4. Экологиялық бөлім

Өндірістік экология

Адамзат пен табиғат арасындағы қарым-қатынастарының негізгі ұғымдар мен материалдық қажеттіліктерді өтеу барысындағы туындайтын қарама-қайшылықтармен және табиғи жүйелердің даму заңдылықтары, қоршаған орта ресурстарының және оларды пайдалану ерекшеліктерінен болатын құбылыстармен танысу.

Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы ерекше маңызға ие болып отыр. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі және көптеген елдердің индустриалды дамуы табиғи ресурстарды пайдалануды еселеп арттырып, адамның табиғатқа әсерінің көлемін өсіре түсуде. Сонымен қатар, адамның денсаулығы мен оның материалдық жағдайы қоршаған ортаның жай-күйінің сапасына тәуелді. Сондықтан қоршаған орта туралы ілім пәнін меңгеру антропогенді және табиғи жағдайларды , адамдардың биосферадағы ролі және орны жайлы экологиялық көзқарастарын қалыптастыруда маңызды орын алады.

Ғаламат жаңалықтармен бірге өндірістің жедел дамуы, зауыттардың еселеніп салынуы, жер құнарының тас-талқанын шығарған 1953-1962 жылдардағы тың игеру , қазақ жеріндегі сынақ алаңдары күнделікті тіршілікке араласып, жетістігімен қатар апатын да ала келді.

Қазіргі кездегі шаруашылық іс-әрекеттердің қоршаған ортамен қарым –қатынасының күрделене түсуі, атмосфераның , құрлық , су экожүйелерінің беткі қабаттарының , олардың сипаттарының өзгеріске ұшырауы, энтермиялық қаруланудың күшеюі, өндірісте қажетті материалдардың шамадан тыс өндірілуіне байланасты көптеген заттардың қалдық түрінде қоршаған ортаға бөлініп шығуы, яғни қатты, сұйық және газ тәріздес қалдық заттардың мөлшерінің жоғарылап кетуі және басқа да айтулы факторлардың әсер ықпалына тікелей байланысты. Бұл аталған проблемалардың негізі адамзаттың шаруашылық іс-әрекеттер кезінде, табиғи ресурстарды үнемі пайдалану қажеттіліктерінен туындап отыр.

АҚШ, Англия,Франция, Германия, Жапония сияқты бірқатар өркениетті елдерде ірі өндіріс орындарын салмастан бұрын оның қоршаған ортаға әкелетін экологиялық шығынын есептей отырып, сол жердегі халақтың денсаулығына тигізетін әсерін ғылыми түрде тұжырымдап барып жүзеге асырады. Біздің ірі өндіріс орындарының барлығында жоғарыда аталған экологиялық шарттар ескерілмеген. Ірі өндіріс орындарынан шығатын улы газдар, ауыр металдар өндіріс орындарынан шыққан лас су көздері, өндіріс орындарының айналасындағы халықтың денсаулығына , топырақтың, ауаның құрамының өзгеруіне үлкен әсер етуде.

Жалпы ірі өндіріс орындарын дамыту 3 факторға байланысты:

1. Шикізат көзі.

2.Адам күші.

3.Су ресурстары.

Осы үш фактордың арақатынасын сақтамай ірі енеркәсіп орындарын дамыту мүмкін емес.

Табиғи ортаның ластануының мен классиффикациясы.

Ластану деп қандай да бір ортаға жаңа, оған тән емес физикалық, химиялық және биологиялық агенттерді әкелу немесе осы агенттердің табиғи ортадағы орташа көп жылдық деңгейін көтеруді айтады. Экологиялық көзқарас боынша бұл түсінікті екі тұрғыдан қарастыруға болады:

1) қоршаған ортаға түсіп жатқан немесе адам мен табиғатқа зиянды әсерлердің нәтижесінд пайда болып жатқан заттар;

2) қоршаған ортаны ластайтын затар (мысалы, химиялық заттар).

Тікелей ластанушы объектілер қатарына (ластайтын заттар акцепторы) биотикалық қоғамдастықтың (экотоптық) негізгі компоненттері: атмосфера, су, жер қыртысы кіреді. Ал, жанама ластанушы объектілер қатарына, биоценоз құраушылары - өсімдікгер, жан-жануарлар және микроорганизмдер жатады. Ластаушы жүйе болып, тек қана өнеркәсіп немесе жылу-энергетикалық комплекс орындары ғана саналмайды, сонымен қатар, күнделікті тұрмыстағы тіршілік, мал шаруашылығы да ластаушылар көзі болып табылады.

Ластаушы загтар мен оны қоршаған ортаға қалдық күйінде бөлетін ластаушы жүйелерді классификациялауды Р.Парсон ұсынды. Бұл классификациялау - ластаушы заттүрін, оны бөлетін жүйені, оның салдарын бақылау шамаларын қамтиды. Оның пайымдауынша, ластаушы түрлер болып негізінен мыналар саналады:

-сарқынды сулар және оттегін жұтатын өзге қалдықтар;

-инфекцияны тасымалдаушы жүйелер;

-өсімдіктерге бағалы қоректік зат болып табылатын дүниелер;

-органикалық қышқылдар мен тұздар, минералдар;

-шайылу барысында түзілген шөгіңділер (твердый сток);

-радиоактавті заттар;

Қоршаған ортаның бүлінуі табиғи апаттардан, атап айтқанда жер сілкініс, өрт жөне т.б. орын алса, оны табғии деп, ал адамзат баласының іс-қимыл әрекеті барысында ластанса, оны антропогенді деп атайды.

Экологиялық тұрғыдан ластану объектісі әрдайым экожүйе (биогеоценоз) болып табылытындығын түсіну қажет. Бұдан өзге, табиғи заттардың бір заттың көптігі немесе онда басқа заттардың болмауы (жаңақоспалардың) экологиялық факторлардың режимдерінің өзгергендігін білдіреді, себебі зиянды заттар өзінің шынайы мәнінде эколгиялық фокторлар болып табылыды. Демек, бұл факторлардың режимі (немесе олардың құрамы) қандай да организмнің (немесе қоректік тізбектегі түйіннің) экологиялық қуысының талаптарынан ауытқиды. Бұл кезде зат алмасуүрдістері бұзылады, продуценттердің ассимиляция қарқындылығы, ендеше бүтін биогеоценоздың да өнімділігі кемиді.

Осылайша, ауаның, су мен топырақтың құрамында бар кез келген зат алмасушы агент бола алады. Қоршаған ортаның құрамына кіретін заттарды құрамдас бөліктер деп атайды. Құрамдас бөліктер табиғи да (мысалы, жанартаудың атқылау, өсімдік тозаңы, жел көтерген шаң т.б.), антропогенді де (қоғамның іс - әрекетінің нәтижесі) текті бола алады.

Ортаның ластануы – күрделі, көп түрлі үрдіс. өндіріс қалдықтарындағы химиялық қосылыстар әдетте өздері бастапқы болмаған жерлерге тап болады. Олардың көпшілігі химиялық белсенді, әрі тірі ағзаның ұлпасының құрамына кіретін молекулармен өзара әрекеттесуге немесе ауада белсенді түрде тотығуға қабілетті. Мұндай заттардың барлық тіршілік иелері үшін у болып табылатыны түсінікті.

Ластану түрлерінің жіктелуі (классификациясы). Шыққан тегі бойынаша ластанудың екі түрін қарастыруға болады:

– адамдардың қатысынсыз табиғи құбылыстардың нәтижесінде болатын ластанулар;

– адамдардың іс – әрекеттерінің нәтижесінде болатын антропогенді ластанулар; бұған өнеркәсіптік өндірістің техногендік әсерлердің үлкен үлес қосады.

Су ресурстары

Табиғи ресурстар таусылмайды дейтін көрінер көзге аңғал ұғымның мәні қалмай барады. Су планетамызда айырықша орын алатын ресурс болып табылады. Жер шарында у мол болғанымен, ол жердің аудандары мен елді мекендері бойынша біркелкі емес. Су тек шөл бау үшін ғана керек емес. Ол өндіріс үшін де қажет. Қазіргі технологияның су сыйымдылығы өте жоғары: 1тн құрышты қорыту үшін 250 м куб у қажет, 1 тн қағаз өндірісіне 900 м куб су, 1 тн капронға 56000 м куб у кетеді екен. Егер жердің бір тұрғынына кететін барлық су шығынын есептесек, ол жылына 1 – 2 тн – дан да көп у тұтынады екен. Су – біртұтас кешен ретінде болатын табиғи ресурс. Табиғи реуртың бұл түрі мыналарға арналған:

- адамзаттың, хайуанаттар мен өсімдіктер әлемінің өмірлік қажеттіліктерін өтеуге;

- өндірістік – шаруашылық қажеттіліктеріне;

- гидротасымалдау және кемелермен жүкті тасуға;

- өзіндік ерекшелігі бар технологиялық процестерді қамтамасыз етуге.

Су биосфераның барлық қабаттарында болады, дәлірек айтқанда, ол тек су қоймаларында ғана кездеспейді, сонымен қатар, оны ауадан да,топырақтан және бүкіл тірі жан иелерінің бойынан да ұшырастырамыз. Шнитниковке жүгінсек біз бүгінгі таңда өте ылғалды континенталдық фазадан аса құрғақ континенталдық фазаға өту үстінде екенбіз. Бұл құрлықтағы судың 1 бөлігі теңізге ауыатынын білдіреді. Соңғы 80 жылдағы байқау көрсеткендей, теңіз деңгейі жыл айын 1 – 2 мм-ге көтеріледі, бұл құрғақтағы судың қорын жылына 430 км кубке кемітеді. Бұл көреткіш Каспий теңізіне құятын барлық өзендерге де қатысты. Су ұдайы қозғалыс үстінде болады, оның мөлшері мен сапасы уақыт және кеңістік ішінде өзгереді.

Су ресуртары ғасырлар бойы жинақталған қормен және жаңғыртылған ресурстармен сипатталады. Орташа жылдық ағыны бойынша, су ресурстарын бағалау судың пайдаланылуын жоспарлауда және сумен қамтамасыз етілудің деңгейне баға беруде кеңінен қолданылады. Елімізде су ресурстарын үнемдеу үшін, суарудың жаңа әдістерін қолданысқа енгізудің маңызы зор. Орташа есеппен алғанда планетаның 1 тұрғынына күніне 3 мың литр су кетеді екен, алайда жердегі 5 миллиардтың 1 миллиард тұрғыны күніне кемдегенде 2 – 3 литр тұщы суға қолы жетпей отыр екен. Елімізде у ресурстарының қорғалуы әрі ұтымды пайдаланылуы үшін өзен бассейндерін пайдалану процесінің жүйелі басқару тәсілі қолданылады. Аса ірі территорияларды жергілікті су ресурстарымен қамтамаыз ету міндетінде суды ластап, әрі таусып алмауды көздейтін, жер үсті және жер асты суларын бірлесіп реттеуді жүзеге асыратын шаралар кешенді түрде қарастырылады.

Қазақстан Республикасының жер беті минералдық көздер сулар ретінде таралған климаттың ерекшк жағдайы өзен жүйесінің қалыптасуына өз әсерін тигізеді. Онда өте сирек гидрогеоографиялық желі байқалады, шаруашылық үшін артезиан бассейндерінің сулары үлкен рөл атқарады. Ірі қалаларды сумен қамтамасыз ету жер асты сулары арқасында жүзеге асады. Қазақстанда минералдық судың қоры да аз емес, минералдық сулар құрамында көптеген химиялық элементтер бар, олар адамның десаулығы үшін қажеттіліктердің бірі. Санаторий мен курорттар танымал. Мысалы, Алма Арасан, Барлық Арасан, Қапал Арасан, Жаркий Арасан, Сарыағаш және т.б.

Барлығымызға белгілі біздің территорияны кесіп өтетін ірі өзендер, өздерінің бастарын көрші территориялардан алады. 1992 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымында (БҰҰ) Хельсинск конференциясында транс-шекаралық өзендер мен мемлекет аралық көлдердің реурстарын рационалды пайдалану және қорғау туралы Конвенция қабылданды. Соның ішінде Каспий мен Арал бар. Су пайдаланудың жыл сайын өсуі тұщы судың азайып, ластануына соқтырып отыр. Сондықтан гидротехникалық қондырғыларды салу немесе жоспарлау кезінде табиғи комплекстің территориялық ерекшелігін ескеру керек.

Экологиялық проблемалар

Сүт өнеркәсібі кәсіпорындарында сүтті қабылдау, бөлу, сақтау және өндеу, техникалық өндеу жүргізіледі.

Кәсіпорын шекарасында сонымен қатар көмекші ғимараттарда орналасады. Негізгі проблема сүт өнімдерін өндіргенде қалдықтарды комплексті қолдану тиімділігін жоғарылату – бұл оларды жинауды, сақтауды және тасымалдауды жетілдіру. Экологиялық сипаттама жанармай мен шикізатты толық қолдану технологиясының прогрессивтілігін, сарқынды суды тазалауға қолданатын схеманың, шығып кететін су мен газ ағынының сипаттамасын, кәсіпорынның қоршаған ортаға тигізетін залалының жалпы экономикалық бағасын және осы бағаның өндіріс түріне және технологиялық шектері бойынша детализациялаудың бағасын болжайды. Саланың осы проблемаларын нақтылай келе зиянды заттарды шығарудың негізгі қайнар көзі болып табылатындар: өндірістік цех – жұмыс істеп шыққан ауаны тазалау мата сүзгі көмегімен іске асады.

• технологиялық желілер ауа тазалауға арналған жаңа заман құрал жабдықтармен жабдықталған, жаңа заманғы жеңді сүзгілер қолданылады, тазалау тиімділігі 99,3 %.

• қазандықтар көміртегі және азот оксидтері бөлінеді.

• жанармайды сақтауға арналған сиымдылық – негізгі зиян – көміртегі.

Экологиялық қорытынды

Қазақстан Республикасының жалпы экологиялық мәселесі. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасыда тек қана әртүрлі өнімдерді өндіріп қоймай, сонымен қатар қоршаған ортаны үдемелі ластайтын көптеген өнеркәсіп салаларының бірнеше жүздеген кәсіпорындар жиналған.

Экологиялық қауіпсіздіктің бірігіп орналасуы, экологиялық лас өнеркәсіптік өндірістің жоғары концентрациясы осы аудандар тұрғындарының осы зиянды өндіріситің және оның шығындарының ұдайы әсері зонасында жасауына алып келеді. Бүгінгі күнде эклогиялық проблемалартек қана халық шаруашылығының дамуына емес, сонымен қатар адамдар өмірі мен денсаулығына әсерін тигізетін ең маңызды факторлардың біріне айналды. Экологиялық проблемалар шешімі-бұл Қазақстан Республикасының бүкіл тұрғындарының өмір сүру проблемаларының шешімі. Су ресурстарының жағдайы маңызды үрейді тудырады. Күрделі экономикалық жағдай суаттар бетінің ластануына алып келетін өнеркәсіптік және тұрмыстық шаруашылық ағындар тазалығының қанағаттандырылмайтын жағдайы мен де тереңдейдң. Көптеген ауылдық аудандарда тазалау құрылыстары тіптен жұмыс істемейді, қалалардың тазалаушы құрылыстарына көп міндет жүктелген. Атмосфералық ауаны қорғау маңызды проблема ьолып қалады. Кейінгі жылдары ол біршама таза болып қалды, бұл өз көңілімізді жайландыруға себеп емес. Атмосфера тастандылары әліге дейін жоғары болып отыр. Автокөліктерден шығатын ластаушы заттар шығыны ерекше үрейді туғызады. Бірінші кезекте бұл мыналармен байланысты: негізгі автомагистралдар тұрғын қала, обылыс аудандары бойынша пайдаланған газбен өтеді, 200 түрден көп зиянды заттар тастайды, олардың кейбіреулері улы және канцерогенді қасиетке ие. Бұған қарамастан, кәсіпорындар қатарында аймақ үшін өте маңызды ауа-қорғау шараларды орындамау және программаны қысқарту орындарына ие. Қаржыландыру болмағандықтан автокөліктерді газға көшіру бойынша жұмыстар тоқтатылған. Атмосфералық ауаны қорғау үшін бастысы шығынсыз және экологиялық таза технологияны және толығымен таза өндірісті, жаңа технологиялық процесстерді енгізу болды және болып қалады.

Төмендегі қарқынмен Қазақстан Республикасының аудандары мен қалаларында егістік жерлер ауданын ұлғайту бойынша жұмыстар жүргізіледі. Тек қана жерге емес, сонымен қатар қоршаған ортаға негативті әсер қөздерінің бірі тұрғындар өміріндегі және кәсіпорынның өндірістік қызметі процессінде пайда болатын өнеркәсіптік және тұрмыстық шығындар болып табылады. Сондықтан шығындарды өңдеу, жинақтау және жерлеумен байланысты бірқатар проблемалар пайда болады.

Экологиялық жағдай және оны қалыпына келтіру бойынша шараларды қабылдау туралы өз уақытында және обьективті мәліметтерге халықтың сұранысын біле отырып, жалпы информацияның барлық түрлерін, радионы, газеттерді, теледидар каналдарын қолданады.

Қоршаған ортаға кәсіпорынның әсері.

Кәсіпорынның экологиялық сипаттамасы прогрессивті технология бағасын, жанар май және шикізатты толық қолдануды, ауа тастандылары мен ағынды суды тазалаудағы қолданылатын территория, шығатын су мен газ ағындар сипаттамасын, қоршаған ортаға кәсіпорынның келтіретін зиянының жалпы экономикалық бағасын және технологиялық шектеулер мен өнім түрлері бойынша осы бағаларды нақтылауды қарастырады.

Су ресурстарына әсері.

Сыра өнеркәсібінде сүтті салқындатуға және құрал-жабдықтарды жууға, шикізатты жууға, ертінді реагентін дайындау үшін қолданылады, сонымен қатар өнімді дайындау кезінде процесстің құрамына кіреді.

Жоғарғы санитарлы-гигиеналық талаптарға байланысты осы өнеркәсіптегі тағамдық өнімді өндіруде су ішімдік сапасыда қолданылады. Техникалық суды қолдану тек қана конденсаторды суытуда және тоңазытқыш қондырғыларының комперссорына, сонымен қатар вагон және малды тасымалдаушы автомашиналарды жууға және малды жуу үшін қолданылады. Сумен қамтамасыз ету системасы қайтымды және үйлесімді.

Канализация және ағыды су сипаттамасы.

Үлкен кәсіпорындарда канализацияның екі көзі қарастырылады: ластанған өндірістік және тұрмыстық ағынды су және ағынды ластанбаған су.

Өндірістік ағынды су биологиялық тазалау, тазалықты орнату немесе қаладағы ағынды суменен бірге қараудан өткізеді.

Сыра өнеркәсіп кәсіпорынының ағынды суы барлық құрамы бойынша тұрмыстық суға жақын, бірақ ластанған концентрациясы бұларда жоғары (БПКз-800 мг. О₂/л; ХПК- 2000 мг О/л; өлшенген заттар құрамы 2000 мг/л; азоттың барлығы 150 мг/л).

11кесте- Су сапасына қойылатын талаптар.

Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Су
Температура	с	18-ден кем
өлшенген Ве -	мг/л	50-200
жалпы қаттылық	мг – экв/л	2,7
тұздың болуы	мг/л	1500-2000
жалпы Ре	мг/л	0,1

12 кесте-Сарқынды су сипаттамасы

Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Сарқынды сулар
		Тазалауға дейін	Кейін
Мөлдірлілігі	си	0,5	1
өлшенген Ве -	мг/л	2000	500
Майлар	мг	1000	50
Иісі	балл	5	2
РН		6,5 - 8,5	7 – 8,5
ХПК	мг02/л	2000	1000
ВПК	мг02/л	800	400
Температура	с	18 - 25	10 - 22