17. Шатыраалык
Шахмат-шатра ойындар
Кӱӱн-санаасты jаарыткай,
Куучындажар, jуулыжар
Шылтак болып турлагай.
Ал-санаасты сэргидип,
Оойноп алып тураактар;
Ар-кӱӱнисти аруутап,
Ойгоондырып алаактар !
Кэлэр jӱрӱӱш санаанып,
Оны jазап шиҥдээгин;
Казырлаанып, кӱчӱӱркэп,
Ооҥко аалып барбагын.
Jэҥӱӱ алып чыгары
Jэҥил нэмэ эмэс нэ,
Jэҥдиртӱӱдэ артаары
Jакшы кэрэк болбос нэ.
Ал-санаа ла эп-сӱмээ--
Jэҥээриниҥ ийдээзи,
Санааларды шӱӱзэ лэ—
Jэҥӱӱ алар аргазы.
Удурчыыҥды тообозоҥ,
Jэҥӱӱ сэге бурулбас;
Удурыымга кызалаҥ
Jоорыгыҥды сындырбас!
17-1
***
Кара-чоокыр jалбааҥда
Одыс эки турчылар
Калjуу согыш алдында
Удур-тээдир турдылар.
Актар баштап jорткылайт,
Каралары--ээчидэ.
Алып бийлэр jакаарлайт,
Каандар -- быжуу корууда.
Артыктаарын ээлэргэ,
Толуунталар эдилэт.
Айалгааны солуурга,
Тайылгаа да бээрилэт.
Кэзем тартыш кӧндӱгип,
Каандар jэрин соолылайт.
Коруултаны тыҥыдып,
Кэмизи дэ кӧӧс чиҥбэйт.
Оойын куурчып улаалат.
Арга-чыыдал уйадайт.
Болгоонбозыш шылтактайт,
Коруу-кыйуу ӱзӱлэт.
Каандардыҥ бирзӱнэ
Шык турары нэкээлэт,
Кӱччиликкэ киргэнгэ
Шак ла jэҥил билдирбэйт.
Оойын мында тӱгээнип,
Jэҥӱӱчили jарталат;
Оойынчылар токуунап,
Jурттын-айлын кӧстӧӧлӧйт.
17-2
Аjаарын
Оойын уучы jэткэнчэ,
Ижээмjиҥди jылыйтпа;
Ончо арга чыкканча,
Ийдээ-кӱчиҥ сабаартпа.
Кэлэр jолды санаанып,
Бачыымданбай, шӱӱнип jорт;
Кийин jанын, кичээнип,
Бодооштыра ачпай тут.
Уур айалга туштаза,
Суурыл чыгар арга бар;
Уучындаазын кармааза,
Сӱӱнчи алар каайым бар.
Кыскалаҥда ӧштӱӱни
Кыскажыҥнаҥ божотпо;
Бош салынзаҥ, бойыҥды
Бэрсаларын ундыба.
Jастырганду jӱрӱӱжиҥ
Чак эдэрдэҥ айабас,
Jээзингэндӱ айаалгаҥ
Чыгымдаштаҥ аайрыбас.
Каайымга да кирээри
Jэҥил эмэс jэҥииштэҥ;
Кӱч айлга кэлэри—
Jастыралу jӱрӱӱштэҥ.
Jэҥӱӱ алып чыгары—
Jэҥил нэмэ эмэс нэ,
Jэҥдирӱӱдэ артары
Jакшы кэрэк болбос нэ.
Ал-санаа ла эп-сӱмээ—
Jэҥэриҥниҥ ийдээзи.
Санааларды шӱӱзэ лэ—
Jэҥӱӱ алар аргаазы.
***
Эдэриҥди эптээзэҥ—
Jэҥӱӱ сэгэ буруулар,
Сакыбастаҥ табаарзаҥ—
Jээдим сэни сӱӱндирэр.
Ӧштӱӱ уйан болбойтон—
Ундубагын качан да;
Jэҥӱӱ jэҥил кэлбэйтэн—
Уурдаҥ-кӱчтэҥ jалтанба!
17-3
Калгаанчы кӱзӱӱҥи
Сургал-чӧӧрӧ калгаанчы
Кӱзӱӱҥизин оойнодот,
Буурыл, каару ӱрэдӱӱчи
Јакыылталарын тӧӧгӱлттэт.
Калгаанчыга кӱзӱӱҥи
Омок-ӱнгӱр кожоҥдойт,
Та кунуугыш, та сӱӱмји
Ончообысты аабыдат.
Кактаанчылар алаатып,
Алкыштарын айткылайт;
Кэлэр јолдор элбээйип,
Айттыруулар иийгилэйт…
Калгаанчыга кӱзӱӱҥи
Омок-ӱнгӱр кожоҥдойт,
Та кунуугыш, та сӱӱмји
Ончообысты аабыдат.
Јакшы болзын, сургалыс!
Сэни эстэ кичээрис.
Јӱрӱм бэрэр, саалымыс!
Солоҥыылык ачаадыс.
Калгаанчыга кӱзӱӱҥи
Омок-ӱнгӱр кожоҥдойт,
Та кунуугыш, та сӱӱмји
Ончообысты аабыдат.
Сургал-чӧрӧӧ- школьная линейка
18. Јылышлаган јылдар
Чычкан jылла!
Jылдар баажы Чычкан jыл
Аайлан кэлди Алтайга,
Jӱрӱӱм jолы—jылчыыркыл,
Алкыш бэрзеҥ бистэргэ.
Jайаалганду саалымыс
Алтаам этти база ла,
Jыргаалдыкту jӱрӱӱмис--
Аалды ачык, шуҥуйт ла.
Кэлэр jӱрӱӱм jаркыны
Таҥдакталып кӧӧрӱнэт,
Кайран Чычкан тапкыыры
Тэктээргэндӱ оойлодот!
18-1
Улуу jылла!
Чагаа- Байрам кӱниндэ
Кудайыска мӱргӱӱктэр,
Чаагылышкан ырыста
Кӱӱн-санаасты аарлактар.
Улуу jылда бистэрдиҥ
Амаадууларыс бӱтлэзин,
Улуу ла кээҥ санааныҥ
Агаруузы ойгонзын.
Чагаа Байрам кӱниндэ
Сӱӱнип-кӧӧкӱп jыргаактар,
Чээдиргэндэлгэн сӱӱжистэ
Солоҥылар jуурактар!
18-2
Бар jылла!
Jаҥы Jылла, балдарым,
Эш-барааным, jууктарым,
Jайыгым ла От-Энэм,
Энэ-адалык Тӧрӧлим!
Кӱӱнзэгэмниҥ артыгы—
Эзэн-амыр, су-каадык.
Сый эткэмниҥ учуры:
Эҥ лэ баалу—ол кээндик.
Акту кӱӱннэҥ айтканым
Ал-санаагар jаарыткай,
Алкааганду ӱлгэрим
Алтын-сынаар jэҥилткэй !
18-3
Койон jыл
Тӱмээн jылдыс мызылтты
Кӧк-айаастаҥ тӧгӱлэт,
Тӱндэ айдыҥ jааркыны
Кырмаак каардаҥ кайдыгат.
Аап-аак каарда Таптан-Уул
Кортык изин артырат,
Ажууларда кышкы jол
Кӱрт алдында jаажынат.
Тэҥеридеҥ алтын ай
Тэктеергендӱ ааjыктайт,
Jылдыстар да чыдашпай,
Jилбиркээлеп имдээлейт.
18-4
Jылан jыл
Оойгорлыктуу санааны
Оорчылаҥнаҥ экелзеҥ,
Оойлык-аайлык шӱӱлтэни
Ортообыста jайийзэҥ!
Jылгажаактап jӱргэнди
Бут баажына тургуссаҥ,
Jамаандыкка киргэнди
Буруузынаҥ айрыызаҥ!
Кӱйӱӱништиҥ аабында
Кинчэктеелиш токтозын,
Кижиликтиҥ аадына
Кижи болыш кӧндӱӱксин!
18-5
Ат jыл
Ат jылыбыс jаҥырып,
Ал-санаабыс jаарыгай;
Алтын-сыныыс jэҥилип,
Амыр-энчӱ улалгай.
Аргымактыҥ чыдуузын
Албатыбыс алынгай,
Алтай jэрин сӱӱгени
Ал-санааска каамылгай.
Ак-сӧӧҥдиктэ аҥданып,
Аруутанып ийээктер;
Ак-борооны чанактап,
Алтайысла учактар!
18-6
Такаа jылыс jаҥырат
Каарычактар мызылтты
Кылбыктырат кӧстӧрди,
Кӧкӧ-Мӧҥкӱ кимиртти
Кӱзӱӱҥидий угулды:
«Jаҥы jылла уткууйдым,
Аалын jолоор ачылзын,
Jакшылыкты сыйлайдым,
Ал-санаагар jаарызын!
Кэлип jаткан байрамла,
Сакылгаанду Чагаала!
Кӱӱнзэлгендӱ jыргалла,
Сӱӱмjи бэрер ырысла!»
18-7
Каакай jылла!
Каакай jылды уткууйла,
Алтайысты алкаактар;
Кудайыска мӱргӱӱйлэ,
Ак-Jаарыкка сӱӱнэктер!
Ар-бӱткээнис, бойлорыс,
Ак-малыбыс, ажыбыс
Артабаазын-ӧҥжӱӱксин,
Астаабазын-кожылзын!
Jээдимдерис аажынып,
Керектээрис jараанзын;
Jӱрӱӱм-саалым чэчектеп,
Кӱлӱмjиилэр jаайылзын!
18-8
Уй jылды уткуурыс.
Сӱӱгэн байрам Чагаага
Таагыл jазап аларыс,
Саҥ-шатраалар jоноло,
Тэпшилеерис чӱмдээрис.
Ак-малыстыҥ сӱдинэҥ
Ак-jаарыкка jаҥдаарыс,
Алаасталган айлыстаҥ
Алтай-Кудай мактаарыс.
Алаастанып мӱргӱйлэ,
Jыргал-тоойыс баштаарыс;
Алкыштардаҥ айдала,
Jаҥы jылды уткуурыс.
18-9
Мээчин jылдыҥ уткуулы
Мээчин-Каан айланып,
Мэҥдей-шиҥдей jэткелди.
Бала-барка jыргаадып,
Бар баайлыгын сыйлады.
Эптиҥ-jӧптиҥ аадына
Эҥ jакшыны кӱӱнзэди,
Алкыш- быйан айдала,
Алаканыла сыймаанды.
Айтканыыгар—аайланзын,
Бергээнигер—оойлонзын!
Алтай-Кудай макталзын,
Баш ла болзын, баш болзын!
18-10
Кой jылдагы алкыжым
Jаҥы jылда, jэрлэштэр,
Ал- санаабыс jаарызын,
Алтын- сыныыс jэҥилзин,
Алтайыбыс ӧҥжӱӱксин!
Jаҥырар jыл бистэрдиҥ
Амадууларыс бӱдӱргин,
Jаан ла ла кээҥ санааныҥ
Агаруузын ойгооскын!
Jэр-Алтайым— Энэйим,
Алкыжымды угугар,
Jараш jаҥар кожоҥым
Ак санаамнаҥ—тыҥдаагар!
18-11
Ийт jылдыҥ алкуузы
Чыкырт каарда аҥданып,
Аруутанып алаалы;
Чагаа-Байрам кӧдӱӱрип,
Алтай-Кудай мактаайлы.
Чагаа-Байрам кӱниндэ
Jээдимдердеҥ кӱӱнзэйли,
Чакырт соок болзо до
Jэргележип оойнойлы.
Куйундалган бистэрдеҥ
Кыштыҥ соогы сынныксын,
Кӧк-айастыҥ тӱбинэҥ
Кӧк jылдыстар jаарытсын.
18-12
**************
