5.Алтай тилим
Амыргыдый ӱнгӱрин
Агын суулар сыйлаган,
Кизирэгэн катуузын
Кӱкӱрттэрдэҥ аалынган.
Ал-санааны айтырткан,
Алтай тилим энэмдий;
Билим-билик тааныткан,
Баайлык тилим адамдый.
Алкыш сӧстиҥ ойгорын
Акаларым jартаган,
Jааҥар кожоҥ jаражын
Jеҥэлэрим сыйлаган!
Эмчэк сӱтлэ коожылып,
Кижи эткэн тилим бу;
Эрмэктээнип, куучындап,
Кожоҥдогон тилим бу.
Тилим кӱӱзин сананзам,
Jӱзӱн куштар ӱниндий;
Тилдэнэлэ айдынзам,
Jээк jотконныҥ ыйындый.
Энэм айткан сӧсти мэн
Эмди нээзин солыйтам,
Эт-jӱрэктэ таазылын
Эп-jоксынып jээрийтэм ?
Чӧӧрӱ болзо—чӧӧрӱ лэ,
Чийнэ болзо—чийнэ лэ.
Айткан сӧзим—аткан ок,
Айлан кэлэр jаҥы jок !
Jааҥар кӱӱлӱ алкаантан
Карган энэм—эзимдэ,
Кожоҥбыла айдынтан
Jаан энэм дэ санаамда.
Кайран Алтай jаажыдын
Бу тилимлэ ачадым,
Каруу- тӧрӧл улузын
Бу тилимлэ оҥдойдым !
5-1
Jэбрэн тӱрк тилим
Бу ла тилим ойгорын
Эҥ лэ тыҥдар сэслэгэн.
О, Пушкин дэ бар-jогын
Эпчилдэнип шиҥдэгэн.
Тӧрӧл тилим кайда ла
Тазылдантыр—кӧрӧдим,
Тӱмээн элдэр оныла
Тӧрӧӧнзижэр—бӱдэдим.
Кудайлыктыҥ бирлигин
Тӧзӧӧлдирэр тилибис,
Килээмjиктиҥ сӱӱмjизин
Тӧзӧӧндидэр аргабыс!
Кудай бэргэн тилилэ
Оҥдожорыс— бӱдэдим,
Кол тудужып элдэрлэ
Аайлажарыс—сакыйдым!
5-2
Кожоҥ- коомыт тилибис
Jымжак-jардак сӧстӧрис
Jылыйтууда чӧҥкалган,
Jаҥылгаалык ӱнгӱрис
Jоголтууга кӧчкалган.
Коому урган эрмэгис
Базынчыкта тункалган,
Кожоҥ-коомыт куучыныс
Кату-карпак болкалган.
Кыскалаҥды ӧткӧнис
Кайра кэлбэс--jӱркалган,
Кожоҥ-коомыт jӱрӱӱмис
Кайран бискэ jэткэлгэн!
5-3
6.Ӱлгэрлик
Ӱлгэрликтиҥ иргээзин
Канча кирэ тырмагам,
Ӱстӱгӱӱшкэн улузын
Кирнэстээдеҥ ширтээгэм.
Ӱлгэрликтиҥ тэлкэми
Качан мэни jууткай нэ,
Ӱй туткадый тэпсэҥди
Кыскаанбастаҥ бэргэй нэ?
Jонjолойдый сӧстӧрим
Кырууларын кыйгай нэ,
Каадышкындый ӱлгэрим
Jабар соогын ӧткӧй нэ ?
Чындык мактап jӱргэним
Чӱмээркэгин jэҥгей нэ,
Jайым сӱӱгэн jӱрӱӱмим
Jӱрегинэ киргэй нэ ?
Кэрэктэрим, ал-санаам
Казыр-jоткон ийдээлӱ,
Кӱрмээлегэн сӧстӧрим
Кӱрлэр jайраар агынду.
Jэткэн jэдим качан да
Токунаада артырбайт,
Jаман jаба басса да,
Турумкайым чыылабайт.
Амадаагамга jэталзам,
Ондо тынчу болбос по;
Алатанын алалзам,
Оноҥ туза болор бо ?
6-1
Коому (музыка)
Кожоҥ-коомут дэгээндэ
Ундылган сӧс сээзилэт,
Коому дэгэн бу сӧстӧ
Улуу учур билдирэт.
Комус дэзэ коомунаҥ
Тазылданган—тӧӧгӱн jок,
Кӱӱлэр тэлкэм jэриниҥ —
Тӧзӧӧмдӱӱзи. Сӧс тӧ jок !
5-4
Бичӱӱлик-билиимдик
Тэмдээктэрдэҥ—сӧстӧӧрлик,
Сӧстӧӧрликтэҥ—алкуулар;
Таанулардаҥ—бичӱӱлэр,
Бичӱӱлэрдэҥ—бичииктэр…
Койчы, малчы болордо—
Бу элбээҥдэ—бичӱӱчи.
Каажылгагыс јоголзо—
Билиимдигис—јэҥӱӱчи…
Билиимчилэр, биликтэр
Баштаарысты јӱӱлткилэйт.
Болор-болбос эрмэктэр
Бойлоорысты аймаадат!
Б а й л ы г ы м
Бар байлыктыҥ баалузы—
Энэ-Алтайым, балдарым.
Эр-боойымга каруузы—
Алтай тилим, Тӧрӧлим.
Jӱс jараштыҥ jаражы:
Jӱгӱр jӱргэн jэрлэрим,
Jаламалар jэлбиртти,
Jастыҥ jылу jаҥмыры.
Бу энчини сыйлаган
Адам, энэм эзимдэ,
Ак-jаарыкка jайаган
Алтай-Кудай тӧримдэ!
Быйан слергэ бойымнаҥ,
Балдарымнаҥ, баркамнаҥ !
Алтай-Кудай—ӱргӱӱлjик,
Алтай jэрим—мӧҥкӱӱлик!
5-5
Ӱлэш
Јалаакай кол качан да
Тӱрээҥигэ алдыртпас…
Јӱрӱм кызыл, саалым да—
Тӱбэк ого тыгынбас.
Ӱлэшкэни—амтамду,
Элкэм-тэлкэм кӱӱнзэйли;
Ӱӱрзэшкэни—тузалу,
Элтӱ-јӧптӱ јӱрээли.
Бэрээчиниҥ јӱрӱми
Кэрсӱӱзилэ байыгай,
Баарлу-јокту айылы
Кудайыска јарагай!
5-6
Элэс маҥду jоорыгым
Он тӧртӱдэ баштап ла
Ӱлгэр чӱмдээп умзангам,
Оноҥ jуурук аабына
Ӱстӱӱктирткэм, алдырткам.
Калаҥылык ӧйлӧрим
Сыр-кожоҥдо ӧтлӧгӧн,
Кандый иштэ шокшоорым
Санаам мениҥ тийбэген.
Узаныш та, кэзектей,
Уур-кӱчтэрин чэнээткэн.
Кол сууланыш, о, jайлай,
Кылыгымды каадырган.
Эмди кӧрӱп тургажым,
Jайым куштый учтурым;
Элэс jӱрӱм маҥтажын
Jэҥип болбой арттырым.
Jэ, эмди дэ, jоорыгым
Сыныкпаган--кӧндӱгэт,
Маҥ-баажында эткэним
Мени ойто кӧӧкӱдэт !
6-2
Бичӱӱ-чӱмӱӱ эптэрим
Кожоҥ кэптӱ чӱмдээжим—
Ӱнгӱр суулар кӱӱзинэҥ,
Кемjӱӱлэнгэн jолдыгым—
Ӱӱрлӱ jылкы маҥынаҥ.
Узун эрмэк элгэйлэ,
Такылгаанын чачадым;
Уйгаштырып ийэлэ,
Тӧп учурын кичээйдим.
Кажылгаакту сӧстӧрди
Кыйыып-тээйип ӧдӧдим,
Кӧксимдэги шӱӱлтэмди
Кэспэй-чачпай бичийдим.
Кэзээм-каату эрмэкти
Jымжадарын кӱӱнзэйдим,
Кӧҥдӧй-куру шӱӱлтэни
Jакаазыла ӧдӧӧдим !
6-3
Кӱрээмел
(Кремль)
Ал-санааны кӱрээлэй
Кӱрээмэлдэп алаактар,
Амадууларыс jакалай
Кыйрааларыс буулактар.
Тудуп алган эдимис
Кӱрээмэл дэп адаалгай,
Тургузылган ӧргӧӧбис
Кал ӱйээсти оойлоткой.
Санаадагы тутканыс
Кӧрӱн тургай тэкшилэй,
Сӱрлӱ учур салганыс
Канча ӧйгӧ jаарыткай.
Каарыгышка киргэнгэ,
Кӧӧгӱс сӧзис болушкай;
Ал-санаага тӱшкэнгэ,
Арга-чыдал экэлгэй.
Кӱрээмелис ӧйлӧрлӧ
Кыйууларын элбээткэй,
Тил билишбэс калыкла
Тилмэш jоктоҥ jарташкай !
Алтай-Кудай jаҥыбыс
Jээрибэстэҥ сакып jат,
Алтай-јӱӱрӱк кабайыс
Jууктажуга кычыр jат !
6-4
Jаҥарым
Кожоҥ баштап бэрейин,
Jӧмӧш ийзэҥ, кӧлӧткӧм;
Jаҥарымды jаайайын—
Коштон ийзэҥ, jаҥылгам.
Коолой соккон салкындый,
Кожоҥыбыс jаайылгай;
Эркемелдӱ ээзиндий,
Эрке jааҥар чӧӧйилгэй.
Кожо кожоҥ аабыны
Jӱректэрис оойлоткой,
Jаба jаҥар экпини
Кӱӱн-санаасты сӱӱндиргэй.
Кожоҥдожып алаалзас,
Бисти кэмдэр шооткой нэ;
Jаҥарлажып jанӧӧрзӧс,
Jабар бисти баскай нэ ?
Jыргап jӱрген бистэрди
Сонуркактар кӧргӧй лӧ,
Jажыдышкан бойысты
Сӱӱш сӱӱчилэр сӱӱгей ле !
Кожоҥыстыҥ сӧстӧрин
Коолой-салкын апаргай,
Jаҥарыстыҥ сӱрлӱӱзин
Jэрлештерис алалгай !
6-5
Кӧӧрӧмӧл
Кӧксимде кӱйбӱрейт
Ӱлгэрлик кӧӧрӧмӧл,
Канымды кайнадат
Абызын чӱмдээмел.
Аргымак тибиртти
Аалыстаҥ угулат,
Аалыптар кизиртти
Айааста торгулат.
Ӧткӧн ӧй ӧрмӧӧзи
Ӧчӧмик эзээлет,
Ӧрӧ ӧзӧр кӱӱн кӱӱзи
Ӧзӧгим изиидэт !
6-6
Ӱч канадым
Бу jӱрӱӱмдэ jакшы деп
Айттыртканым ас болгон.
Кӧп сабаазын бастырттып,
Эҥмектеерге кээлишкен.
Салым, байла, мынайып
Меге тӱшкэн болбайсын;
Jэ ак ӧйлӧр jалтырап,
Эсте тӱҥэй артлаган.
О, чаалда, кӱйӱӱниш
Канча jолым кӱйдӱргэн,
А jӱзи jок садыныш
Канча каным ӱрэген !
Кэмге бӱдэр, билбейдим—
Айландыра карачкыл.
Кармай алзам—кӧлӧткӧм,
Jе оным да, мэндий, кул.
Ижээмjимди эртенге
Ычкынбазым качан да,
Бӱдӱмjиимди карага
Алдыртпазым, ӧчсӧм дӧ !
Jӱрӱӱм сӱӱжим бар эмей,
Jамандашты бассалбай;
Jаскы кӱндэр jалтэтпей,
Jабарлаш та кӱйкалбай !
6-7
**
Кӧӧкӱм-кӧӧрӧм поэзиям
Таҥ-алдында ойгосты,
Карайланган фантазиям
Тыш-амырым тууйлатты.
Кӧрӱӱ-сезӱӱ ырыымым
Кӧс jуҥдыртпайт кэзикте,
Билим-билик тэлкемим
Баш jаттыртпайт тӱндэрде.
Баар аҥымдый шургуудып,
Тайга-таштап баргамдый;
Мӱркӱт болып кубулып,
Тэҥеерилеп учкамдый...
6-8
Кышкы кӧӧрӧм
Кажаайган кыш кэлди,
Кӱпэткенче каарлады.
Кырлар каарла кумыынды,
Каалыҥ кӱрттэр кӧптӧӧди.
Койонооктор кызыынып,
Кайа кӧрбӧй качкылайт;
Кышкы кӱндэр кыскаарып,
Кӱннэҥ кӱнгэ калааптыйт.
Кызычактар кыйгыда:
Качаалары— кызылда,
Кышкы каарда-кайкаалда
Каткычаактар— каткыда!
6-9
Jайгы jаҥар jаҥылан!
Jииттэр jаайган jаҥарын,
Jаабыр-jаҥмыр jааратты;
Jылу jайдыҥ jаражын,
Jалкын-јаалыр jаарытты.
Jакшылыктыҥ jакшызы:
Jэрлэштэрдиҥ jыргаалы,
Jэҥэлэрдиҥ jэҥили,
Jэстэйлэрдиҥ jылгыыры...
Jараш jайлуу jэрлэри
Jажаарышкан jаткылайт,
Jэрлэштэрдиҥ jаҥары
Jажылдыкта jаҥырайт.
Jараш jиктэр jажарат,
Jаанагандар jиидиркэйт;
Jылу jыбар jабааттыйт,
Jаражайга jарамзыйт.
Jӱс jараштыҥ jаражы:
Jӱгӱр jӱргэн jэрлэрим;
Jалаамалар jэлбиртти;
Jастыҥ jылу jаҥмыры.
Jажын-jажыл jойгондор,
Jыштарыста jайканат;
Jэргээлэшкэн jэрлэштэр,
Jэрибистэ jыргаалайт.
Jамаандыктыҥ jаманы—
Jабарлаштыҥ jыбары;
Jадын-jӱрӱӱм jакшызы—
Jӱрэксӱӱни jӧмӧӧри.
Jараш jӱрӱӱм jааркыны
Jаантайынга jаарыткай,
Jарабастыҥ jээлбизи
Jэрибистэ jээриткэй.
Jаш jӱрӱмдӱ jииттэрис
Jакшылыкка jаайылгай,
Jӱрӱӱмдиктӱ jоныбыс
Jӱс jылдарга jажаагай.
Јэбрэн јарааш јэрлэрис
Јаантайын јаарангай,
Јӱргӱӱлэген јондорыс
Јилбииркэлэп јӱӱрлэгэй.
Јӱрӱм јолы јылдарла
Јаайымжыгып јаҥарлан,
Јээдимдэрис јэҥӱӱлэ
Јэрлэштэрди јыргааткын!
6-10
Кӱҥкӱлдээгэн кӱӱктэрлик
Кӱкӱӱктиктэ кӧмӱлип,
Куудаҥдылык, кӧгӧрӧт;
Каамык куштар кожоҥдоп,
Куулгазынды куйулттат.
Кӧк-тамандар, кӱнэттэй,
Кэмзингээндӱ кӧргилэйт;
Кээҥ кообылар, караантый,
Кайыллаган карарлайт.
Куйундылык койылып,
Келиндерди колтыктайт;
Кайран кандык кызарып,
Кообыларда кызыынат.
6-11
Кышкы кӧлдӧ кууларга
Кажааймалган кыш кэлип,
Кӱпӱлдээдэ каарлады;
Кырлар каарла кумыынып,
Каалыҥ кӱрткэ кэптээлди.
Кэнэтийин каай-алкуум
Кандый коркыш кайнады,
Кӧӧкӱм-кӧӧрӧм кожоҥым
Кызыл каным кайнатты.
Койоноктор кызыынып,
Кайа кӧрбӧй качкылайт;
Кышкы кӱндэр кыскаарлап,
Кӱннэҥ кӱнгэ калааптыйт.
Кызычактар--кыйгыда,
Качаалары--кызылда,
Кышкы каарда, кайкаалда--
Каткычаактар каткыда…
Куйуундылык кыҥырап,
Келиндерди колтыктайт;
Кайран кӧӧрӧм карайлап,
Кыштыҥ кӱнин кирээлэйт…
Кээјинэттий кӧӧрӧмим
Кунуугышка кийдирди,
Кышкы кӧлдӧ кууларым
Кур-кӧксимди куйбуртты.
Кӱҥкӱӱлдэшкэн кӱӱктэргэ
Кайнап кэлди кунуугым,
Кӱски кӱмӱш кӱндэргэ
Кӱӱним кӧчти, кӱзээлим…
Кӧктамандар, кандыктар
Кӧстӧримгэ кӧрӱнди;
Кӱкӱӱктиктэ кушкаштар,
Кожоҥ-коому кӧӧјӱтти…
Куудаҥдылык кӧӧгилэ
Куулгазынды куйулттат;
Кӧктамандар кӱнэттэ
Кандыктардаҥ кэмзинлэйт.
Каамык куштар кожоҥдо
Кӧӧркийлэрин кӧӧкитлэйт,
Кӧгӧӧрӱшкэн кырларда
Кӧгӧӧлтӱрим кээрилэт.
Кэмзиингээндӱ кӧрӱшлэ
Кӱн-чэчэктэр кӧргӱлэйт,
Кӱӱнзэмэлдӱ каайыла
Куйуун кӱӱзин курчуудат.
Куйуундылык коойылып,
Каайаларды кээмирэт;
Кэй-кээбизин кумуунып,
Кээлиндэрди кармаадайт…
Куулгазынду кээҥ каайым
Кӧк-айаста кайылды,
Кажаайышкан кууларым
Кан-Алтайды кээркэтти.
15 02 15ј.-18ф.
6-12
Компьютер
Компьютерлэ узааныш
Канча ӧйим куулданат,
Тӱштэ, тӱндэ иштээниш
Та нэге дэ кӧҥкӧӧрлӧйт.
Уйкууларда иштэнзем,
Јэдимдэрим арбындайт;
Уучтап-бааштап санаанзам,
Јӱрӱм элбэк билдирэт.
Эмди ӧйдиҥ нэкээли
Амыр бэрбэй тоскуурат,
Эртэнгини эптээри
Ал- санаамды куйундайт.
6-13
***
Эмди мэге компьютер
Эҥ јакшы болушчы.
Јуурук, коому, ӱлгэрлер
Јазаарына колтыкчы.
Тизилишкэн солуумдар
Чӱрчедеҥ ле кэлгилейт,
Тил јэтирер аргалар
Чыгым јоктоҥ кӧптӧлӧйт.
Мындый јакшы нӧкӧргӧ
Быйанымды айдадым,
Мэге болыш эткенге
Баажырганду кӧрӧдим!
6-14
Пегас
Поэзиялык баачымдап,
Тулаан айда јэт кэлди;
Пегас ады караайлап,
Токунаамды туйлаатты.
Каайым-алкуум тэкшиилэп,
Канатталып токтообойт;
Кээҥдик талаа ачыылып,
Кэй-кээбизин кыймыктайт.
Киштээлэгэн рифмалар,
Илбиизиндэр куйуултлайт;
Кӧгӱзимдэ ийдээлэр
Ичкээрликкэ јӱткӱӱлейт!
Аргымак
Алкыш-алкуум тулаанла
Ак-борозын ээртэди,
Аргымагын минэлэ,
Ак-айасты ээбирди.
Ак куулардый булуттар
Аргымакты алкаалайт,
Ал-санаамда алкыштар
Ак-јаарыкка шуҥуулайт.
Аргымагым аарыбай,
Алтайымды айланзаҥ;
Аайладуумды соолубай,
Албатымга јэтирзэҥ!
Ак ӧҥдӧрлик
Ак-чаҥкырдыҥ ӱстӱнеҥ
Ак ӧҥдӧрлик тӧгӱлет,
Аппаагаштыҥ jеринеҥ
Ак-аруулык jаарыдат.
Айлу-Кӱндӱ Алтайым
Ак-jаарыкта айланат,
Ак-ӧҥдӧрлик кожоҥым
Ак-айаста торгулат.
Аайланайын Jайааным,
Алкыш-быйан айдайын;
Алтай-Кудай мактаайын,
Айлым-jурттым алкаайын!
6-15
Кара ӧҥдӧрлик
Кара ӧҥдӧр тӱндерле
Койылгылайт телкемде,
Кемге-кемге коноло,
Кайра jанат jерине.
Кӱйген ӧҥдӱ ӧҥдӧрлик
Кӧмӱр сӱрлер jууралайт,
Кӱн кӧзинде каралык
Кир-кинчелик темдектейт.
Кижиликке кара ӧҥ
Киреринеҥ айаадан,
Каржуулыкта—муҥ jалаҥ,
Кажызын ла ээлегин!
6-16
«Шаршэ ля фам!»
«Шаршэ ля фам!»- деп айдып,
Jӱрӱмисти jӱрэдис;
Шыралашты изээдип,
Jалыбысты аладыс.
Эр бойыстыҥ jолысты
Кӧзибислэ талдайдыс,
Эш-бараанга jарашты
Кӧрбӧстӧҥ лӧ табадыс.
О, Кайракан, jӱрэктиҥ
Сӧзин лаптап укпайдыс;
Озолдыра санааныҥ
Суунугарын билбэйдис...
«Шаршэ ля фам!» да болзо,
Шыраҥкайлан jӱрэктэр;
Сӱӱш соккор болзо до,
Салымысты кичээктэр!
6-17
Кӱзӱӱ
Тэп лэ тээгин отурыш
Мэгэ качан jараган,
Топ-токынаа сананыш
Мээмди качан ээлэнгэн ?
ДРСУ-ны кӱзээтэп,
Ӱлгэрлэрим чӱмдэйдим;
Тээмэй ӧйди тискиндэп,
Ӱӱрэмjиккэ бэрбэйдим.
Ундыларга jэткэн сӧс
Ишкэ шылтай таабылат,
Удурымга jылыйтуус
Иргээбискэ айланат.
Арбаачадаҥ jууганым,
Албатыга арткалгай;
Алды-кийнин шӱӱгэним,
Ак чаазыннаҥ кӧӧрӱнгэй.
Таабынтылу сӧстӧрим
Тилибисти ӧҥжӱӱткэй,
Болгооштырып турганым
Бӱдӱӱмjилӱ билдиргэй !
6-18
Тэҥэри
Канча-канча тэҥэри
Кӱнлик бистиҥ Алтайда,
Кӧк-чаҥкырлык тӱптэри
Кӧс jэтбэстиҥ табында.
Канча кэрэ учтары
Кажы уулу тартылган,
Кижиликтиҥ билиги
Канча ӧйгӧ сӱзӱӱлгэн?
Кэмjӱӱликтэр jаажыды
Качан ӱчти ашкай нэ,
Кэлэр ӧйлӧр jаркыны
Кажыбыска jэткэй нэ?
Кэрээчилик аайлыктыҥ
Кэлэр ӧйи—jаныста,
Кээндик кӧӧгӱс оойлыктыҥ
Кӧӧкӱдэри—алдыыста!
6-19
Кӱӱ-эзээл
(Кудагайларга)
Кудагайым куурмак jок,
кижи кӱӱни кӱч болбой.
Кэлин балам кылык jок, кылыктанза нэ болгой?
Сӧс сӧзибисти ӧткӱрзээс, jакшы болбой, балдарай.
Санаанып ла jӱрзээбис, jӱрӱмис тэ jараанбай.
Кылыктанза jакшы ба, эпти-jӧпти нэ бузар;
Кӱӱнзэшкени jаман ба, эрээтишпей jӱрээктэр!
Кажыбыс та кылыкту, кылыктанбай jӱрээли;
Кэмибис лэ табышту, кылаҥдаабай кӧрӧӧли!
6-20
Санаанактар
Кайран-кару улустар,
Канча чактар шыразы
Ӧҥ тарттылып jаазылды.
Кайра jанбай jӱргэндэр
Кэлбэйтэни jартталды.
Ӧскӧ jӱрӱм ачылды!
Тэлеҥит дэп, туба дэп
Бой бойыстаҥ ырайдыс;
Кудай jаҥын jэмирип,
Каралыкта чӧҥӧдис.
Религиялар, вералар
Олjоозына кирэдис!
Тӱрк тӧрӧл кан бистэрди
Бирлик биргэ кычырат,
Тӧрӧӧндиктиҥ тазылы
Билижергэ jууктадат:
«Салым—сакытбас,
Конок—кондыртбас!»
6-21
«Куру тил—куу jаак»
Ак-jарыкты божоор дэп,
Кандый нэме тапты нэ;
Айды-кӱнди ӧчӧр дэп,
Кэмизи кайдаҥ билди нэ?
Тээмей-куру сананыш
Буруулаштыҥ койнында,
Туйук-кара болгоодыш—
Билинбэстиҥ коодында!
Алкы бойыс тэнегин
Мынаҥ кӧӧрӱп билгейнэс,
Алын-кийин аайларын
Мынаҥ аары тапкайнэс?
Канча кӱнге сандыруу
Кэрек лэ jок болкалды,
Карыкчыылду чочыду
Каралыкта арткалды!
6-22
***
Кӧӧгӱс баайлык энчибис
Кожуларын кӱӱнзэктэр,
Кудайлыгыс, jаҥдыгыс
Колтыгына кирээктэр!
Ал-санаабыс бириксэ,
Алтайыс та jаранар;
Албатыбыс оҥдошсо,
Алын jолыс ачылар!
Бой-бойысты кӧдӱрзээс,
Баркаларыс оморкоор;
Бар-jогысты ӱлэшсээс,
Бар байлыгыс аарбындар!
Jэр-Алтайыс ӧҥжӱксин
Дэп,
Jадын-jӱрӱм jаранзын
Дэп!
6-23
Акча-манат
Бар кинчэлик тазылы—
Акча-манат. Канайдар?
Башка чыгар таамыны
Ак-jаарыктаҥ тайактар!
Алтын-акча аабынаҥ
Айрылактар, качалык!
Ачап-jутпа jэлбистиҥ
Ачынаазын jэҥээлик!
Бу ла эдӱ кэлгэннэҥ
Эзэн-амыр арттаган,
«Бар байлыктыҥ баарыныҥ
Ээзи—мэн!» дэп, тыҥыыган.
Ада-ӧбӧкӧ ол учын
Айдып кӧйгӧн, jакыган:
«Кижи—алтын,
Акча—чаазын!»
Качан-бирдэ, тӱҥэй лэ,
Бу качаалаҥ jоголор;
Базынтаны эп-jӧплӧ
Калыктарга айланар!
6-24
***
Боолгонбостыҥ эдимин
Этпезим дэп кэм айдар?
Эткен кэрэк буруузын
Бойына кэм алынар?
Шылтактарга jӧмӧӧнзӧ,
Шыра кайда баргай нэ?
Каралыкты актаза,
Кинчэк jогол калгай нэ?
Болор нэмэ болор ло—
Аарлык-бээрлик таабында,
Билим-билик, тӱҥэй лэ,
Ала сокпой тӱбиндэ!
6-25
Туйуктанбайлы
Элкэм-тэлкэм санааныш
Ээнзирэйлэ кызылды,
Эзириш лэ jӱӱлгэксиш
Элди-jонды ээлэнди.
Кижиликтиҥ байлыгын
Кӧмӧ базыш ӧҥжӱӱгэт,
Каралыкты актаарын
Куру тилдэр куйуултлайт.
Эмдиги лэ jакшыны
Эрээтибей кӱӱнзэйдис,
Эртэнгини, кэлэрди
Элтээртилэп шӱӱбэйдис.
Туйуктуулу jӱрӱмгэ
Туйук санаа экэлэт,
Тӱрээҥини jоныска
Тӧӧгӱнчилэр каамызат.
Бала-барка jӱрӱмин
Коорый алзас кайдарыс,
Базыныштыҥ аабызын
Кӧмӧ тэпсээс—ӧзӧрис!
6-26
7.Уткуулдарым
Чагаалык уткуулым
Чагаа-Байрам кӱнилэ
Актуу-кӱӱннэҥ уткууйдым,
Чаагылышкан ырыс та,
Су-кадык та кӱӱнзэйдим.
Jаҥырар jыл jӱрӱӱмдэ
Амадуулар бӱдӱргэй,
Jӱрэк сӱӱнэр сӱӱмjидэ
Аалкы-бойыс сӱӱндиргэй.
Jэдимдэрис коожылып,
Кэрэктерис оҥдоолзын.
Jӱрӱӱм-саалым jараанып,
Кӱлӱмjиилэр jаайылзын.
7-1
Чагаала!
Чагаа-Байрам jаан-jашка
Амадуулар экелет,
Чындык jаайган jааркынла
Алкыш-быйан jандырат.
Jэр-Алтайыс тымыйла,
Jаҥы jӱрӱм алынат;
Ӧткӧн jылды ӱйдээйле,
Ӧӧзӱмдиклэ ууламjыйт.
Jаҥырар jыл бистэрдиҥ
Ал-санаасты jаарыткай,
Jайаан бэрген ӱлӱӱстиҥ
Агын-чэгин кичээгей!
7-2
Чагаа-Байрам
Чагаа-Байрам кэлзеле,
Сӱӱнип-кӧӧкӱп jыргаарым,
Чеедиргенделген сӱӱжимле
Солоҥылар jураарым.
Чагаа-Байрам кӧӧдӱрип,
Алтай-Кудай мактаарым.
Чаакырт карда аҥданып,
Аруутанып аларым.
Чагаа-Байрам кӱнинде
Кудайымга мӱргӱӱрим,
Чаагылышкан ырыста
Кӱӱн-санаамды аарларым.
7-3
***
Чагаа-Байрам келзе ле,
Аруутанып ийерим.
Чеедиргенделген сӱӱжимле
Алтайымды курчаарым,
Солҥылык телкемле
Сӱӱнип-кӧӧкӱп шургуурым,
Саҥбашкалык ӱлгерле
Сӱӱнчилерди ӱлеерим.
Чаагылышкан ырыста
Алтай-Кудай мактаарым,
Чагаа-Байрам алкаайла,
Албатымла jыргаарым.
7-4
***
Чагаа- Байрам кӱнинде
Сӱӱнип-кӧӧкӱп jыргаактар,
Чээдиргенделген сӱӱжисте
Солоҥылар jураактар!
Чанактарыс чыкырап,
Чагаан соогын кӧӧкӱткэй;
Сӱӱмjилэрис суркурап,
Соок-Таадакты сӱӱндиргэй!
Чагаа- Байрам кӱниндэ
Кудайыска мӱргӱӱктэр,
Чаагылышкан ырыста
Кӱӱн-санаасты аарлактар!
7-5
Аай-Каарычак jаражай
Ак-jаарыкта Алтын-Ай
Jэр-Алтайды jаарыдат,
Аай-Каарычак jаражай
Jаҥы jылды уткуужат.
Соок-Таадакты колтыктап,
Сургалыска сэн кэлдиҥ.
Сӱӱнчибисти кӧӧjидип,
Сыйычактар ӱлэдиҥ.
Чибичэкти ээбирэ
Биjэ-кожоҥ куйуулат,
Чуркураашкан бистэрдэ
Бӱгӱн ырыс бадышбайт.
Jылдысталган тэлкээмис
Jаҥы jылга алтанды,
Jаркындалган jӱрӱӱмис
Jакшылыкка шуҥууды!
7-6
Чагаалык уткуулым
Сакылгаанду Чагаала!
Сӱӱгэн байрам Чагаага
Тагыл jазап аларыс.
Саҥ-шатыра jоноло,
Тепшилээрис чӱмдээрис.
Аластанып мӱргӱӱйлэ,
Jыргал-тойыс баштарыс;
Алкыштардаҥ айдала,
Jаҥы jылды уткуурыс.
Апааш карда аҥданып,
Аруутанып ийэрис;
Ак-бороны чанактап,
Алтайысла учарыс.
Куйундалган бистэрдеҥ
Кыштыҥ соогы алаатыр,
Коштой тымык аралдаҥ
Койоноктор сонуркаар.
Тэҥеридэҥ алтын ай
Тэктээргэндӱ аjыктаар,
Jылдыстар да чыдашпай,
Jилбииркэлэп имдэлээр.
Карычактар мызылтты
Кылбыктырат кӧстӧрди,
Кара суучак шымыртты
Кӱзӱҥидий угулды :
«Jаҥы Jылла уткууйдым!
Бэк су-кадык кӱӱнзэйдим!
Jээдимдэрлӱ болыгар!
Бой-бойоорды сӱӱгилэр!
Кэлип jаткан байрамла,
Сакылгаанду Чагаала!
Кӱӱнзэлгэндӱ jыргалла,
Сӱӱмjи бэрэр ырысла!»
7-7
Чагаа- Байрамла!
Чагаа Байрам кӱниндэ
Быркандарым алкаайдым,
Чаагылышкан ырыста
Быйанымды айдадым.
Чагаа- Байрам jаан-jашка
Амадуулар экэлэт,
Чындык jаайган jааркынла
Алкыш-быйан jандырат.
Jэр-Алтайыс тымыыйла,
Jаҥы jӱрӱм алынат;
Ӧткӧн ӧйди ӱйдэйлэ,
Ӧӧзӱмдиклэ ууламjыйт.
Jаҥы jылда, jэрлэштэр,
Ал-санаабыс jаарызын,
Алтын-сыныс jэҥилзин,
Алтайыбыс ӧҥжӱксин !
7-8
Jаҥы jылдыҥ тагылы
Jаҥы jылга учурлап,
Тагыл jазап умзаандым,
Саҥга шатыра узанып,
Амырымды ундуудым.
Балдарымды алдырттып,
Jаҥы Jылла уткуурым,
Кӱӱн-санаамды айдынып,
Бастыразын алкаарым !
Аластаалган айлымда
Биjэ-кожоҥ башталзын,
Айлу-кӱнду Алтайда
Байрам-jыргал кӧндӱксин !
7-9
Jылгаайак байрам
«Jыл кэлди!»- дэп кушкаштар
Чыйкылдажат сӱӱнгилэп,
Jаабынчыдаҥ тамчылар
Jаарышкылайт, суркуурап.
Jылгаайак дэп байрамыс
«Jыл чыкты!»-дэп jэт кэлди,
Jажын-jараш Алтайыс
Jаранышта сээргилди.
Тал чэчеги--койонок
Jас кэлгэнин кэрэлэйт,
Тана-чэчэк, та баарчык
Jӱрэгимди сӱӱндирэт.
8-4
Јылкаайакла!
Тӱштэр, тӱндэр тэҥдээжип,
Јылкаайагыс јэткэлди.
Мээстэ мааҥыр кӧӧрӱнип,
Тана чэчэк јаайылды.
Јас баштаалды. Јакшыызын!
Ончо нэмэ ойгонот…
Јаажылдыктыҥ јаражын
Ончолорыс уткуулайт.
Бу байрамга сӱӱнбэзэ,
Кандыйына сӱӱнэтэн?
Јылкаайакта сӱӱшбэзэ,
Кажы ӧйдӧ сӱӱжэттэн?
Јылкаайакта, јэрлээштэр,
Аайылдажып ийээктэр;
Јылу сӧстӧр, сӱӱнчилэр
Айдышкыылап јыргаактар!
Јылкаайакта
Оойно, оойно каллыгым,
Ооҥдол кэлди јӱрӱӱмис;
Ойгон, јырга, албатым,
Ойто бистэ—байрамыс.
Јылкаайактар јылдарла
Јылыйыылып каллаган,
Јӱрӱӱмдиктиҥ јолыла
Јӱӱлгэксӱӱлэр апарган...
Јылкаайакка сӱӱнэлэ,
Јыргап ийзэс кайтка нэ;
Јайаачыстыҥ сӱӱжилэ
Јылын ийзэс таабыс нэ!
29 03 15
Кӧк-Суу-Оозы аймактыҥ
ӱчӱнчи поэзиялык
фестивалине
Кӧк-Суу-Оозы Алтайга—
Кан-Оозындык эзэним,
Кайран Кадын-Баажына—
Кызуу-jалбыш уткуулым!
Jэр-Энэниҥ киндиги
Jэр ӱстӱндэ макталгай,
Jэрлэштэрдиҥ алкыжы
Jӱс ӱйээгэ улаалгай!
Кӧкӧ-Мӧҥкӱ чактарга
Кӧк-Айасты jаарытсын,
Кӧк сӱмэрлэр jаажына
Кӧӧгӱс оойын чаагылтсын!
Кан-Оозы j. 15.07 2012j.
7-11
Кайран кэргил акамга
Алын jолым аруутап,
Кийин jаным курчуудар;
Ал-санаамды jаарыдып,
Кӧрӱӱмимди соолудар.
Алтын-сыным jэҥилди,
Кэрэктэрим оҥдоолды;
Ак санаалар кӧптӧӧди,
Каралары астаады.
Алтан алты ӱйээгэ
Ады-чуугар jаайылзын,
Айланышкан чактарга
Ат-нэрээгэр улаалзын!
7-12
Паслэй Самыкка
Кээндиликтиҥ тӧриндэ
Ӱргӱӱлjиккэ тайанган,
Каспа-Алтай jэриндэ
Ӱлгэрликкэ jайаалган.
Jэр-Алтайдыҥ уулыныҥ
Адын чэбэр алjӱрэт,
Jэрлэштэрдиҥ сызынаҥ
Алааҥзыбай ӱлээжэт.
Поэт jӱгин уурзынбай,
Алып кэлди эмдигэ.
Поэзиянаҥ ырабай,
Алкаан jӱрӱ jӱрӱмдэ.
От-jалбышту сыгынныҥ
Ат-нэрээзин алыгар,
Ойгорлыктыҥ сыныныҥ
Ажууларын ажыгар!
Актуу кӱӱннэҥ айтканым
Ал-санаарды jаарыткай,
Алкааганду ӱлгэрим
Алтын-сынаар jэҥилткэй!
Слэрди чыккан кӱнээрлэ,
Jэтэн бэшлэ уткууйдым!
Сӱӱш одын чаагала,
Jӱзӱӱн алкуу айдадым.
Кӱӱнзээгэмниҥ артыгы-
Сэдэҥдӱӱлӱ су-кадык,
Сый эткэмниҥ учуры-
Кээндик кэмдӱ кӱӱнзэлик.
Jайаалталу саалымар
Jажын-чакка чаалызын,
Jозоок болгоон jӱрӱӱмэр
Jер-Алтайда мактаалзын!
7-13
Н.А.Шодоевкэ
Озоогозын ойгоостор,
Эскизин Слер эзээттэр,
Jээзе тӧзӧп салдыгар,
Jайаан jаҥын jӧмӧӧдӧр!
Быйан слэргэ, ӧрӧӧкӧн!
Эткээнигэр -- энчилик,
Бала-барка мэнзинзин!
Эбирткэнээр – кӧрӱӱмjик!
Эм дэ узак jӱрӱӱгэр,
Эм дэ кӧпти эдигэр,
Эм дэ билик jаайыгар,
Элди-jонды ӱӱрэдэр!
7-14
Эне-Ыйык-Камга
Кэптеҥ чыккан бичигэр
Кӧзим чогын чаагылтты,
Кэжик болгон сӧстӧрӧӧр
Кӧӧгӱс каным кайнатты.
Айткан сӧзӧр алкышту,
Бичигэнер-быйанду.
Jарындуга тутыртпагар,
Jаактуга айтыртпагар!
Ундулганды эзедип,
Ууламjылап салдыгар;
Jылыйганды jӧӧндирип,
Jӧӧжӧ эдип бэрдигер.
Ак санаалар ойгонып,
Алтын сыным jэҥилди.
Алды-кийнин сананып,
Ач-амырым jылыйды.
Алдыгарды кэчпезим,
Адыгаарды байлаарым;
Алкыжаарды jӧмӧӧрим,
Айткаанарды угарым.
Алын jанаар элбейип,
Аар-jолыгар кӧндӱӱксин;
Кийинигеер бэктелип,
Кижиликке jӧмӧӧтсин.
Кӧӧкӱмектӱ башчылар
Кемин ӧтпӧй jӱрлээзин,
Jокту-jойу jалчылар
Jэҥил-jайым тынлаазын.
Оору-jобол jоныстыҥ
Алтын-сыны jэҥилзин,
Онтуу салган jэрлештиҥ
Ал-санаазы jаарызын.
Кайа кӧрбӧс кал ӱйээниҥ
Кӧзи-баажын ачыгар,
Кӧкси куру jиитэрдиҥ
Кызыл канын арчыгар.
Кӧстӱ-тӧҥӧш эрлердиҥ
Кур-коргызын тарттыгар,
Кээлиндердиҥ кылыгын
Кӧӧбӱктетбей тымыыдар.
Jэр-Энениҥ эл-jонын
Jаҥыс jолго чыгарар,
Jастыралу jӱрӱӱмин
Jаарыткыштап бэригэр.
Кин-Алтайдыҥ Ээзиниҥ
Колтыкчыызы болыгар,
Канча-канча уктардыҥ
Кин-Камы дэп адаадар!
7-15
«Jӱрӱм jолы»
«Jӱрӱм jолы»--газет бӱк
Jаркындаалып jаарыткай,
Jаҥжыгылган jаажытлык
Jабар jоктоҥ jарлалгай.
Jӱрэк согуп турарда,
Jӱрӱм баалап jӱрээктэр;
Салым улал барарда,
Санааркабай иштээктэр.
Бӱгӱнгӱзин болзынар,
Болоорзыныш jаайлазын.
Эртэнгигэ ижэнэр
Эрээтӱӱжӱ jоголзын.
Jӱрӱм jолы мыйрыҥдап,
Кызалаҥдар кыйыылзын;
Jакшы аадыс аадалып,
Кэректэрис jаранзын!
Листок» газеткэ
Јэтирӱӱлик тэлкэмдэ
«Листок» газет тоомјыда,
Јаба баазыш јэриндэ
«Листогыбыс» тартышта.
Тӧӧгӱн сӧзиҥ jок учун,
Тэкши газет болодыҥ;
Jылбыҥдуужыҥ jок учун,
Jэрлэштэргэ jарайдыҥ.
Jаҥ-jамыныҥ кэрегин
Ак-jаарыка jаайадыҥ,
Jӱрӱмистиҥ сурагын
Аайлап-баштап бэрэдиҥ.
Jаба базар jабарды
Чындыгыҥла jэҥэдиҥ,
Jаарыткышту ижиҥди
Чэбэр-эптӱ эдэдиҥ.
Алааканга тӧӧгӱнди
Jаайа салзаҥ-jакшызын,
Айдылбайтан соолумды
Jарлап ийзэҥ-эптӱӱзин.
Куру тилдэр копторын
Казыр сӧзиҥ кӱйдӱрет,
Кара кӱчтэр шилтизин
Кызу чоогыҥ таркаадат.
Чындык тэлкэм jэрилэ
Канаттарыҥ учууртсын,
Чӱмээркэбэс маарыҥла
Кычыраачы шуҥуутсын !
Бистиҥ Алтайда элдэрдиҥ поэзиялык «Аргымак»
дэп jуунтызын тӧзӧӧр дэгэн санаала Василий Бэлэков:
«Аргымак»- дэп jуунтыбыс,
Ӧзӧристи кичээгин;
Акты-чэкти сӱӱйдибис,
Ӧҥжӱӱгэрис кӱӱнзэгин.
Чӱмдэмэлдӱ бичик бол,
Бичӱӱ сӧзиҥ чаалызын;
Jаркындалган jылдыс бол,
Jакшылыкты мактаагын.
Бӱдӱӱмjилэп ижэнэрис—
Ак-аруулыкка тайангын,
Бастырабыс jӧмӧӧрис—
Айткан сӧзис jарлаагын.
Элдэристи jууктадып,
Кин-Алтайды омооркот;
Эткэнисти jылдырып,
Кӱӱн-санаасты кожооҥдот!
Алтайдыҥ Чолмоны
Таҥ-Чолмондый газедис,
Тӱрк сӧзлигиҥ чаалызын;
Бӱдӱмјиилэп ижэнэрис,
Бичӱӱ ээбиҥ јааҥырткын.
Јаажытталтан чындыкты
Јалтанбастаҥ јарлазаҥ,
Јабаарлашты, тӧӧгӱнди
Јаба базып коскоорзоҥ.
Бистиҥ сӱӱгэн газет бол,
Бичӱӱ сӧзиҥ чаагылткын;
Jаркындалган jылдыс бол,
Jакшылыкты мактаагын.
Бӱдӱмjиилэп ижэнэрис—
Акты, чэкти баалагын;
Бастырабыс jӧмӧӧрис-
Айткан сӧзис jарлаагын!
Эзен, наjым, jакшы ба !
Ачынбагын,нӧкӧрим !
Чӧлӧӧ болбой качашты.
Сэге айдар сӧстӧрим
Кэлер ӧйлӧр кӱзээди.
Алын ӧйлӧр бар эмей,
Jолыгышта эреен jок.
Ачуурканыш ӧткалбай,
Jамандажуу нэ кэрек !
Эр бойлорыс ӧйлӧрлӧ
Там ыражып калтырыс.
Эптӱ ӧйлӧр ӧдӧлӧ,
Тамакташка jэттирис…
Эзен ле jӱр, нӧкӧрим !
Эзен jӱрзе--тушташпай.
Эзен ле бол нак наjым,
Эзенде дэ jолукпай !
7-16
Аjий Мурат
(Аджи Мурат)
Аjий Мурат тӱӱкини
Аайлаткыштап тӱзээдет,
Ӧткӧн ӧйлӧр тизиими
Ӧскӧӧртӱнэҥ айланат.
Ара-Сай элдер озоозы
Орыныгып jаҥырат,
Алтай-Кудай чындыгы
Олjоолыктаҥ айрылат.
Кыпчактардыҥ эрчими
Тэлекейде илээлет,
Канча улуу кэреги
Тӧрт талага jаайылат.
Аjий Мурат аканы
Ак санаанаҥ алкаайдым,
Аайын-баажын ачканын
Акту кӱӱннеҥ мактаайдым!
***
Jэти ондык jажыгар—
Jаажын-чактыҥ кэлтейи,
Аайладууган тӱӱкигэр—
Ал-санаалар сӱӱнэри.
Апааш-толо байрамар
Алтын-сынаар jэҥилтсин,
Агын-чэгин айтканар
Ак-jаарыкты алкаазын!
Ак-санаалу jӱрӱӱмэр
Алтайыста улаалзын,
Албатылык билигээр
Ак-айаста чаалызын!
7-17
Толоо jажаарла!
Слэрди чыккан кӱнээрлэ,
Толоо jашла уткууйдым!
Сӱӱш одын чаагала,
Тӱмээн алкыш айдадым.
Кӱӱнзэгэмниҥ артыгы--
Бэктэҥ лэ бэк су-кадык,
Сый эткэмниҥ учуры--
Эҥ лэ баалу ол--кээндик.
Jайаалталу саалымар
Jаажын-чакка чаалызын,
Jозок болып jӱрӱмээр
Jэр-Алтайда мактаалзын!
7-17а
***
Толоо jажыгарла!
Слэрди чыккан кӱнээрлэ,
Толоо jашла уткууйдым!
Сӱӱш одын чаагала,
Тӱмээн алкыш айдадым.
Кӱӱнзэгэмниҥ артыгы--
Артабайтан су-кадык;
Сыйлагамныҥ учуры--
Кызуу чоктый кӱӱнзэлик!
Jайаалтаалу саалымар
Jажын-чакка чаалызын,
Jозооктолып jӱрӱмээр
Jэр-Алтайда мактаалзын!
7-17б
Чыккан кӱнээрлэ!
Слэрди алтын байрамла,
Толо jашла уткууйдым!
Сӱӱш одын чаагала,
Тӱмээн алкыш айдадым:
Jайаан бэргэн саалымар
Jаажын-чакка чаалызын,
Jозок болып jӱрӱмээр
Jэр-Алтайда мактаалзын!
Алтан jаштык байрамла
Акту кӱӱннэҥ уткууйдым;
Алкыжымды айдала,
Амыр-энчӱ кӱӱнзэйдим.
Кӱӱнзэгэмниҥ артыгы--
Алтын баалу су-кадык;
Сыйлагамныҥ учуры--
Кызуу чоктый кӱӱнзэлик!
7-17в
*****************
Сэни чыккан кӱниҥлэ,
Чыккан кӱнлэ уткууйдым.
Су-кадыктаҥ кӱӱнзэйлэ,
Чийгэнимди сыйлайдым.
Сӱӱмjиликтӱ тэлкэмдэ
Кайкаалыкта jурттаагын,
Солоҥылык ырыста
Каайып учкын, шуҥугын.
Jайаалталу салыымыҥ
Jажын-чакка улаалзын,
Jозок болып jӱрӱӱмиҥ,
Jэр-Алтайда мактаалзын!
Кийисчи Аай-Танага
Алкаап эткен кийизэр,
Албатыны сӱӱндиргэй;
Эптеп эткен сыырмагар,
Элге-jонго jарагай!
Кээркемелдеп эткенер,
Канча чакка туркалгай;
Кулjа-чоло салганар,
Кӧӧрӱмjикке арткалгай!
Учурлаган алкуумнаҥ,
Кӱӱн-санаагар jаарыгай;
Уткууп-чӱмээп бэргэмнэҥ,
Кӱлӱӱмjигэр jаайылгай!
7-18
Школчыларымга
Ӧскӱӱргэнэр—ӧҥжӱӱк болзын,
Таскаатканар—баатыр болзын,
Чыдаатканар—чындык болзын,
Ӱӱрэткэнэр—ӱргӱӱлjик болзын,
Оокутканар—оойгор болзын!
Ал-санаагар ачык болзын,
Алтын-сынаар jэҥил болзын;
Айтканыгар—алкуу болзын,
Амадааганар—jэдим болзын!
Базынчакка бастыртбагар,
Тилдӱлэрге айттыртбагар;
Кыйа-jабыс кӧрдиртбэгэр,
Тээмэй-тээгин коркыбагар!
9авг14
7-19
****
Jаҥы билэ тӧзӧгӧн,
Эки jиитти уткууйдым !
Jаан-jашты jыргаткан,
Энэ-аданы мактаайдым !
Кайыҥ бӱри элбирэп,
Jаҥы айыл кээркэлзин;
Кожоҥ-биjэ кӧндӱгип,
Jэрлэштэрис ойнозын !
Алама-шикир аҥданып,
Алкыш сӧстӧр айдылзын;
Ага-карындаш кӱӱнзэжип,
Арыганча ойнозын !
Jажын-чакка уул-кэлин
Эптӱ-jӧптӱ jурттагай,
Алкыш сӧстӧр jалбыжын
Алып jӱргэй, ӧчӱрбэй !
Jаҥы айыл тӧзӧӧгӧн,
Jиит уулга- jаан быйан;
Jаанды- jашты jыргаткан,
Jаандарына-- мак болзын !
Jурт тӧзӧӧргӧ jӧпсингэн,
Jаражайга--быйаныс;
Jэргээлэжип ойногон,
Jууктарына--уткуулыс !
Тогыс кӱнгэ тойлооктор,
Тӱндӱ- тӱштӱ ойнооктор !
***
Алкыш сӧзим айдайын,
Алышкандар угугар.
Бар кӱӱнимди сыйлаайын,
Бириккэндэр тыҥдагар.
Озо ло баштап су-кадык,
Амыр-энчӱ кӱӱнзэйдим!
Билээгэрди сӱрээн нак
Тӧзӧлзин дэп санайдым!
Эптӱ-jӧптӱ jурттагар!
Бала-барка кӧп болзын!
Эл алдына тӱшпэгэр,
Эткэн ижээр макталзын!
***
Той-jыргалла!
Кайыҥ бӱри элбирэп,
Jаҥы айыл кээркэлзин;
Кожоҥ-биjэ кӧндӱӱгип,
Jэрлэштэрис тойлозын!
Эптӱ-jӧптӱ jурттагар!
Бала-барка кӧп болзын!
Эл алдына тӱшпэгэр,
Эткээнигэр макталзын!
Алама-шикир аҥданып,
Алкыш сӧстӧр айдылзын;
Ага-карындаш jуулыжып,
Аарыганча ойнозын!
Озо ло баштап су-кадык,
Амыр-энчӱ кӱӱнзэйдим!
Билээгэрди сӱрээн нак
Тӧзӧлзин дэп санайдым!
Оноҥ кӱӱнзэп турганым-
Сӱӱш канатту jурттаары;
От-jалбышту алкыжым-
Сӱӱмjи jаайып jӱрээри!
***
Сыйым
Алкаап эткэн эдимим
Албатыны сӱӱндиргэй,
Эптэп эткэн бу ижим
Элгэ-jонго jарагай!
Кээркэмэлдэп эткэним,
Канча чакка туркалгай;
Кулjа-чоло салганым
Кӧӧрӱмjиккэ арткалгай!
Учурлаган сыйымнаҥ
Кӱӱн-санаагар jаарыгай,
Уткууп-чӱмээп бэргэмнэҥ
Кӱлӱӱмjигэр jаайылгай!
Кӱӱнзэлим
Кӱӱнзэгэмниҥ артыгы--
Ээен-амыр, су-кадык.
Сый эткэмниҥ учуры:
Эҥ лэ баалу-ол кээҥдик!
Акту кӱӱннэҥ айтканым
Ал-санаагар jаарыткай,
Алкааганду ӱлгэрим
Алтын сынаар jеҥилткэй!
Ӧӧркӧжӱлэр ачуузы
Эпти-jӧпти албазын,
Ӧӧн-бӧкӧӧндӧр jабары
Эжигэрдеҥ кирбэзин!
***
Алкууларым кычырала,
Ал-санаагар jаарыгай;
Алкыштарым айдала,
Алтын сынаар jэҥилгэй.
Аайладуумды аайлайла,
Амыр-энчӱ jурттагар;
Оойлодуумды оҥдойло,
Оҥду кэрэк эдигэр!
Ӧӧркӧжӱлэр ачуузы
Эпти-jӧпти буспазын,
Ӧӧн-бӧкӧӧндӧр jабары
Эжигэрдэҥ кирбэзин!
Уткууп-чӱмээп бэргэмнэҥ
Кӱлӱӱмjигэр jаайылгай,
Учурлаган сыйымнаҥ
Кӱӱн-санаагар jаарыгай!
Акту кӱӱннэҥ айтканым
Ал-санаагар jаарыткай,
Алкааганду ӱлгэрим
Алтын-сынаар jэҥилткэй!
Алкаайдым
Алкууларым кычырып,
Ал-санаагар jаарыгай,
Алкыштарым айдынып,
Алтын сынаар jэҥилгэй.
Тын кыйгаадый ооругар
Тойбоодымда чӧҥкалгай,
Тыҥыскыыган шырагар
Тӱндик jэргэ jӱркалгай.
Онтоотырган jоболоор
Орчылаҥда jоголгой,
Карыктырган санаалар,
Кайа кӧрбӧй, jӱрлэгэй!
Ака-ийин лэ эjэ-сыйын
Ак чаазынга салганым
Ал-санаарга jарагай,
Алкааганым, оойлодуум
Алтын-сынаар jэҥилткэй.
Jӱрӱӱмдиктӱ кӱӱнзэлим
Jӱрээгэрди сӱӱндиргэй,
Jакшылыкту ӱлгэрим
Jамандыкты кыйыыткай.
Кӧк чаазында сыйымнаҥ
Кӧӧгӱс оойор куйуулгай,
Кӱӱнзэлгэндӱ сӧзимнэҥ
Кӧӧзӧр ооды чаагылгай!
***
Ак чаазынга салганым
Ал-санааҥга jарагай,
Алкааганду ӱлгэрим
Алтын-сыныҥ jеҥилткэй.
Jӱрӱмдиктӱ кӱӱнзэлим
Jӱрэгиҥди сӱӱндиргэй,
Jакшылыкту чӱмдээжим
Jамандыкты кыйыыткай.
Кӧк чаазында сыйымнаҥ
Кӧӧгӱс оойыҥ куйуулгай,
Кӱӱнзэлгэндӱ сӧзимнэҥ
Кӧӧзиҥ ооды чаагылгай!
Алын jолыҥ элбээзин,
Кийин jаныҥ курчаалзын;
Алтайыҥла оморкон,
Кудайысла мактаангын!
Кӱӱнзэмэлим
Кӱӱнзэгэмниҥ артыгы—
Эзэн-амыр, су- кадык.
Сый эткэмниҥ учуры:
Эҥ лэ балу— ол кээндик.
Акту кӱӱннэҥ айтканым
Ал-санаагар jаарыткай,
Алкагаанду ӱлгэрим
Алтын-сынаар jэҥилткэй !
Ӧӧркӧжӱлэр ундуулзын,
Эптӱ-jӧптӱ jуртаактар !
Ӧӧн-бӧкӧӧндӧр чаачылзын,
Эзэн-аамыр jадаактар !
7-20
Јакшылар ба, эл-јоным!
Јакшылар ба, эл-јоным!
Соолум- сообыр нэ јӱрэт?
Јӱрек сӱӱнер Алтайым,
Слэрге бӱгӱн кунук кэлт.
Јаштаҥ ала нӧкӧрлӧр
Уйаадашпай јӱрээр бэ;
Јурттым, Кээлэй, тӧрӧӧндӧр,
Улутынбай тураар ба?
Јаҥы јылдыҥ алдында
Эзэн ийип отурым,
Јӱрӱм јакшы аадына
Эҥ јакшыны кӱӱнзэйдим!
7-21
Эзэним ийэдим
Кӧк-чаҥкырлык ыраактаҥ
Эзэнимди ийэдим,
Кӧӧжӱникбэс сӱӱжимниҥ
Экпининдэ учадым.
Аай-канатту санаамла
Амадуумды кӧӧстӧйдим,
Аргымактый кӱӱнимлэ
Ак сӱмээрлэр ажаадым.
Эм-jаҥыла айтканым,
Кӧӧркий, сэгэ эбэлэр.
Эрикчэлдӱ тынганым
Кӧстӧриҥгэ кӧӧрӱнэр.
Айдып ийгэн сӧстӧрим
Ак-айасты ӧдӧӧрӧр,
Бичий соккон ӱлгэрим
Боочыларды ажӧӧрӧр.
Jажыдымды ачийзэм,
Jамандадып алгайнэм;
Jажыргамды чыгаарзам,
Jабарлаштаҥ кӱйгэйнэм ?
Агын-чэгин айдыйзэм,
Аайларыҥ ба, каткырбай :
Угулбаанын угуссам,
Угарыҥ ба, унчукпай ?
Чыдашпазым чыдаажып,
Отур калзам кайткай нэ;
Чаак чыгары айаадап,
Онтожымла ӧткӧй нэ ?
Эки кижи билгэнин—
Jажыт эмэс дэжэтэн,
Эки кулак укканын—
Jаактар тудуп албайтан.
Узун тил—
Мойын буур,
Jӱгӱрӱги—
Ӧлӱм куур !
7-22
Јуурукчы Таракайга
Алаканча чаазында
Ал-санаагар јуурадар,
Айга-Кӱнгэ, Алтайга
Алкыыжарды сыйлаадар.
Оойлодуулу јууруктар
Тэлэкэйгэ таркаалайт,
Омок-сэдэҥ сӱр-кэбэр
Та кайдаҥ да аајыктайт…
Эткээнигэр—ээлэбэзин,
Туткааныгар—чыт болзын;
Эр-саалымар бэк болзын,
Туйуктааныш—тутпаазын!
7-23