17.1.3.8. TTV-гепатитвирусы 471

17.1.3.9. FГB (НFV) .472

17 .1.4. Коронавирустар 4 72

17.1.5. Реовирустар 473

17.1.5.1. Реовирустар (ортореовирустар ) 474

17 .1.5.2. Ротавирустар 475

17.1.5.3. Орбивирустар 476

17.1.5.4. Колтивирустар 476

17.1.6. Ортомиксовирустар 477

17.1.7. Парамиксовирустар 482

17.1.7.1. Парагрипп вирустары 483

17.1.7.2. Мысқыл (эпидемиялық паротит) вирусы .484

17.1.7.3. Қызылша вирусы 485

17.1.7.4. Респираторлық - синцитиальдық вирус .487

17.1.8. Рабдовирустар .488

17.1.8.1. Везикулярлық стоматит вирусы 488

17 .8.2. Құтыpy вирусы 489

17.1.9. Ретровирустар 490

17.1.10. Ареновирустар 495

17.1.10.1. Лимфоцитарлык хориоменингит 496

17.1.10.2. Ласса геморагиялық қызбасы 497

17.1.10.3. Д гепатит вирусы (НDV) 497

17.1.11.Филовирустар 498

17.1.11.1. Марбург ауруы 499

17.1.11.2. Эбола қызбасы 499

17 .1.12. Буньявирустар .499

17.1.12.1. Қырым- Конго геморрагиялық қызбасы (ҚКГҚ) 501

17.1.12.2. Бүйрек синдромды геморрагиялық қызба вирусы (БСГҚ) ................................ .501

17.2. ДНҚ -вирустар 502

17.2.1. Парвавирустар 502

17.2.2. Аденовирустар 503

17.2.3. Поксвирустар 505

17.2.3.1. Нағыз немесе қорасан шешегiнiң вирусы 505

17.2.3.2. Шешектiк вакцина вирусы (сиыр шешегiнiң вирусы) .507

17.2.3.3. Контагиялық моллюск вирусы 508

17.2.4. Ушык вирустары -Герпесвирустар .508

_ 12

17.2.4.1.Қарапайым ұшық вирустары (ҚҰB) 509

17.2.4.2. 3-типтiк ұшық вирусы 511

17.2.4.3. Бетта-герпесвирустар(5-типi). Цитомегаловирус (цмв) 513

17.2.4.4. Эпштейн-Барр вирусы (ЭБВ). Ұшық вирусының 4-типi 514

17.2.5. Гепатит В вирусы (ивv) .515

17 .2.6. Паповавирустар 519

17 .2.6.1. Папилломавирустар .519

17.2.6.2. Полиомавирустар 520

17.2.7. Онкогендi вирустар 521

17.2.7.1. Онкогендi ДНҚ- геномды вирустар 524

17.2.7.2. Адамдардың онкогендi PНҚ-гeнoмды вирустары 525

17.2.8. Вирустық баяу инфекциялар (приондық аурулар) 527

18 ТАРАУ. Жиi кездесетiн микоздардың сипаттамасы .............................................................................. 535

18.1. Беткейлік микоздардың қоздырғыштары 536

18.1.1.Кератомикоздардың қоздырғыштары 536

18.1.1.1. Түрлi түсті темтреткі қоздырғышы - Malassesia furfur 536

18.1.1.2. Ак пьедра қоздырғышы - Trichosporon beigelli 536

18.1.1.3. Қара теміреткі (Exophia1a wernekii) және қара пьедра (Piedraia hortae)

қоздырғыштары 537

18.1.2. Дерматомикоздардың қоздырғыштары 537

18.1.2.1. Микроспория қоздырғыштары 53 8

18.1.2.2. Трихофития қоздырғыштары 539

18.1.2.3. Эпидермофития қоздырғышы 540

18.2. Теріастылық (субкутанды) микоздардың қоздырғыштары 540

18.2.1. Споротрихиоз қоздырғышы-Броготппх schenckii 541

18.2.2. Хромо6ластомикоз қоздырғышы 541

18.2.3. Мицетома қоздырғыштары 542

18.2.4. Феогифомикоз қоздырғышы 542

18.2.4.1. Phialophora repens 543

18.2.4.2. Phalophora richardsiae 543

18.3 .Терең жүйелiк микоздардың қоздырғыштары 543

18.3 .1. Гистаплазмоз қоздырғышы 543

18.3.2. Криптококкоз қоздырғышы 544

18.3.3. Кокцндиоидоз қоздырғышы 545

18.3.4. Бластомикоз қоздырғышы 545

18.4. Оппортуниспк микоздардын қоздырғыштары 546

18.4.1. Кандидоз қоздырғыштары 546

18.4.2. Аспергиллез қоздырғыштары 549

18.4.3. Сирек кездесетiн оппортуниспк инфекциялардын қоздырғыштары 551

18.4.3.1. Пенициллиоз қоздырғыштары 551

18.4.3.2. Фузариоз қоздырғыштары 551

18.4.3.3. Зигомикоз (фигомикоз) қоздырғыштары 551

18.5. Микоздарға микробиологиялық диагноз коюдың принциптерi 551

18.5.1. Зерттеу үшiн алынатын заттар 551

18.5.2. Зерттеу әдістері 552

18.5.2.1. Микроскопиялык әдiс 552

_ 13

18.5.2 .. 2. Дақылдық әдіс 553

18.5.2.3. Микоздарға диагноз қоюдын басқа әдістері 554

18.5.2.4. Микоздарды емдеу мен алдын алудың принциптерi 555

19 - ТАРАУ. Жеке протозоология........................................................................................ 557

19.1. Саркодылар (Sarcodina) .559

19.1.1. Амебиаз қоздырғышы 559

19.2. Талшыктылар (Flagelleta) 561

19.2.1. Лейшманиоз қоздырғыштары .561

19.2.2. Трипаносомоздардың қоздырғыштары 563

19.2.3. Трихомониаз қоздырғыштары .565

19.3. Споралылар (Sporozoa) 567

19.з .1. Токсоплазмоз коздыргышы 567

19.3.2. Безгек коздыргыштары 570

19.4. Кiрпiкшелiлер (Ciliata) 573

19.4.1. Балантидиаз қоздырғышы 574

20- ТАРАУ. Инфекциялық және стоматологиялық аурулар кезiндегi ауыз қуысында

пайда болатын зақымданулардың микробиологиясы .................................................................. 576

20.1. Ауыз қуысының микрофлорасы 576

20.1.1. Ауыз қуысының қалыпты микрофлорасы 577

20.1.1.1. Ауыз қуысындағы қалыпты микрофлораның қызметі 581

20.1.2. Ауыз қуысының микробтарын дақылдандыру ерекшелiктерi және оньың

физиологиялық маңызы 582

20.1.3. Ауыз қуысындағы микрофлораның адам жасына байланысты

ерекшелiктерi 584

20.1.4 Ауыз қуысы-жұқпалы аурулар қоздырғыштарының кіру қақпасы 585

20.1.5. Ауыз қуысының антимикробты қорғаныстык факторлары 585

20.2. Стоматологиялық аурулардың микробиологиясы .586

20.2.1. Халитозис 586

.20.2.2 Микробтар туғызатын аурулар 587

20.2.2.1. Микробтық тіс дақтарының пайда болуы .588

20.2.2.2. Кариес 589

20.2.2.3. Пульпит 590

20.2.3. Микробтармен қоздырылатын пародонт аурулары 591

20.2.3.1. Гингивиг 592

20.2.3.2. Пародонтит 592

20.2.4 Микробтармен қоздырылатын ауыз қуысы шырышты қабығының аурулары 593

20.3. Одонтогендiк инфекция 593

20.3 .1. Периодонтит 594

20.3.2. Жақ периостип .594

20.3.3. Жақ остеомиелитi 594

20.3.4 Tic аймағында жұмcaқ тiннiң абсцесстерi мен флегмоналары 594

20.4. Жұқпалы аурулар кезiндегi ауыз қуысының зақымдалуы 594

20.4.1 Бактериялық зақымдалуы 594

20.4.1.1. Стафилококтық және стрептококтық ipiңдiк зақымдалу 594

20. 4.1.2 Бет-жақ актиномикозы 595

_______________________________________________________________________________14

20.4.1.3 Жаралы-шiрiк Венсан гингивостоматитi (фузоспирохетоз ) 596

20.4.1.4 Гонококтық стоматит 597

20.4.1.5 Туберкулез кезiндегi ауыз қуысынын зақымдалуы 598

20.4.1.6. Алапес кезiндегi зақымданулар........................................................................................... 600

20.4.1.7. Мерез кезiндегi зақымданулар ........................................................................................... 601

20.4.2 Ауыз куысының вирустық зақымданулары 603

20.4.2.1. Герпесвирустық инфекциялар 603

20.4:2.2. Коксаки А вирустық инфекция 603

20.4.2.3 АИВ инфекциясы 604

20.4.2.4 Папилпомавирустар 604

20.4.2.5 Приондык аурулар 605

20.4.3 Саңырауқұлақтық зақымдалу 605

20.5. Стоматологиялық емдiк- профилакгикалық мекемелердегi ауруханаiшiлiк

инфекциялар 606

20.5.1. Аурухана iшiлiк инфекциялардың эпидемиологиясы 606

20.5.2. Ауруханаiшiлiк инфекциялардың этиологиясы 607

20.5.3.Стоматологиялық ауруханаiшiлiк инфекцияның жұғу жолдары және берiлу

факторлары...........................................................................................................................................609

20.5.4. Стоматологиялық жәрдем керсетiлген кезде ipiңдey - септикалық инфекция

жұқтыру қауiпiн тудыратын факторлар 611

20.5.5. Ауруханаiшiлiк инфекциялардың алдын алуы 611

20.6. Клиникалык материалды микробиологиялык зертгеу 612

20.6.1 Ауыз куысынан материалды зерттеуге алу, сақтау және зертханаға жеткiзу 612

20.7. Стоматологияда микробтарға қарсы қолданылатын заттар мен факторлар 613

20.7.1 Дезинфекция және стерилизация 620

20.7.2. Антисептиктер 622

20.8. Tic дәрігерінің биологиялық қауіпсіздік ережелерiн сақтауы 623

20.9. Tic емдеуде биологиялық дәрі – дәрмектерді қолдану 626

20.9 .1.Биологиялық препараттарды стоматологияда қолдану 630

Қосымшалар (сызбанускалар, суреттер) ; 648

Кейбiр аурулардың қазақша атауларының орысша баламасы 678

Қолданылған әдебиеттер 680 ___________________________________________________________________________15

Қысқартылған сөздер тізімі

АБ - антиденелiк бiрлiк АГ - антиген

АГАР - Агрегатгемаггпютинациялык реакция АгБР - антигендi бейтараптау реакциясы АГВ (НА v) - А гепатит вирусы

АД - антидене

АД - аралық денешiктер

АДС - адсорбцияланған күл, сiреспе вакцинасы

АДС-М - адсорбциялантан кул, сiреспе модернизациялантан вакцинасы АДФ - аденазиндифосфат

АИВ(ВИЧ) - адамдардың иммундық талшылық вирусы АИҚЖ (САИР) - анти инфекциялық қорғаныс жүйесі.

AI(ДC - адсорбцияланған көкжетел дифтерия сiрiспе анатосиндерi бар вакцина

АКДС-М - адсорбцияланган кекжетел дифтерия сiрiспе анатосиндерi бар вакцина - өзгертiлген АЦ - артериялық қысым

АЦШ (США) - америка құpaмa штаттары AIIГB - адамдардың парагрипп вирусы АР - агглютинация реакциясы

АТФ - аденазинтрифосфат

АУ - астан улану

АҰВ - адамдардың ұшық вирусы

АIЖ (ЖКТ) - асказан - iшек жолдары АШ (ВБИ) - ауруханаiшiлiк инфекциялар

БР - бейтараптау реакциясы

БСГЦ(ГЛПС) - бүйрек синдромды геморрагиялық қызба БЦЖlВСG - Кальметт және Герен вакцинасы- Calmette and Guerin БЦЖ-М - Кальметт және Герен вакцинасы - модернизацияланған

ВГВ - в гепатит вирусы

ВПГЧ - адамдардын карапайым ұшық вирусы BoNT - ботулотоксин

ВСА - висмут-сульфитп агар

ГАР - гемагтпютинациялық реакция

ГАдТР - темадсорбциялық тежеу реакциясы ГАТР - темагглютинациялық тежеу реакциясы ГЛА - глутарлық альдегид

ДДҰ (ВОЗ) - дүниежүзiлiк денсаулық сақтау ұйымы ДНҚ - дезоксирибо-нуклеин қышқылы

ДГВ - Д гепатит вирусы

___________________________________________________16

ЕГВ - Е гепатит вирусы ЕК(ТК) - табиғи киллерлер

ЕПА (МПА) - еттi пептонды агар ЕПБ (МПБ) - еттi пептонды сорпа

ЖГАР - жанама гемагтлютинацииялық реакция ЖЖЖА - Жыныстық жолмен жұғатын аурулар

ЖИФР - жанама иммунды флуоресценция реакциясы ЖКБР - Жанама комплемент байланыстыру реакциясы ЖКСВ-Е - бертпе сузегiне карсы егiлетiн трі вакцина GrB - G(жи) гепатит вирусы

ЖИТС(СПИД) - жүре пайда болған иммундық тапшылық синдромы ЖI\ (КС) - жасушалық қабат.

ЖМС (ОМЧ) - жалпы микробтар саны. ЖОО (ВУЗ) - жоғарғы оқу орындары ЖРА (ОРЗ) - жедел респираторлы аурулар.

ЖРВИ (ОРВИ) - жедел респираторлы вирусты инфекциялар. ЖСБТ - жогары сезгмталдылықтың баяу турі

ЖСЖТ - жогары сезтмталдылықтың жедел турі ЖСПЭ(ПСПЭ) - жеделдеу склерозданушы панэнцефалит ЖIА ( ОКИ) - жедел iшек аурулары

ИБ - иммундыблотинг

ИБ(ИК) - инфекциялық бақылау Ig - иммунды глобулин

ии - интерферон индукторлары

ИI\Ж (СИБ) - индикаторлық кағаз жүйесi IL(ИЛ) - интерлейкин

ИМ - иммунды -модуляторлар

ИФТ(ИФА) - иммунды-ферменттi талдау реакциясы ИФР(рИФ) - иммунды-флюоресценттiк реакция IFN(ИФ) - интерферон

ИЭМ - иммунды-электрондық микроскопиялау

КЕБ - карбонатты-бикарбонатты буфер

КЕР(РСК) - комплемент байланыстырушы реакция КТБ (КОЕ) - колония тузу бiрлiгi.

ҚA (КА) - қанды агар

КДФГ - 2-кето-З-дезокси-б-фосфогликоген қышқылы ҚКГҚ(КГЛ) - қырым-конго геморрагиялык қызбасы ҚҰВ(ВПГ) - қарапайым ұшық вирусы

LD - леталды доза

ЛПС - липополисахарид

________________________________________________________________________________17

LT - териолабильдi токсин

ЛХМ - лимфоцитарлық хориоменингит ЛФ - леталдық фактор

DLM (dosis letalis minima) - минимальды леталдық доза

МТК (МИК) - минималдi тежеушi (ингибирлеушi) концентрация НАД (НАДФ) - никотинамид аденин динуклеотид-фосфат

НХИ - натрий хлоридының изотоникалық ерiтiндiсi

НҚ(НК) - нуклеин қышқылы

HLA - адам лейкоциттерион антигендерi

NCCLS (НЦИЛС) - орбгр антибиотиктi тесттеуге арналған халықаралық нүскау

ОГҚ(ОГЛ) - омбылық геморрагиялық қызба ОЖЖ(ЦНС) - орталық жүйке жүйесi

щпэ - прогрессивтi қызамықтық панэнцефалит ПТР(nЦР) - полимеразалық тiзбектi реакция

РАР - риккетсияны агглютинациялау реакциясы РГР - радиальдық гемолиздi реакция

РД - ретикупярлық денешiктер

РИТ - радио-иммунды талдау реакциясы PНҚ - рибо нуклеин қышқылы

wPHҚ - ақпараттық Рнк,

РРНҚ - рибосомалық PHҚ

sPHҚ - секреторлық PHҚ

тРНҚ - тасымалдаушы Рнк,

РС - респираиторлы-синцитиольды вирус

СГВ - С гепатит вирусы

СI\АИ - Сiреспеге қарсы адам сарысуы СI\П - Санитарлық қолйсыз пункт СТА (ЖСА) - сарыуызды-тұзды агар

СЭДХ - тырысқақ вибрионына элективтi агар

ТМД – тәуелсіз мемлекеттер достастығы

ТСА (АГВ) - тапшы сулы агар (агар ГОЛОДНЫЙ водный)

TCBS агар - тиосульфит, цитрат, сахароза және өт қышқылдары тұздары қосылған агар

УКС - ультра-күлгiн сәуле

ФГТ (НФГ) - ферменттелмейтiн грамгертс таяқшалар фдф - фруктозадифосфат

____________________________________18

ХАҚ (ХАО) - хорионалланитойс қабықшасы ХБ - халқаралық бiрлiк

хп - химиялық препараттар

цк: - цитоплазматикалық қосындылар ЦМВ - цитомегаловирус

цпа (ЦПД) - цитопатогендiк әсер ША - шоколадты агар

ШПМ (УПМ) - шартты-патогендi микроорганизм

ЭБВ (ВЭБ) - Эпштеин-Барр вирусы ЭД - элементарлық денешiктер

ЭМА (НМЗ) - эпидемиялық емес микробтык аурулар ЭМ - электрондық микроскопиялау

ЭГIТ - энтерогеморрагиялық iшек таякшасы эmт - энтероинвазиялық iшек таякшасы ЭПIТ - энтеропатогендi iшек таякшасы ЭТIТ - энтеротоксигендi iшек таякшасы ЩА (ГВЗ) –іріңді қабыну аурулары

______________________________________________________________________________19

Микроәлемімен сиқырланғанмын, Микроәлемімен қоршалғанмын.

Микротүрлерiмен тамсанғанмын, Микроәсерімен таңкалғанмын, Котова А.Л

Алғы сөз

Микробиология жер шарындағы тірі табиғатты жан-жақты зерттеудi камтамассыз ететін ғылымдардың бірегейі. Адам өмipiн ұзарту, әp түрлi аурулармен күресу, дуние жүзiнде тұрғыңдардың денсаулығын жақсарту үшiн қазіргі заманда алдынғы қатарлы технологиялар (гендiк инженерия, биотехнология, нанотехнология, гендiк әдіспен диагноз қою т.б.) қолданылып жатқан кезде микробиология ғылымы алдынғы шептен көрiнiп отыр.

Әрине, осындай жағдайда медициналық ЖОО-да микробиологияны зерделеу ерекше орын алады.

Студенттерге бұл ғылымды оқытудың мақсаты айқын нақтылы-микроәпем нысандарын терең бiлу негiзiнде адамдардың денсаулығың жақсартуға әсерін тигiзетiн тиiмдi медициналық-биологиялық-генетикалық жаңа технологияларды жасау және пайдалану мүмкiндiгiнiң: іргесін қалау.

ХХ ғасырдың соңы XXI ғасырдың басталуы жер бетінің (яғни барлық нысандардың) техногендiк экологиялық қыспағына ұшыраумен ғана емес, ғаламдык шеңберде тұрғындардардың және басқа биологиялық нысандардың көшіп-қонуымен (миграциясымен) сипатталады. Осындай жағдайдың нәтижесінде жұқпалы аурулар қоздырғыштарының жаңа аймақтарға «жылжып баруына» және «қоныс- тануына» әкеліп соғады. Сондықтан микробиологиялық диагноз қою, эпидемилогиялық қадағалау, арнайы емдеу мен алдын-алу шараларың және инфектологиялык кызметін басқа да жақтарын жургiзу кез-келген елде әрбір дәрігер бiлуi керек.

«Медициналық микробиология» оқулығын жазу кезiнде мынадай мiндеттер қойылды: - оқулық дәстурлі оқу әдебиеттері типтес жасалуы қажет;

- оқулықтың әрбір тарауларында бұрын белгiлi мәліметгермен қатар қазіргі заманғы жаңалықтар

енгізглуі керек;

- мәтіні тақырыбына сәйкес сауатты түсiнiктi тiлде жазылуы керек;

- оқулықтың мемлекеттiк тiлде жазылғандықтан медициналық термиидердің жалпы қабылданған

баламалары қолданылуы керек;

- көрнекі материалдар (меншiктi және басқалардан алынған) сапалы орындалған және тараулар тақырыбына сәйкес болуы қажет.

Бұл оқулықты дайындаудан бұрын өте ауқымды жұмыстар атқарылды - орыс, ағылшын, неміс, француз тiлдерiндегi жарық көрген «Медициналық микробиология» оқулықтарын, әдебиеттерді мұқият зерделеу жургiзiлдi («әдебиеттер тiзiмi» қараңыз). Мұндай жұмыс жаңа мәліметтермен танысумен қатар оқулықтың мазмұнын, құрылымын, тарау көлемдерiн, оларды баяндаудың принципi мен реттiлiгiн нақтылауға мүмкiндiк бердi.

Оқулықта микробиологияның дербес пәндері негiзiнде тараулар ретiнде енгізілді:

- Жалпы микробиология (бактериялар мен вирустардың морфологиясы, физиологиясы; микроорганизмдердің антибиотиктерге сезiмталдыгын төзiмдiлiгi; бактериофагтар; микроорганизмдердің патогендiлiгi (инфекция); микроэкология; иммунитет т.б.)

- Жеке микробиология (бактериология, вирусология, микология, протозология, гельминтология) қоздырғыштардың жiктелуi, морфологиясы, дақылдандыру, антигендер. Патогендiлiк; жұқпалы ауруларға микробиологиялық диагноз қою әдістері, емдеу мен алдын алудың негiздерi сияқты тарауларды қамтиды.

________________________________________________________________20

- Клиникалық микробиология (шартты-патогендi микроорганизмдер, олардың адам патологиясындағы рөлi, микробиологиялық диагноз қою принциптерi; қалыпты микрофлора, адамдарда болатын дисбактериоз және оған микробиологиялық диагноз қою; госпитальдық инфекцияларға диагноз қою және алдын-алу принциптерi)

- Ауыз куысының микробиологиясы, оның дәрігер стоматологтар үшiн маңызы.

Оқулық дайындау кезiнде С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ Ұлттық Медицина Университеінің микробиология кафедрасының ұйымы қыруар жұмыс атқарды. Техникалық безендiру бойынша және бірқатар материалдар дайындауда белсендi қатысқаны үшiн доценттер А.Ә.Стамқұлова, С.Ш. Шакиевке, аға оқытушылар Б.М. Хандиллаевата, т.с. Бегадиловата, оқытушы М.Н. Егембердиевке авторлар шексiз алғысын бiлдiредi.

Және де осы оқулыкты дайындаудың бастапқы кезеңінде қатысқаны және қолдау көрсеткеш үшiн м.ғ.д., профессор Ү.Т. Арықпаеваға шын жүректен алғысымызды бiлдiремiз.

Ұсынылып отырған оқулық студенттерге, оқьтушыларға, магистранттарға, докгоранттарға, дәрігер- микробиологтарға, паразитологтарға, вирусологтарға, стоматологтарға, және де медициналық микробиологиямен байланысты басқа саладағы дәрігерлер мен биологтарға арналған.

Қазақ тiлiнде бiрiншi рет «Медициналық микробиология» бойынша ресми оқулық шығарудың маныздылыгын және үлкен жауапкершiлiгiн түсіне отырып, сұраныс жасаған және пiкiр айтқан оқырмандарға авторлар алдын ала алғысын бiлдiредi. Барлык ұсыныстapды бiз шын көңілмен қабылдаймыз және оқулықтың келесi шығарылымында іске асырылады деген сенiмдемiз.

МЕДИЦИНАЛЫҚ МИКРОБИОЛОГИЯ

____________________________________________________________________21

ТАРАУ.

МИКРОБИОЛОГИЯ пәні, ЗЕРТТЕУ мақсаты, МІНДЕТТЕРI.

ДАМУ ТАРИХЫ

1.I.Микробиология пәні жене мiндеттерi

Микробиология - арнайы аспапсыз көзге керiнбейтiн тірі организмдер туралы ғылым (грек.: micros- ұсақ; bэоs-тiршiлiк; lоgоs-iлiм).

Микробтардың мөлшерi метрдің миллионнан бiр, милиметрдгі мыңнан бiр белiгiндей шамамен өлшенедi. Адамдардың көзi әдетте шамасы 0,08 мм артық нысандарды ажырата алады. Сондықтан, микроб жасушасын зерделеу үшiн микроскоптар, яғни микробтар бейнесiн ондаған-жүздеген-мындаған есе үлкейтетiн аспаптар қажет, Ал, вирустар нанометрмен (милиметрдің миллионнан бiр бөлiгi) ангстреммен (метрдің он миллионнан бiр бөлiгi) өлшенедi, басқаша айтқанда: 1 мм= 1 ОООмкм= 1 OOOOOOHM-l ОООООООА; 1ммі көлемге 633 миллион микроб сиып кететін, ал 636 миллиард микробтың салмағы 1 грамм болатыны есептелген.

«Микроб» (грекше-mэсгоbе-ұзак өмтр сүрмейтiн) деген ұғымды 1878 жылы Седилло дейтiн зерттеушi енгiзген. Микробтарды зерттейтiн ғылымды алғашқыда Пастер - «микроб ИЯ», кейiннен Дюкло- «микробиология» деп атауды ұсынғaн.

Микроорганизмдер убиквитарлы, яғни олар жер, су, ауа кеңістіктері мен орталарының бәрінде мекендейді. Олар тiптен ғарышта да табылған, Марста да болуы мүмкін деген болжам бар. Микробтарсыз тiршiлiк ету мүмкін емес, өйткенi олардың керемет биохимиялык белсендiлiгi тiршiлiк негiзi болып табылады - табиғаттағы зат айналымын қамтамассыз етедi.

Адамдардың, әр түрлi жануарлардың организмiнде, қоршаған ортада болатын, жер бетiнде мекендейтiн барлық микробтарды екі топқа бөлуге болады: ауру қоздырушылар - патогендiлер (грек.: pathos-aypy) және сапрофиттер-патогенсiздер (грек.: sарrоs-шiрiндi, рhytоs-өсiмдiк). Бiрiншiлерi әр түрлi аурулар қоздырады, екіншілері-қауіпсіз және де адамдар үшiн пайдалы болуы да мүмкін. Бірақ, соңғы 20- 25 жылда үшiншi топ анықталып отыр - шартты-патогендi микроорганизмдер. Олар иммунды тапшылық жағдайлардың едәуір жиiлеуiне байланысты адамдардың денсаулығы үшiн ерекше орын алып отыр. Адам организмінің сапрофит-микробтары әр түрлi себептерге байланысты иммунды-тапшылық жағдайда ауру

қоздыру қабілетігіне ие болуы мүмкін. .

Микробтардың сан алуан «армиясы» әp түрлi типтерге, әлемге жататын мыңдаған түрлерге бөлiнген:

• бактериялар (мысалы, жерше, кул, тырысқақ, оба, соз, т.б. қоздырғыштары);

• вирустар (мысалы, тұмау, сал, құтыру, ЖИТС, гепатит т.б. қоздырғыш-тары);

• приондар-инфекциялық агенттердің (profeinaccons infections particle) ерекше сыныбы болып есептеледг;

· ақуыз тәріздес жұқпалы бөлшектер (адамдарда куру, Крейцфельд-Якоб ауруларын; сиырларда-сиыр

құтыру ауруын қоздырады);

• саңырауқулактар (мысалы, кандидоз, таз, шуаш, темтреткі, бластомикоз т.б.);

• қарапайымдылар (мысалы, безгек, токсоплазмоз, лейшманиоз, лямблиоз, т.б.).

Микробтардың жоғарыда аталған топтарға бөлiнуiне байланысты микробиологияда арнайы тараулар айқындалды: бактериология, вирусология, микология, протозоология. Қазіргі кезде биологиялық ғылымдардың ен маңыздысы - микробиология бiрнеше өзiндiк пәндерге бөлiнген:

· Жалпы микробиология - микробтардың дамуы мен тiршiлiгiнiң жалпы заңдыльқтарын, олардың табиғаттағы рөлiн зерттейді.

· Ветеринариялық микробиология -- жануарлардың жұқпалы ауруларының қоздырғыштарын, диагноз қоюды, сол аурулардан сақтану шараларын зерттейді.

оқулық

_________________________________________22

Ауылшаруашылық микробиологиясы - микробтардың топырақты тыңайтудағы маңызын, жем- шептердi консервiлеудi, топырақ құру процесiндегi микробтардын рөлiн, өсiмдiк ауруларының қоздырғыштарын, олардың профилактикасын және т.б. зерттейді.

· Өндiрiстiк (техникалық) микробиология атағамдық өнімдердің микробтарымен байланысты (нан пісіруде-ашытқылар, iрiмшiк, сутқышқылды өнiмдер, сары май, шарап дайындауда - сүт қышқылды бактериялармен); витаминдер, антибиотиктер, ферменттер өндiруде; тері, жүн өндiрiсмен байланысты микробиологияның өте дамыған бөлiмi.

• Аса маңызды тарау - биотехнология, гендiк инженерия.

• Fарыш және теніз микробиологиясы - соңғы кезде адамдардың ғарышқа ұшуымен байланысты дүниеге келдi. Бұл сала ғарышкер денеспін микроорганизмдерiн, ғарыш кемесінің микробтарын, ғарыштық сәулелерін микроорганизмдерге әсерін, ұзақ мерзiмдi ғарыштық ұшу кезiнде микрооргаииэмдердің сұрыпталуын (селекциялануын) зерттейдi, ғарыштык кемеге инфекция қоздырғышының енiп кетуіне жол бермеу шараларын жүргiзедi, ал теңіз микробиологиясы жер бетінің көпшiлiк бөлiгiн алып жатқан теңіз суларынын сан-алуан микробтарын эарттейді.

· Медициналық микробиология нені зерттейдi? Қысқаша айтқанда адамдардың жұқпалы ауруларының қоздырғыштарын, жұқпалы ауруларға диагноз қою әдістерін, олармен күресу жолдарын зерттейді. Медициналық микробиология - медициналық ЖОО студенттерi бiлiм алу жолындағы кездесетiн ең бiрiншi медициналық пән. Медициналық микробиология - клиникалық пәндерден бұрын оқытылады, ол медик-студенттi жұқпалы аурулар, тері-венерологиялық аурулары, хирургия, гинекология, урология, терапия және басқа медициналық ғылымның салалары бойынша микробтар қоздыратын профильдiк ауруларға диагноз қою және емдеуiмен байланысты арнайы пәндерді зерделеуге дайындайды. Ол адамдар үшiн патогендi микроорганизмдердi (вирустар, бактериялар, саңырауқұлақтар, ринкетсиялар, хламириялар, микоплазмалар, қарапайымдыларды) зерттейді.

· Медициналық микробиология екі бөлiмнен тұрады: жалпы және жеке микробиология. «Жалпы микробиология» бөлiмiнде патогендi микроорганизм-дердің морфологиясы, физиологиясы, генетикасы туралы жалпы тусінңктер берiледi. Науқастарды емдеуге қолданылатын антибиотиктер мен химия- терапиялық препараттар туралы iлiмнiң негiздерi, жұқпалы ауруларға зертханалығ диагноз ғою әдістері, инфекциялар эпидемиологиясы және олардың алдын алу шаралары туралы мәліметтер баяндалады. Микробтардың табиғатта таралуы, адам организмінің, қалыпты микрофлорасы және де оның дисбактериоздар дамуына дейiн бұзылуы туралы мәселелерді талдайды.

«Иммунитет туралы iлiмдi» игеруге ерекше көңіл бөлiнедi. Студенттер алғашқы рет иммунитеттің түрлерiн, оның қалыптасу механизмiн, бейспеци-фикалық қорғаныс факторларын, иммундық статус туралы түсiнiктi, иммундық реакцияларды және оның иммундық әдіспен диагноз қоюдағы маңызын, иммундық препараттар және олардың науқастарды емдеудегi, жұқпалы аурулардың алдын алудағы манызын зерделейді.

Жеке микробиология жұқпалы аурулардың патогенезiне, клиникалық көріністеріне, микробиологиялық диагноз қою (СОНың iшiнде иммунды-диагностика), эпидемиологиясы, спецификалық профилактикасы және емдеуiне байланысты олардың негiзгi қоздырғыштарының (бактериялар, вирустар, саңырауқулактар, қарапайымдылар, т.б.) биологиялық қасиеттерін зерттеудi нақтылы қарастырады.

Клиникалық микробиология (оны пәннің бiр тарауы деп есептеуге болады) соматикалык науқастарда микроб қоздыратын аурулардың, этиологиясын, патогенезiн, иммунитетiн зерттейтiн пән болып табылады. Шартты-патогендi микробтар (стафилококтар, стрептококтар, клебсиеллалар, көкірін таяқшалары, протейлер, кандида саңырауқұлактары, т.б.) қоздыратын ауруларды тек қана клиникалық микробиология зерттейді.

Мұндай микроорганизмдер немесе олардың ассоциациясы оппортунистiк деп аталатын инфекциялар қоздырады, соның iшiнде жиірек кездесетiнi - әр түрлi ағзалар мен тiндердегi iрiңдi-қабыну процестерi. Осындай кең тараған аурулардың қатарына төмендегiлер жатады: бронхиттер, өкпе қабынуы, өкпе ipiң, қалтасы; гломерулонефрит, цистит, уретрит, простатит; парадонтит, ауыз қуысы және еріннің шырышты

1.2. Микробиологиянын гылым ретiнде дамуыньщ негiзгi кезендерт

Медициналық микробиология

Микробиология ғылымының даму тарихында негiзгi бес кезеңдердi байқауға болады - эвристiк, морфологиялык, физиологиялық, иммунологиялық және молекулалы-генетикалык.

Бұл кезеңдер бiрiн-бiрi кезегiмен алмастырып отырды деп қарастыруга болмайды. Мысалы, қазіргі кезде микробтарды зерттеуде молекулалық-генетикалық технология серпiндi дамып келедi, сонымен бiрге осы кезде бактериялардың, вирустардың, саңырауқұлактардың жаңа түңрлерi ашылып жатыр; және де жаңа иммундык-диагностикалык препараттар, қоректік орталар, дифференцирлейтiн тесттер Т.б. пайдалануга ұсынылып отыр.

Микробиологияның бiрiншi даму кезеңінде нақты ауру қоздырғыштарының ашылуы болған жоқ, Дегенмен, адамзат тiршiлiк ете бастағаннан жұқпалы аурулардан адамдардың суйектерiнде осы iндеттер процесінің iз калдырғаны дәлелдейді. Археологиялық мәліметтер - ерте заманғы суреттер, жазулар, мүсiншелер (статуетки)- бойынша тұрғындардың, кейде бүкiл бiр елдің белгiсiз «жабысқақ» аурулардан қырылғаны анықталған. Осындай індеттердің себебiн тусiнбеген. Адамдар кұдайдан қорғаныс iздеумен қатар, өздерiн өздерi қорғап, өлiмнен құтылу жолдарын iздеген. Олар көп ойланған және байқап отырған.

Алғашқы рет жұқпалы аурулардың не себеппен болатынын қандай халықтар түсiндiре бастағанын дәл айту киын. Дегенмен, көне дүниенің әйгілі дәрігері Гиппократ (б.д.д. 260-3 77жж.) жаңа дәуірге дейiнгi IV-ғасырда жұқпалы аурулардың (шешек, оба, тырыскак, т.б.) себепкерi «миазмалар» деп жорамалдаганы белгiлi, яғни ауаны, суды, топьтракты ластайтын жұқпалы булар адам организмiне тусiп, ауру коздырады деп есептеген.

Мыңжылдықтын басында өмір сүрген атакты ғалым Әбу али Ибн-сина-Авиценна (980-1037жж.) жұқпалы аурулардың пайда болуы қоршаған ортадағы көзге көрiнбейтiн тірі жәндіктердің адам ағзасына енуімен байланысты деп есептеген.

Падуан университепнің профессоры Д.Фракастро (14 78-1553жж.) өзiнше пайымдап, адамдарда және қоршаған ортада көзге керiнбейтiн ерекше белсендi «тірі контагиялар» (contagium vivium) бар, олар тұрмыстық заттар және ауа арқылы, және де тiкелей жанасканда наукастан денi сау адамдарға берiлiп, жұқпалы аурулар қоздырады деген қорытындыға келген. Бұл теориясын ол «Жұқпалар және жұқпалы аурулар, және де оларды емдеу» (l546ж.) деген енбегінде жан-жақты баяидаған.

Ерте заманғы ғалымдардың тамаша жорамалдарын голландиялык табиғаттанушы Антони ван Левенгук (1632-1723жж.) ХҮІІ ғасырда ғана дәлелдеді, оны микроорганизмдердi алғашкы ашқан зерттеушi деп есептейді. Ол өз қолымен дайындаған, 50-300 есе үлкейтетiн аспаптың көмегімен 1686 жылы алғашқы рет «анималькулюстердi» - «тірі хайуандарды» (animalculus viva) тапты. Оларды жауын суында, шөп тұндырмасында, тіс өңезінде, сiлекейде, нәжісте тауып, алғашкы рет қарапайымдылардың, балдырлардың, ашытқы саңырауқұлактардың және бактериялардың сипаттамасын бердi, олардың керемет көп түрлi болатынын аныктады. Левенгук өзінің бiр хатында ауыз қуысының микрофлорасы түралы былай деп жазған: «Менің үйiмде бiрнеше ханымдар болды, сірке қышқылы ерiтiндiсiндегi «өте ұcaқ құрттарды» қызыға қарады, бірак олардың кейбiреулерiнде бұл көрініс жеркенiсу туғызғаны сонша, олар бұдан былай ешқашанда сірке қышқылы ерiтiндiсiн пайдаланбаймыз деп ант бердi. Ал егер де оларға адам тiнiнiң өңезінде мұндай жәндіктер бүткiл карольдiктегi адамдардан көп деп айтсам не болар едi?»

Левенгуктың замандастары оның жаңалығына тан қалады. Англияның корольдiк қоғамы оны өзінің мүшесi етiп сайлайды. 50 жыл бойы ол өзінің ашқан жаналықтары туралы есеп берiп, хат жазып отырады. Өзiнiң микробтарын Ресей патшасы I-Петрге де көрсетедi.

қабатының іріңді аурулары, кандидоз; сепсис, күйiкке шалдыққанда және жарақат алғанда болатын инфекциялар, мастит, аппендицит, перитонит, парапроктит, холецистит, остеомиелит және Т.б.

Санитариялық микробиология - адамдардың тiршiлiк ету ортасы нысандарының (су, ауа, топырак, өсiмдiктер, ас тағамдары т.б.) санитарлық-микробиологиялық көрсеткiштерiн зерттейді. Санитарлық- микробиологияның мiндеттерiне адамның денсаулығына әсер ететін экология сапасын багалау ушiн санитариялык көрсеткiш микробтардың қалыптылык шегiн анықтау жатады.

_______________________________________________________________________________23 Оқулық

___________________________________24

Өзiнiнң барлық жаңалықтарын және байқауларын 1695 жылы «Антони Левенгук ашқан табиғат құпиясы» деген кiтабында жариялайды.

Сонымен, өте .ұсақ тшрі организмдер ашылды ... Брак, оларға микроорганизмдер деген ат берiлмедi, олардың классификациясы жасалмады, биологиялық касиеттері зерттелмедi, олардын жұкпалы аурулар қоздырудағы себепшi фактор ретiндегi рөлi дәлелденбеді. Мұның барлығы ойда болатын. Көптеген сұрақтарға микроскоптар жетiлдiрiлiп, әр турлi зерттеу әдістерінің енгiзiлуi нәтижесінде 1,5-2 ғасырдан кейiн ғана жауап алынды. Осылардын бәрін анықтау үшiн көптеген елдерде XVIl-ХVШ гасырларда Гук, Кирхер, Спалланцина, Пленчиц, Дженнер, Басси, Шенлейн, Груби, Эйкштедт, Лангебек, Поллендер, Давен, Рейэ, Генле, Холмс, Зельмельвейс, Самойлович, Каньяр-Латур, Шванн, Кютцинг, Беркли, Шредер, Аппер және баска да талымдар мен дәрігерлер жұмыс аткарды.

Сонымен, 1,5-2 ғасыр бойы бактериялар мен саңыраукұлактардың негiзгi түрлерi ашылып, сипатталды. Морфологиялык жаналыктар бiрiнен соң бiрi ашылып жатты.

Осымен қатар, микробтардын таза дакылдарын бөлiп алу, олардын қасиеттерін зерттеу, турлерiн ажыратып-аныктау мумкiндiктерiнiң әдістемелері жинақталды. Бұл адамдар мен жануарлардың негiзгi жұқпалы ауруларының қоздырғыштары ашылған ең жарқын физиологиялык кезең болды; иммунитет кұбылысы т.б. айкындала бастады.

Микробиология кызыкты байкаудан практикалык маңызы бар жетекшi ғылым саласының бiрiне айналды,

Медициналық микробиологияның, иммунологияның, биотехнологияның шың мәнінде негiзiн қалаушы Луи Пастер (1822-1895жж.) болды, оның енбектері микробиологиялық ғылымның негiзiн қалады. Ол алғаш рет ашыту және шiру процесiн микроорганизмдер қоздыратынын; тірі организмнің өзiнше пайда болуының мүмкін еместігін, микробтардың аэробты тыныс алуынан баска анаэробты жағдайда да тыныс алуы болатынын дәлелдеді. Л.Пастер асептика, антисептика, залалсыздандыру тісілдернің дамуына әсер еттi; практикалық иммунологияның негiзiн қалады, кұтыру ауруына, күйдiргi, тауық тырысқғгына қарсы вакцина жасап шығарды. Біркатар аурулардың алдын алу үшiн әлсіздендірілген штамдардан тipi вакцина жасап, алғашкы рет Л.Пастер «аттенуациялау» деген терминдi .ұсынды. Пастер өзінің вакциналарын осындай аттенуацияланган микробтардан дайындады.

Ол жұқпалы аурулар патологиясында микроорганиэмдердің рөлiн ғылыми тұрғыдан алғашкы рет дәлелдеді, жұқпалы аурулар қоздырғыштарың зерттеудің негiзгi әдістерін енгiздi; стафилококтарды, стрептококтарды, шошқа тілмесінің тауык тырысқағының қоздырғыштарын ашты. Аса жарқын тәжрибе коюшы ретiнде ол теориямен практиканын рөлiн өте көрегендiкпен бағалай бiлдi, және де өз еңбектері мен «Ғылымдар және ғылымға қосымшалар бар; олар жемiс беретiн ағаш сияқты өзара байланысты» болатынын дәлелдеді.

Бактериологиялық зерттеу әдтітерін жетiлдiруде және бірқатар аурулардың қоздырғыштарын ашуда немісғалымы Роберт Кохтын (1843-191 О) еңбегі зор. Ашқан жаңалықтар тобы үшiн Швеция академиясы 1905 жылы желтоқсанда медицина саласы бойынша оны Нобель сыйлығымен марапаттады.

Р.Кох көп жылдар бойы жұқпалы ауруларды көздырудағы микробтардың маңызы туралы көзқарасты дамытты, тәжірибе жүзiнде микробтардың этиологиялық рөлiн дәлелдеу мүмкiндiгiн қарастыруды қолдады. Ол зертханалық микробиологиялыкқ техниқаның дамуына зор үлес қосты: тығыз орталарда (картопты, желатиндi, .уйытылған сары суды, т.б.) микробтардың таза дақылын бөлiп алудың сенiмдi әдісін енгiздi. Дегенмен, агар-агарды алғашкы рет неміс зерттеушiсi Гессе 1884 жылы қолданған болатын; микроскопта қарау үшiн иммерсиялық жүйе және конденсор (Аббемен бiрге) қолдануды. микрофотографиялық әдісті ұсынды.

Күйдiргi ауруына шалдыққан малдардың қанынан 1849 жылы Поллендер тапқан таякшалардың сол аурудың қоздырғышы екенін Р.Кох 1876 жылы толық дәлелдеді. 1882 жылы ол туберкулез таяқшасын бөлiп алды және жан-жақты зерттедi. 1883 жылы - тырысқақ вибрионын тапты; 1886 жылы - туберкулин препаратын жасады.

МЕДИЦИНАЛЫҚ МИКРОБИОЛОГИЯ

_____________________________25

Микробиологияның дамуына және оның бiр саласы - иммунология ғылымының қалыптасуында Ресей ғалымы И.И. Мечниковтың (1845-1916 жж.) еңбегі ерекше. Ол көптеген ағзалар жасушаларының фагоцитарлық белсендiлiгi болатынын, яғни, бегде заттарды, соның iшiнде микроорганизмдердi қорытып, организмдi iндеттен қорғайтынын дәлелдеді. Ол қабыну реакциясының механизмiн ашты. Осындай байкаулардың нәтижесінде иммунитетің жасушалық теориясының негiзiн жасады, сол үшiн 1908 жылы (П.Эрлихпен бiрге - ол иммунитетің гуморалдық теориясын ашқан) Нобель сыйлығын алды. Иммунитет туралы көзқарасты «Қабылдамаушылық және жұқпалы аурулар» туралы кiтабында 1901 жылы жарияланган болатын.

И.И. Мечниковтың микроорганизмдер антагонизмi туралы жұмысы осы кезге дейiн классикалық еңбек болып табылады, жұқпалы ауруларды анти-биотиктермен емдеудi дамытудың. негiзi ретiнде қызмет етедi. Мерез ауруының тәжірибелік моделiн қояндарда жасау тәсілін ұсынады. Оның тамша ұйымдасты- рушылық таланты болды, 1886 жылы Ресейдегi ең бiрiншi бактериологиялық зертхананы Одессада ашты, ал 1888 жылы Л.Пастердiң шақыруымен Париж институтында көп жылдар бойы (28 жыл) қызмет етті, соның iшiнде институт директорлығын да атқарды. Оның зертханасында Ресейдің көптеген зерттеушiлерi оқыды және ғылыми жұмыстар жасады, өйткенi кезiнде И.Мечников оларға жазған болатын "Жұмыс істегісі келетiн және зерттеу қабiлеттiлiгi бар орыс ғалымдарына менің зертханамның eciгi ашык, бұл жер олар үшiн өз уйiндей".

Л.Пастер, Р.Кох, И.М.Мечников тамаша зерттеушiлер, ойшылдар ғана емес, олар көптеген жас табиғаттанушыларды, дәрігерлерді микробиологияның теориясы мен практикасына жұмылдыра бiлдi және де бiрнеше елдерде өздерінің пiкiрлес iзбасарларының мектебiн қалыптастырды, олардың көпшiлiгi инфектология саласына қомақты үлес қосты.

Микроб әлемнің жаңа түрiн-вирустарды (vira) Ресей ғалымы Д.И.ИвановскиЙ (1864-1920) ашты.

Ботаник-маман ретінде темекі ауруын зерттеу барысында "темекі теңбіліне" («табачная мозаика) шалдыққан жапырақтың сөлiн бактериялық сүзгiден өткiзiп жаңа жапыраққа жұқтырғанда оның сол аурумен зардаптанатынын анықтады. Бес жылдан кейiн, 1897 жылы Ф.Леффлер және П. Форш аусыл вирусын ашты. Бұл жаңалық Ивановский әдісінің көмегімен ашылған болатын. 1901 жылы У.Рид сары қызба (желтая лихорадка) ауруының вирусын ашты.

Микробиологияның физиологиялық даму кезеңінде кең тараған жұқпалы аурулардың қоздырғыштары ашылды (1.1-кесте) және де микробиология бойынша көптеген жұмыстар Нобель сыйлығымен аталып өтті (1.2-кесте).

1.1-кестедегi мәліметтер бойынша ауру қоздырғыштары - бактериялар ашылуының ең көп саны 19- ғасырдың 70-80 жылдарына келедi. Вирустардың ашылуы 19-ғасырдың аяғында басталса, 20-ғасырдың басынан ортасына дейiн инфекциялар қоздыратын көптеген вирустар ашылды.

Нобель сыйлығы иегерлерiнiң қатарында тамаша зерттеушiлер – микробиологтардың, иммунологтардың, генетиктердің аттары бар. Осы жұмыстардың барлығын микробиологияның иммунологиялық, молекулалық-генетикалық даму кезеңіне жатқызуға болады.

Микробиологияның. Қазақстандағы дамуына келетiн болсақ, казіргі кезде медициналық. ветеринариялық, ауыл шаруашылық университеттері мен академияларында 15-тен астам микробиология кафедралары бар; бiрнеше профильдiк ғылыми зерттеу институттары, орталықтар, республикалық, облыстық, калалық, аудандық санитариялық-эпидемиологиялық бекеттерши құpaмындa микробиологиялық зертханалар жұмыс атқарады.

Қазақстандық микробиологияның тарихы 1925 жылдан басталды деуге болады. Сол жылы Қызылорда қаласында ҚазОАК (КазЦИК) атындағы Өлкелiк санитариялық-бактериологиялық институт ашылды. Алғашқыда 34 адам жұмыс атқарған бұл мекеменің негiзгi мiндетi вакциналар өндiру, безгек ауруын және iшек кұрттары қоздыратын инвазияларды зерттеу болды. 1928 жылы күзде Өлкелiк санитариялық-бактериологиялық институт Қызылордадан Алматы қаласына көшiп келдi және кәсіби зияндылықтардың, аса кауіпті инфекциялардың. әсерімен байланысты жаңа ғылыми бағыттар қолга алынып, зерттеулер жүргiзiле бастады.

Оқулық

_____________________________________________________________26

1934 жылы жоғарыды аталған институт Қазақ эпидемиология, микробиология, гигиена институты IКИЭМГI деген жаңа атпен кайта құрылды. Жаңа мiндеттер қойылды, оларды жузеге асыру үшiн жоғарғы бiлiктiлiктi мамандар қажет болды. Бұл мәселені іске асыруга 1930 жылы Алматыда Қазақ Мемлекеттiк Медицина инетитутыныцң IКазГМИI ашылуы едәуір жардемін тигiздi, ол институт казіргі кезде С.Ж.Асфендияров атындагы Қазақ Ұлттык Медицина Университетi деп аталады. 1932 жылы институтта микробиология кафедрасы ашылды, оны әp жылдары бiрнеше профессорлар басқарды: П.Ф Беликов.(1932), И.А. Сутин (1933-1937), Н.А.Буланов (1938-1939), Е.И.ДемиховскиЙ (1939-1947), Д.Ф.Цимбалист (1948- 1953), доцент Ю.С. Линецкая (1953-1957), профессор И.Э. Штиккель (1953- I 963), профессор к.А.Макиров (1 963-1986) және Т.б.

Медицина институтының педагогтарының микробиология, жұқпалы аурулар, эпидемиология бойынша ғылыми зерттеулерiн жүргiзуде КЭМИ- ның зертханалары көп жылдар бойы базасы болды. Қазақстанда бурцеллездi, оның ошақтарын, бұл инфекция мен куресу жолдарын кешендi зерттеудегi маңызын ерекше атап өту керек. Осындай кешендi зерттеулердің нәтижелері ҚазМИ-ның бiрнеше педагогтарына Н.Д.Беклемишев, И.к. Каракулов, В.Г. Галузо 1949 жылы Алматыда болган КСРО /СССРI Медицина ғылымдары Академиясының көшпелi сессиясында жоғарғы дәрежеде баяндама жасауға мүмкiндiк бердi.

Микробиология кафедрасында 1932-1933 жылдарға арналған ғылыми жұмыстарының жоспарына

келесi такырыптар енгiзiлдi:

1. Алматы қаласындағы геморрагиялык колиттiң этиологиясы және эпидемиологиясы;

2. Алматы қаласында бруцеллез инфекциясын зерттеу;

3. Бруцеллез және сүзек инфекциялары бойынша зертханалық диагноз қоюдың салыстырмалы тәсілдері.

Өткен ғасырдың 30-жылдары ашылған Қазақ Мемлекеттiк туберкулез институтынын ғылыми тақырыптары әр түрлi болды. Профессор В.М.3юзин Туберкулез институтының директоры ҚазМИ-да туберкулез аурулары кафедрасын ашуға бастама болды. Институт және кафедра бiрлесе отырып, бұл инфекцияның клиникалык-әлеуметтік аспектiлерiн зерттеумен қатар оған микробиологиялык диагноз қоюдын тиiмдiлiгiн арттырумен шұғылданды.

1945 жылы Алматыда КСРО ДМ-не қарасты Обага қарсы Орта Азиялык ғылыми зерттеу институттары ұйымдастырылды, оның негiзгi мақсаты Орта Азияда оба ауруының алдын алу шараларын жүргiзу болды. Бұл институттың ең бiрiншi директоры болып М.Р.Тiлеуғабылов тағайындалды. Оба iндетiнiң таралу каупі және оба ауруымен шұғылданатын дәрігер мамандардың бiлiктiлiгiн арттыру қажеттілігіне байланысты 1952 жылы осы институтың базасында арнайы оқу бөлiмi ұйымдастырылды, ол кәзіргі кезге дейiн табысты жұмыс атқарып келедi. 1961 жылдан 1985 жылға дейiн профессор М.А.Айқымбаев осы институттың директоры қызметінн атқарды. Бұл кезде биопрепараттар.соның iшiнде туляремияға қарсы lөтe тиiмдi вакцина/ және обаға қарсы вакциналар, басқа да диагностикалық препараттар шығару жолға қойылды. Әсіресе 1962- I 963 жылдары өндiрiстiк бөлiм ұйымдастырылуына байланысты бұндай жұмыстар үдемелi үрдiске ие болды. 1966 жылы Орта азиялық обаға қарсы куресу ғылыми зерттееу институты /қазіргі кезде Максот Айкымбаев/ атындағы Қазақ карантиндiк және зоонозды инфекциялар ғылыми Орталығы деп аталады ддұ IB03/ -ның оба ауруы бойынша орталығына айналды.

1941-1945 жылдардағы Ұл Отан соғысы Қазақстанның ғылыми ұйымдарының жұмыстарына тиiстi өзгерiстер енгiздi. Дегенмен, соғыс жылдарында және соғыстан кейінгі жылдарда көптеген кешендi жұмыстар атқарылды, ғылымның жаңа бағыттары пайда болды. 1951 жылы ҚЭМИ /КИЭМ/ базасында жаңа бөлiм - вирусология бөлiмi ұйымдастырылды. Оны Х.Жұматов ұйымдастырды және басшылық еттi.Ол ҚазМИ түлегi, микробиология кафедрасының аспиранты, ассистетентi кызметін атқарды I кейiннен ҚазКСР ҰFА-ның академигi - қазақстандық вирусологтар мектебінің негiзiн қалаушы/. 3ерттеу жұмыстарының негiзгi мәселелері полиомиелит, грипп, вирустық гепатиттер, аленовирустық инфекциялардың қоздырғыштарымен байпанысты болды.

МЕДИЦИНАЛЫI( МИКРОБИОЛОГИЯ

27

Бiрнеше жылдар бойы иммунологтар мектебiн ұйымдастырушы және кешбасшысы ҚазКСР ҰF А академигi Н.Д.Беклемишев болды. Бірқатар инфекциялар әсіресе бруцеллез/ кезiндегi иммунитетi бойынша атқарған онын еңбек классикалық ғылыми жұмыс үлгiсi болды.

1946 жылы маусымда Қазақстанда Республикалык ғылыми президиумынын қаупысы негiзiнде Қаз КСР F А- жанынан «Микробиология жоне вирусология гылыми зерттеу институты» ашылды. Институттын ғылыми зерттеу жұмысы микроорганизмдер құрылымының iргелi негiзiн және функциясын, олардың биологиялык әртүрлілігін, метаболизмiн баскару және бақылауға, патогендiлiктiн, және иммуногендiлiктiң. молекулалык негiзiн зерттеуге бағытталды. Бұл институтта қазақстандық микробиологтар мектебiнiң, негiзiн қалаушылардың бiрегейi Каз КСР F А корреспондет мүшесi ДЛ.Шамис еңбек еттi.

Кесте 1.1.

Микроорганизмдердің ашылуы

Ашылу	Автор(лары)	Коздырғышы-микроб
жылы
1839	Шенлейн И.	Таз (парша)
1843	Груби Д.	Трихофиптон
1849-1854	Поллендер А.,Давен К, Брауелл Ф.	Күйдiргi коздырғышы
1857	Мальстем К	Дизентерия инфузориясы
1859	ЛямбльД.Ф.	Лямблиоз коздырғышы
1868-1873	Обермейер О.	Кайталама сузек боррелиясы
1873	Хансен го, Нейссер А.	Алапес микобактериясы
1875	ЛешФ.	Дизентириялық, амеба
1876	Уйтмер Л.	Мелиоидоз коздырғышы
1877-1917	Пастер Л., Жубер К., Кох Р.,Нови Ф.,Неттил Г.,	Газды гангрена коздырғышы
	Вейнберг М.В., Сакс Х., Уэлч У., Сэгэн К
1878-1884	Кох Р., Пастер Л.,Огюстон А., Розенбах Ф.	Стафилококтар,стрептококтар
1879	Рингер С.	Парагонимоз коздырғышы
1879	Нейссер А.	Гонококк
1880-1922	Лаверан А., Грассив, Уэлч У., Стивенсон Ж.	Безгек коздырғыштары
1880-1884	Эберт К., Гаффки Г.	Іш сүзек сальмонелласы
1882	КохР.	Туберкулез микобактериясы
1882	Фриш С., Волкович Н.	Риносклерома клебсиелласы
1882	Фридлендер К.	Пневмококк клебсиелласы
1882	Леффлер Ф., Шютц Х.	Манка (сап) к,оздырғышы
1883-1884	Клебс Э., Леффлер Ф.	Кул (дифтерия таякшасы)
1883	Кох Р.	Тырыскак вибрионы
1883	Малассе Л., Виньяль В.	Псевдотуберкулез иерсиниясы
1883	Кох Р., Уйкс Д.	Мысырлык,	/египет/	конъюктивит
		коздырғышы
1883-1889	Монастырский Н.Д., Николайер А., Китазато С.	Сiреспе клостридясы
1884	Розенбах Ф .. Леффлер Ф.	Эризопелоид коздырғышы
1885	Эшерих Г.	[щек таякшасы
1885-1898	Сальмен Д., Смидт Т., Гертнер А., Кенше К.,	Сальмонеллалар-гагамдык
	Нобель Ж., Мережековский с.с.	токсикоинфекция коздырғыштары
1885-1914	Вианна О.	Жыныстық гранулема коздырғышы
1885	Нокар Э.	Нокардиялар
1885	Френкель К.	Крупозды пневмония коздырғыштары
1886	Брюс Д., Банг Б., Траум Д.	Бруцеллез коздырғыштары

Окулық

28

1887	Вейксельбаум А.					Менинтококк.
1887-1891	Израэль Д., Гарц К.					Актиномикоз коздырғышы
1888	Хофман Г.,Велленхоф Г.					Псевдодифтерия таяқшасы
1888	Картер В.					Содоку коздырғышы
1891	Афанасьев М.И., Пфеффер Р.					Гемофильдiк таяқша
1891	Музер Х., Нейл					Музер риккетсиясы
1892	Ивановский Д.Н.					Вирстардын ашылуы
1892-1898	Дюкрей А., Ун на Р.					Жммсак шанкр коздырғышы
1893	Абель Р.					Озена клебсиелласы
1894	Иерсен А.,Китазато С.					Оба иерсиниясы
1894	Брюс Д.					Нагана коздырғышы
1894	Буссе О.					Крипитококтар
1896	Аксенфельд К., Моракс					Конъюктивит диплобактериясы
1896	Эрменгем Э.					Ботулизм клостридиясы
1896-1900	Шотмюллер г., Брион А., Ашар Ш., Бадсон Д.					Парасузек А жане В сальмонеллалары
1897-1915	Шига К., Штуцер М., Шмитц Р., Флекснер С.					Дизентеия қоздырғыштары
1897	Леффлер Ф., Фрош П.					Аусыл /ящур/ вирусы
1897	Фрош П., Леффлер Ф.					Манка вирусы
1898-1903	Бабеш В., Негри А.					Кмтыру /бешенство/ вирусы
1898-1903	Боровекий П.Ф.,ЛеЙшман У., Донован Ч.					Лейшманиялар
1901	РидУ.					Сары кызба вирусы
1902	Кастеллани А., Даттон Д., Стиве не Ж.					Уйкылы ауру трипаносомасы
1904-1913	Росс Р., Джунковский Е.					Кенелi кайталама сузек боррелиясы
1905	Кастеллани А.					Фрамбезия трепонемасы
1905	Шаудин Т.					Мерез трепонемасы
1906	Риккетс Х.					J\icзды	таулар	қызбасынын
						коздыргышы
1906	Пашен Э.					Шешек вирусы
1906	Баншар Р., Плаут Х.					Венсан трепонемасы
1906	Жангу О., Борде Ж.					Кекжетел таяқшасы
1906	Ф. жоне Ул огшлихтар					Эль-тор вибрионы
1907	Провачек с., Хальбергштедт Л.					Бесiр /трахома/ қоздыргышы
1908	Мансо Л., Николь Ш.					Токсоплазмоз қоздыргышы
1908	Эллерман В., Банг О.					Тауық лейкозынын вирусы
1908-1909	Ландштейнер к., Поппер Э.					Полиомиелит вирусы
1910-1916	Риккетс Г., Провачек С.					Бертпе сузек риккетсиясы
1911	Раус f.					Тауық саркомасынын вирусы
1911	Маккот Д., Чепин Ч.					Туляремия таяқшасы
1911-1917	Арагао Х., Пашен Э.					Нағыз шешек /оспа/ вирусы
1914	Инадо Р., Идо И.					Лептоспира
1915	Уленгут П., Фромм Е.					Сарғыш лептоспироз қоздырғышы
1926	Миррей Э.					Листериялар
1930	Бедсон с., Уестерн, Симпсон .					Пситтакоз хламдиясы
1931	Гарднер Х.					Гарднерелла
1933	Смидт У., Эндрюс к., Лейдлоу П.					Грипп вирусы
1933	Мейер К.					Орнитоз хламидиясы
1934	Джонсон к., Чудпасчур Э.					Мыскыл /паротит/ вирусы
1934-1938	Хаяши М., Смородинцев А.С.					Жапон энцефалитінің вирусы
1937	Зильбер	Л.А.,	Чумаков	МЛ.,Соловьев	в.д.,	Кенелiк энцефалит вирусы
	Левкович В.Н.
1938	Плоти Х.					Қызылша вирусы
1939	Шлейфстейн Д., Колеман М.					Iшек иерсиниозынын қоздырғышы

29

1940-1946	Смородинцев А.А., Чумаков ПЛ	Канкетпе	/геморрологияпық/
		қызбасының вирусы
1944	Финдли Ф., Мак Колум Ф., Хавенс В., Камерон	Гепатит вирустары
	Д.
1944	Итон М.	Пневмония микоплазмасы
1948-1950	Доллдорф Г., Сиклес Г., Эндерс Д.Ф., Мельник	Коксаки, ЕСНО вирустары
	Д.Ф.
1953	РоуУ.	Аденовирус
1954	Эндерс Д., Пиблз Т.	Қызылша вирусы
1957	Стюарт С., Эдди Б.	Полиома вирусы
1961	Д. Хиро, с.Тасака	Қызамық вирусы
1963	Саказаки Р.	Парагемолитикалық вибрион
]964	Эпстайн М., Барр И.	Ушық вирусы
1970	Дейн Д., Камерон Д.	Ласса қызбасынын вирусы
1970	Сп ир Р.	в гепатит вирусы
1973-1974	Файнстоун С.	А гепатит вирусы
1973	БишопМ.	Ротавирустар
1977	Ризетго М., Канезе М.	Дельта вирус /антиген/ гепатит Д.
1977	Макдейд Д., Шепард С.	Легионелла
1983	Галло Р., Монтанье Л.	Иммундық тапшыпық вирусы
1997	Прузинер С.	Прион-Кройтцфельд-Якоб			ауруның
		қоздырғышы
2003	К. Урбани	Корановирус	-	атиптi	пневмония
		вирусы

Микробиология, вирусология жэне иммунология бойынша Нобель сыйлығы иегерлерiнiң тiзiмi

Кесте 1.2.

Жылы

Лауреаттын аты -женi

Сыйлық тағайындаудың негіздері

1901

Беринг Г.Э., Ру Э.

Практикаға сарысумен емдеудi енгiздi

1902

Росс Р.

Безгек патогенезiн анықтады /ол емдеу

мумкiндiгiне қол жеткiздi/

1905

Кох Р.

Туберкулез қоздырғышын ашты

1907

ЛаверанШ.

Қарапайымдылардың:

этиологиялық

Рөлiн дәлелді /безгек плазмодиясы/

r 1908

Мечников И.И

Иммунитеттің:

жасушалық теориясын

тұжырымдады

•

1908

Эрлих П.

Иммунитеттің

гуморальдық теориясын

ұсынды

1913

Рише Ш.

Анафилаксия үрдiсiн зерттеп далелдед]

1928

Николь Ш.

Бертпе

сузектің

эпидемиологиялық

ерекшелiктерiн анықтады

1931

Варбург О.

Ферменттердің әсер етуімен болатын

жасушалық

тыныс

алудың

негiзiн

ашты

1939

Домагк Х.

Пронтозилдің

/сульфаниламидпен

емдеу/ антибактериялық әсерін ашты

1945

Флеминг А., Флори Х., Чейн Э.

Пенициллин

препаратын

ашты

Және

онын

Инфекцияға

қарсы

әсер

ету

тиiмдiлiгiн дәлелдеді

окулык

30

1951	Тейлер М.	Сары қыэба қоздырғышын ашты және
		оған қарсы вакцина жасап шығарды
1952	Ваксман С.	Стрептоминдi ойлап тапты
		/туберкулезге қарсы тиiмдiлiгi бар ең
		бiрiншi препарат/
1958	Ледерберг Д.	Бактерияларда болатын транскрипция
		Және рекомбинация құбылысын ашты
1958	Тейтем Э.	Бiр ген -бip фермент концепциясын
		ұсынды
1960	Бернет Ф., Медавор П.	Журе пайда болатын иммунологиялық
		толеранттылық феноменiн ашты
1965	Львофф А.	Ферменттер мен вирус белшектерiнiн,
		синтезделуi генетикалық бақылауда
		болатынын анықтады
1966	Раус Ф.	Онкогендi вирустарды ашты
1969	Херши А.	Вирустардын, репликациялануы және
		генетикалык құрылысын ашты
1972	Портер Р.	Антиденелердің химиялык құрылымын
			анықтады
1976	Блюмберг Б., Гайдушек Д.		Жұқпалы аурулардың, патогенетикалық
		механизмдерi
1984	Иерне Н.	Иммунды жуйе бақыпаудың теориясын
		жане моноккональды антиденелердiн,
		пайда болу принципiн ашты
1987	Тонегава С.	Полиморфты ангиденелер пайда
		болуының, генетикалық негiздерiн
		ұсынды
1989	Бишоп М.	Ретровирустық онкогендердiң,
		жасушалық шығу тегін дәлелдеді
1996	Дохерти П.	Жасуша тәуелді иммунологиялық
		қорғаныстың спецификалығын
		Дәлелдеді
1997	Прузинер С.	Инфицирленудiң, жаңа принципi
		ретiнде приондарды ашты
2008	Харапьд Цур Хаузен	Жатыр мойнының, қатерлі ісігін
		қоздыратын адам папилломасының,
		вирусын ашты
2008	Ф. Барресинуеси, Л.Монган ье	Иммунды тапшыпық вирусын /АИВ
		ВИЧ ашты

МЕДИЦИНАЛЫК, МИКРОБИОЛОГИЯ

31