13.Сары- Бӱр байрам
Алтын кӱстиҥ кӱниндэ
Алтайыска чыгарыс,
Ал- санаабыс кӱӱнилэ
Алтай-Кудай чӧӧктӧрис.
Jӱзӱӱн ӧҥдӱ jалаама
Тагылыбыс кээркэдэр,
Jараш сары тэлкемлэ
Туруйнаалар кэткилээр.
Алтайысты кӧӧдӱрип,
Алкыш- быйан айдарыс;
Ак-Jаарыкты кӱндӱӱлэп,
Алтайысты алкаарыс:
Эрээнибис чэчээлэ,
Амырыбыс курчуулар;
Эзээнибис бычыыйла,
Алтын- сыныс jэҥилттер!
****************
14.Чыккан кӱн
Jӱрӱмистэ байрамныҥ
Эҥ jакшызы--чыккан кӱн;
Jӱзӱӱн сӱӱмjи-сӱӱништиҥ,
Jӱрэк оойлор ырыстыҥ
Эҥ артыгы-- бу ла кӱн.
Энэ бэргэн байрамды
Эҥ jууктарла jыргагын;
Jэткэн jэдим-jэҥӱӱни,
Jастырышты, jӱӱлишти
Jӱрэксиирэп ӱлэшкин.
Адаҥ аадын чэбээрлэп,
Jӱрӱмиҥдэ кичээгин.
Айткан сӧзин эстээлттип,
Аайын-оойын элтээрттип,
Jӱрэгиҥдэ кичээгин.
Солоҥыныҥ ӧҥдӧри
Jаҥыс бӱгӱн ӧҥжӱӱгэт;
Саалым-конок ӧйлӧри,
Санааркаажу, сӱӱнижӱ
Jаҥыс бӱгӱн сээзилэт!
14-1
Сэни чыккан кӱнӱҥлэ!
Сэни чыккан кӱнӱҥлэ,
чыккан кӱнлэ уткууйдым !
Ак-jаарыкта баарыҥла
аалкы-бойым сӱӱнэдим !
Ӱзӱӱ уткуул айдала, су-кадык,
эзэн-амыр кӱӱнзэйдим !
Сӱӱш одын чаагала,
каару сэни алкаайдым !
Чэчээктэгэн jӱрӱӱмиҥ
Ӱргӱлjӱӱгэ оҥбозын,
Jайаалталу саалымыҥ
Jажын-чакка ӧчпӧзин !
Чыккан кӱнӱҥлэ сэни,
чыккан кӱнӱҥлэ !
14-2
Кабай кожоҥ
Кайлап, балам, бэрэйин—
Кутуустанбай тыҥдаазаҥ,
Кабай кожоҥ сыйлаайын—
Кӧзиҥ jумып тымыызаҥ.
Эҥир-Чолмон мызылдап,
Тӱн киргэнин тэмдэктэр;
Алтын- Каазык баачымдап,
Jэти- Каанды оойлодор.
Тэҥэрини бир эдип,
Кӧгдӧй- Мерген учуурттар;
Каанду- Оогы суркуурап,
Кӧс jэдэрдэ ээлэҥдэр...
Чындык нӧкӧр Кӧк-Ийдин
Аалып баатыр ааjыктайт,
Чылабайтан тайгылын
Аалыс jэрдэҥ илээлэйт.
Ӱӱрлэшлээгэн Ӱч-Мыйгак
Ӱкӱӱстэжип сунгуулайт,
Каардыҥ-Jолы— аап ла аак,
Карачкылда jайкаанат.
***
Баайу-баайу, балам, баай !
Эртэн ойто таҥ адар,
Болчоомдор ло балдарай
Эртээ-эртээ тургылаар.
Таҥ алдында Таҥ-Чолмон
Jааркындаалып jаарыдар,
Тӱмээн jылдыс чокторын
Jаалай согып ӧчӱрэр.
Баайу-баайу, балам, баай !
Эртэн ойто кӱн чыгар,
Уулчактар ла кыстараай
Эртэ турып оойнолор !
14-3
15.«Койонок» кожоҥды jӧмӧп…
Ирбизэк
Ак сӱмэрде айылду,
Аржан-кууттык суузынду,
Ак-сӧӧҥдиктэ jэмзээнтен
Аарыбайтан ирбис мэн.
Кыырмак каарда изимди
Куйун jалмай шуурыйтан,
Кайда мэниҥ jӱргээмди
Кӧрӧр нэмэ чыкпайтан.
Jэр-тэҥээри ортоодо
Jаайым сӱӱйтэн аҥ эдим,
Jайды-кышты качан да
Jээктэбэйтэн мэн эдим !
Мэн,мэн--ирбизэк!
15-1
А й у ч а к
Эртэ jастыҥ каарында
Энэм мэни кактааган,
Экпиндэлгэн суучакта
Ээптэп база булгааган.
Чаганаалу мӧштӧӧрлӧп
Силмэктээнип ойнойдым,
Чымаалыны чаксыыдып,
Саайрап-сунууп jӱрээдим.
Мӧткӧ коркыш мэн эдим,
Балтырган да амтамду.
Мӧш кузугы--сӧӧк ажым,
Бутпэй калза--ыйлайдым!
Кӧрӱгэжим ачынат—
Кӱлтэлэрин тимииргэм,
Кызарбаазым кызарат—
Кӧзин канай кӧрӧрим!
Мэн, мэн—айучак!
15-2
Тийиҥэш
Тийиҥ-катты тамзыктап,
Чочоогойлоп jемзээнтэн,
Тӱжӱнэ ле сыйтылдап,
Чаарыптантан тийиҥ мэн.
Кӱлтээлерим кышкыда
Кушка-аҥга чаак кошкой
Кыjырт-корон сооктордо
Кэмгэ-кэмгэ jэм болгой.
Мэгэ кыйгас таралдар
Jаантайын ла чумаакта,
Маjаалай да кӱйӱӱҥгӱр--
Jолуукса ла кыйгыда.
Мэниҥ айлым јылуузын
Айылдаштар кайкаалайт,
Кышкы уйкуум тэрээҥин
Томурткалар чэнээлэйт.
Мэн, мэн--тийиҥэш
15-3
Тӱлкӱнэк
Сыкыыйышкан кӧӧстӧрлӱ,
Сӱмээлэнгэн чырайлу,
Кызыл таҥда jӱрээтэн,
Кызыл тонду тӱлкӱӱ мэн.
Койонокты jэдэргэ
Тээмэй эмтир—оҥдодым,
Кӱлӱӱгээшти тударга
Тэгин jэргэ чылаадым!
Боро ӱкӱӱ озоолоп,
Аҥ-чычканды токтотпойт.
Бар ла jэрди мэнзинип,
Аҥдажыымды буудактайт.
Мэн, мэн ӱкӱӱни,
Мэн,мэн ӱкӱӱни
Тӱҥэй лэ jэҥэрим!
15-4
Чаабычак
Чаалыҥдалган ӧлӧҥдӧ
Курууктанып jададым,
Кӱн кӧзӱндэ, кӱнээттэ
Кан jылыдып аладым.
Jэмзээн jӱргэн борсыгааш
Санаам мэниҥ чыгарат,
Jылбыҥдаган кӧӧрӱгэш
Сыр-уйкуумнаҥ астыраат.
Нээ лэ тынду ӧҥӧӧзин
Тургузаала ылгаарым,
Ӧштӱӱм кэлип jатканын
Тумчугымла сэзээрим.
Энэм чэкчил базыдын
Кыр баажынаҥ таныырым,
Ээдип ийзэ таабыжын
Кӧс jэдэрдэҥ угарым!
Мэн,мэн…
15-5
Кӧӧрӱгэш
Кэрэ тӱжи иштэнтэн,
Кӱлтэ эдип jаҥжыккан,
Кунугаарын билбэйтэн
Кыскан билбэс кӧӧрӱк мэн.
Айуучак дэп нӧкӧрим
Кышка курзак jазабайт,
А чӱрчэ лэ кӧрбӧзӧм—
Кӱлтээлэрим коскоорот.
Бар аҥдаардыҥ бӧкӧӧзи
Мэни мынай баазынат,
Бу кӱлӱктиҥ каршуузы
Муҥ jылдарга улалат...
Айуучактыҥ баажына
Канай чыгар—билбэйдим,
Аайын-оойын билэргэ
Кэмди сураар—тапайдым!
Мэн,мэн тӱҥей лэ,
Мэн, мэн тӱҥэй лэ
Бир аайына чыгарым!
15-6
Мэн кандый аҥ ?
Бозоомдордо jоорыкту,
Кичу-кара кӧстӧӧрлӱ,
Боро-jымжаак нээкэйлӱ,
Кара-суйман ӧҥдӧӧрлӱ...
Кыштыҥ корон соокторын
Качан-бирдэ кӧрбӧӧгӧм,
Аҥдар учуп маҥтаарын
Аалаҥ кайкап тураадым...
Курт-кооҥыстаҥ мээстэрди
Арутаарын кӱӱнзэйдим,
Кыраалаган jэрлэрди
Айланыжып jӱрэдим...
Чалаа эмееш кирээлӱ
Кылыгымды канайдар ?
Чичкэ эмес обоорлу
Кайран мэни тааныгар !
( Шагысрооб)
15-7
Тарал
Мӧш агаашты аарбыдып,
Алтайымды байыттыҥ;
Мӧҥкӱӱлэрди jажарттып,
Аҥ-куштарды тойгыстыҥ.
Jайы-кыжы тайгада
Jалкуурбастаҥ иштэйдиҥ,
Ӱӱрэн сайды кичээлдэ
Ӱрэбэстэҥ тудадыҥ.
Аарыгаҥды билбэйдиҥ,
Jобоогоҥды сэспэйдиҥ;
Аары болып jанбайдыҥ,
Jайлап jӱрӱп калбайдыҥ.
Баайлу кужым, таралым,
Сэнэҥ jоозок аладым.
Боош отурыш сӱӱбэзим
Соотто чӧҥбӧс—билэрим!
15-8
Аҥырлар
Эртэ jаста сӱӱнлэгэн,
Ээлэҥ-таалаҥ аҥырлар.
Ээбирэдэ айланган,
Ээлбишлэгэн канаттар...
Эркээлэштиҥ, кӱӱнзэштиҥ,
Эштӱӱликтиҥ куштары.
Эш-бараандык jӱрӱӱмниҥ
Ээлэбэзиниҥ кэрээзи.
Ээбир jанган аҥырлар,
Ээзин-санаа экэлди.
Ээлэҥдежип шӱӱлтэлэр
Эр-боойымды куйуултты...
Эптӱ-jӧӧптӱ jӱрӱӱмлэ
Эжим, бис тэ, каайыбай;
Элкэм-тэлкээм Алтайла
Эзэн тушта учуртпай !
Эмди база ӧӧркӧшпӧй,
Элдэ-jондо jӱрээлик;
Эдэр ишти уурзынбай,
Эптэп-таптап эдэлик !
Эзен-амыр билэбис
Элэн чакка jурт болгой,
Эмээн-ӧгӧӧн бойлорыс
Эрчээшпэстеҥ нак болгой !
15-9
Кара-чайлар
(Кара-чкайлар)
Бӱгӱн чайлар таҥдакла
Шык билинбэй оойногон,
Биjээ-кожоҥ jаайала,
Шакпырууда jыргааган…
Кызыл-чийик кабактар
Оойындыкты аабытлайт,
Комууланган jаҥарлар
Ончо кушты кайкаатлайт.
Канаттаалган бийэлэр
Ал-санаамды сэргитти,
Каруузышту jаҥарлар
Алтайымда тооргылды.
15-10
Кудай-куш—кӱӱлэ
Кудай-куштар эштээжип,
Кайа-таштар ээлэнлэйт.
Кышкы соокто кӱннэттэп,
Кайран jасты сакыылайт.
Шуҥуп учар шоҥкорлор,
Jаантайын ла аҥдышта;
Шааҥтып турар эҥирлэр—
Jоболтоолу каарыкка...
Ижэмjилӱ канаттар
Канча jэткэр кыйлааткан,
Ийдэ-кӱчтӱ балтырлар
Каралыктаҥ айрыган.
Кудай бэргэн jӱрӱм бар,
Jайааныстаҥ—салыымыс;
Коноокторыс кожылар,
Jайаачыска бӱтсэбис.
15-11
Тогоо
Тогоо чӱмдэп бэрэйин—
Тоолоп ӱӱрэн сэн,балам;
Тайга-таштыҥ аҥдарын
Тооп jӱргин—jакылтам !
Бир—бар,
Эки—элик,
Ӱч—ӱкӱ,
Тӧрт—тийиҥ,
Бэш—бӧрӱ,
Алты—айу,
Jэти—jээкэн,
Сэгис—сарас,
Тогыс—тооргы,
Он—ол он ло,
Тогоом мында тӱгээнди !
15-12