Кіріспе

Қызылорда облысы — Қазақстан Республикасының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-территориялық бірлік.

Облыс 1938 жылдың 15 қаңтар күні құрылған. Жер аумағы 226 мың км² (Қазақстан жерінің 8,3% -ы). Тұрғыны 689,7 мың адам, орташа тығыздығы 1 км²-ге шаққанда 3 адамнан келеді. (2010).

Облыс орталығы - Қызылорда қаласы (алдында Перовск және Ақмешіт деп аталатын). Қала тұрғындары - 212 мың адам. Қазылорда қаласы Алаш Автономиялық округінің астанасы болды, 1929 жылы астана мәртебесі Алматы қаласына ауысты.

1997 Жылдың 17 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің өкімімен қаланың аты Кзыл-Ордадан Кызылордаға, ал Кзыл-Орда облысынан Кызылорда облысы болып өзгертілді.

Қызылорда облысы - Арал теңізінің шығысында Сырдария өзенінің төменгі ағысы, Тұран ойпатында орналасқан. Қазақстан Респуликасының бірнеше облыстарымен оның ішінде шығыс және оңтүстік–шығысында Оңтүстік Қазақстан облысымен, солтүстігінде – Қарағанды облысымен, солтүстік-батысында Ақтөбемен және оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен шекараласады. Жер көлемі жөнінен республика бойынша 4 - орында.

Қызылорда облысы кенет - континенттiк ауа райы аймағында орналасқан. Күншуақ жылына 300 астам. Ең керемет ай ол- қыркүйек. Ыстықтық басылып, әлі күзгі салқын түспеген кез. Қызылорда облысының жер бедерi түрлi және ұмытылмайтын әсерлерге толы. Сырдария өлкеге, жабайы барлығына өмiр берген. Оңтүстiк - Қаратау арқаның қатал сiлемдерi. Тыс үлкен Жазықтықтар таң ғажайып суды шыныдайдың Родниктердi ұрады. Облыстың оңтүстiк-шығысы Қызылқұмның шөлiнiң аптабымен дем алады. Қарыма қызу, ән айтатын шағылдар, тұрақсыз Пескилер, шөлдiң бiр түрлi оюы - бүкiл өмiрiңе арбап есте қалады. Солтүстiкте - Арал теңiзi. Жаға көгiлдiр ақық су, Барыс-Келместiң Ұлттық табиғи қорығының қамысақтары таң ғажайып құстардың ұя салуды бөтен қарауы және сахаралық малдардың сирек түрлерiнiң табындарынан жасырады. Теңiз толқынының әлсiн-әлсiнi орта ғасырлардың тарихтың жасырын сырларын ежелгi Құрылыстардың қираған орынының қараулары ұсына сәл ашады. Осы жерделер камбаланың аулауы, ептеген балық аулау соттарын көруге, жаңадан ұсталған балықтан табағы бiлуге болады. Қызылорда облысының жер бедерiн сирек кездесетiн назар аударарлық - бұл дала. Көзқарас қашан батыстан шығыс және оңтүстiктен солтүстiкке көкжиекте ашып тастайды. Ежелгi керуен жаяу жолдарының мың желi сызбалалған кеңiстiк. Қызылорда облысының тұрғыны әр түрлi этникалық топтарға жатады. Өте ие көпшiлiк - Қазақтар, содан соң кәрестер, орыс, татарлар, украиндiктер, еврейдi, Кавказ халықтарының өкiлдерi : шешен, ингуштер, армяндар. Сан қала халғы көбiрек ауылшаруашылық. Сельалықтар шұғылданды, негiзiнде, малдың өсiруi, күрiштiң өсiруi, жемiстер және көкөнiстер. Ауылшаруашылық жерлерде көп халық салттары, дәстүр және ырымдар аман сақталды. Сырдария - қызылорда облысының қазiргi тұрғындарының ежелгi бесiгi.

Қызылорда облысының әкімшілік, экономикалық және мәдени орталығы (1938 жылдан). Сырдария өзенінің оң жағалауында орналасқан. Тұрғыны 198,3 мың адам (2005). 8 әкімшілік-аумақтық бірліктен тұрады: Қызылорда қаласы, Тасбөгет, Белкөл кенттері, Қосшыңырау, Қызылжарма, Қызылөзек, Ақсуат, Ақжарма ауылдары. Қала теңіз деңгейінен 126-130 м биіктікте жатыр. Қала аумағы өзенді бойлай оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай төртбұрышты пішінде созылып жатыр. Жер аумағы 3683 га. Қаланың 17,0 га аумағы теміржол тораптарына, 165 га аумағы көліктік көшелерге, 19 га аумағы қала бақтары мен демалыс орындарына, 51 га алқабы жасыл-көгалды орындар үлесіне тиеді. Геологиялық тұрғыдан Қызылорда аумағы Тұран эпигерциндік платформасы үстінде жатыр. Палеозойда қалыптасқан бұл жазықты кейде "Сыр ойысы" деп те атайды. Ойыстың шеткі иіндері палеозойлық қатты метаморфты жыныстарға толған. Ойыстың көлденең ені 400 км. Орталығында палеозойлық тау жыныстары 600-900 м тереңдікте жатыр. Кейіннен ойыс мезозой, одан кейін кайнозой жыныстарымен жабылған. Шөгінді қабат үшке бөлінеді.

Ең жоғарғы қабатының қалыңдығы 10-15 м. Бұл толығымен аллювийлі шөгінді жыныстар. Келесі құмды қабаттың қалыңдығы 50-80 м. Олар негізінен көтеріңкі немесе құмды төбелер бөліктерінде жатыр. Үшінші қабат палеогеннің аяғындағы (олигоцен) теңіз саздары мен құм тастарынан тұратын жасыл-сұр түсті жыныстардан тұрады. Қабат 50-80 м тереңдікте жатыр.

Қала Қамысқала атты елді мекенде 1817 жылы салынған Қоқан хандығының Ақмешіт бекінісі негізінде қаланды. 1853 жылдың тамызынан басқыншы, генерал В.А. Перовскийдің атымен бекініс Перовск форты аталды. 1867 жылы Перовскіге қала мәртебесі беріліп, уезд орталығына айналды. 1901-06 жылдары Орынбор – Ташкент теміржолының салынуына байланысты қала халқы қарқындап өсті. Кеңес өкіметі Қазақстанда ең бірінші осы Перовскіде, 1917 жылы 30 қазанда (12 қараша) орнады. 1922 жылы қаланың Ақмешіт аты қайтарылғанымен, 1925 жылдың сәуірінде Қызылорда деп қайта өзгертіліп, Қазақ АКСР-інің астанасы мәртебесі берілді (1929 жылға дейін).

Қалада 1926 жылы 13 қаңтарда Қазақ драма театры (М.Әуезов атындағы Қазақтың мемлекеттік академия театры) ашылды. Денсаулық сақтау, білім беру орындары көбейді. 1938 жылы облыс орталығына айналды. XX ғасырдың 30-жылдары қалада электр станциясы, диірмен, наубайханалар, балық өңдеу, күріш, кірпіш зауыты жұмыс істеп тұрды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары аяқ-киім фабрикасы, ет комбинаты, астық өнімдері комбинаты, сүт зауыты, целлюлоза-картон зауыты, тоқылмайтын маталар фабрикасы іске қосылды. 1956 жылы қала іргесіндегі Тасбөгет кенті жанынан су бөгеті салынды.