3. Қаржылық есеп беруде біріккен қызмет бойынша қатысу үлесін көрсету ерекшеліктері

Негізгі және тәуелді заңды тұлғалардың консолидацияланған қаржылық есеп беруі. Негізгі занды тұлғалардың қаржылық есеп берулерінде тәуелді занды тұлғалардың инвестициясы консолидацияланған каржылық есеп беру кезінде «Тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің инвестициясының есебі» () деген бухгалтерлік есептін Стандартына сәйкес есепке алынуы мүмкін. Бұл жерде үлестік қатысу әдісін пайдаланады. Тәуелді занды тұлға – бұл инвестордың біршама ықпалында тұратын тұлға және ол еншілес те, бірігіп бақыланатын заңды тұлға да емес болып табылады.

Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес, егер басқа занды тұлға оның дауыс беруші акциясының 20-дан – 50% дейін иелік етсе, онда ол тәуелді шаруашылық серіктестігі болып танылады. Тәуелді шаруашылық серіктестігінің инвестициясы қаржылық есеп беру консолидациясына үлестік катысу әдісі бойынша есепке алынады, тек мына жағдайларды қоспағанда:

инвестициясы жақын арада сату мақсатымен алынса;

тәуелді шаруашынық серіктестігі қатаң шектелген ұзақ мерзімді жағдайда әрекет ететін болса.

Егер де инвестор тәуелді шаруашылык серіктестігінің еншілес тұлғасының да акциясына бірдей иелік етсе, онда ол еншілес тұлғаға қатыстысын 13 БЕС сәйкес консолидациялайды, ал қалған белігін, яғни тәуелді занды тұлғаның бөлігін –үлестік қатысу жолымен консолидациялайды.

Мысал. «Қымкент» ААҚ-на «Қызыл-көл» ААҚ 30% акциясы, яғни 600 мың тенге сома және 70% «Сызған» ЖШС үлестік қатысы, яғни 525 мың теңге сома жатады. Бұл жағдайда, «Қызыл-кел» ААҚтәуелді болып табылады, ал «Сызған» ЖШС - «Құмкент» ААҚ-ның еншілес кәсіпорны болып табылады. «Құмкент» ААҚ консолидацияланған бухгалтерлік балансын жасау процесі бірнеше кезеңдерден тұрады:

1)негізгі занды тұлғаның инвестициясының деңгейін еншілестің үлесіне азайтады (яғни 525 мың теңгеге) және еншілес занды тұлғаның жарлық капиталының деңгейін 750 мың теңгеге өсіреді; азшылықтың үлесі 225 мың теңгеге өседі;

2)негізгі заңды тұлғаға жатпайтын табыс үлесіне таратылмайтын табыс деңгейін азайтады және азшылықтың үлесін 231 мың теңгеге (770x30%) өсіру керек.

Егер де тәуелді занды тұлға өзінің тәуелді заңды тұлға ретіндегі анықтамасына сәйкес келуін тоқтатса, онда ол кезден бастап, оның инвестициясы кабылданған есеп саясатына сәйкес, ұзақ мерзімді инвестицияның есебі бойынша есепке алынады.

Кәсіпорында еншілес занды тұлғаның инвестициясы болмаса, онда ол жеке қаржылық есеп беруді жасайды.

Мысал. 01. 01. 2001 жылының жағдайы бойынша «Анар» ААҚ-на (негізгі заңды тұлға) «Гүлнәр» ААҚ 26% акциясы, яғни 700 мың теңге сома және «Ұлдана» ААҚ 35% акциясы, яғни – 500 мың теңге сома жатқан. 2001 жылы «Гүлнәр» ААҚ 145 мың теңге таза табыс алған және ол 58 мың теңгеге дивиденд жариялаған, «Ұлдана» ААҚ – 45 мың теңге таза табыс тапқан, 15 мың теңгеге дивиденд жариялаған. Негізгі заңды тұлға инвестицияның есебін үлестік қатысу әдісі бойынша жүргізген.

«Анар» ААҚ 01. 01. 2001 жылына инвестициясының баланстық құны 1200 мың теңгеге (700+500) тең болған. 01. 01. 2002 жылының басына «Анар» ААҚ-ның тәуелді занды тұлғалардың таза табысына қатысу үлесі мынаны құраған:

«Гүлнәр» ААҚ – 38 мың теңге (145x26%); «Ұлдана» ААҚ – 16 мың теңге (45x35%). Үлестік қатысудан «Анар» ААҚ-ның алатын жалпы табысы 54 мың теңге (38+16) құраған.

-          үлестік катысушымен байланысты міндеттеменің жалпы сомасы және осы қызметке қатысы жоқ міндеттемелер;

-          бірлескен кызметтің мақсаты бойынша оның басым бөлігіне сипаттама беру және олардың тізімін келтіру керек;

-          үлестік қатысумен байланысты ағымдағы активтердің, ұзақ мерзімді активтердің, ағымдағы міндеттемелердін, табыстардың және шығыстардың жиынтық сомасы.

Есептік кезенде кез келген заңды тұлғаның қызмет нәтижесін ша керек, өйткені каржылык есеп беруде келтірілген сандар (цифрлар) болған окиғаның себебін толық ша бермейді.

Көптеген себептердің ішінен ең маңыздысы зерттеледі, әсіресе бір занды тұлғаның екінші бір нарық субъектісімен болған ара қатынасы, яғни шаруашылық жүргізуші субъектің қаржылық нәтижесіне катты кері әсер еткен факторлар алынады. Егер де екі субъекттің арасында айрықша катынастар қалыптасса, онда олар «байланысқан тараптар» деп аталады. Ондай байланысқан тараптар қатынасын № 10 БЕС реттеледі. Занды тұлғаның қызметіне, яғни каржылық нәтижесіне және жағдайына әсер ететін негізгі факторлар, ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді.

Ішкі факторларға осы заңды тұлғаның қызметіне қатысты шешімдерді қабылдауға және басқаруға, жоспарлауға тікелей араласатын басшылардың іскерлік атағын (репутациясын) және жіктемесін жатқызуға болады. Кей кезде басшылардың қабылдаған шешімдеріне жақын туысқандары едәуір әсер етуі мүмкін. Сыртқы факторларға инвестициялық және контрактылық жағдайды жатқызуға болады.

Көптеген заңды тұлғаларға инвестиция көбінесе қосымша қаржылық ресурстарының көзі ғана болып табылады. Заңды тұлғаның бағалы қағазын ала отырып, инвестор оның басқару қызметімен байланысты құқын және оның мүлкін бірлесіп кожалық етуші болып табылады.

Контрактылық факторға заңды тұлғаның басқа субъектілермен жасаскан контрактісін, басқару аясына берілетін қызметін, есеп жүргізу тәсілін, ақпараттық қызмет көрсетуін жатқызуға болады. Бұл қызмет түрлерін басқарушы қызметкер шешім кабылдау үшін пайдалануы мүмкін және онымен айлалы (немесе епті) әрекет жасап және оны біршама өндеп содан соң жүзеге асыруы мүмкін.

Жоғарыда айтылғандар (жазылғандар) шын мәнінде занды тұлғаның қызметіне едәуір әсер етуі мүмкін, сондықтан бір-бірімен байланысты тараптар болып келесі жағдайларды сақтағанда ғана танылады:

-          заңды тұлға тікелей немесе жанама бір немесе бірнеше бақылаушы делдалдар арқылы бақыланатын кәсіпорынның қызметін бақылайды;

-          жеке тұлға езі есеп беретін заңды тұлғаның үлестік акциясын иелену арқылы жанама немесе тікелей бақылай алады;

-          басшы қызметкерлер (жоспарлауға, басқаруға, бақылауға жауап беретін және соған құқы бар тұлға), сондай-ақ жақын туыстық байланыстары бар жеке тұлғалар да.

Егер де екі заңды тұлғаның жалпы басшысы бір ғана тұлға болса шаруашылық жүргізуші субъектер 10 БЕС сәйкес байланысты тараптар болып танылмайды, өйткені ол бұл екі заңды тұлғанын өзара іскерлік катынасына саяси әсер етпейді; занды тұлға несиелік-қаржылық кәсіподақтық, қайырымдылық қызметте құрылса; егер де жабдықтаушылармен, сатып алушылармен, сауда агенттерімен баска да ұйымдармен экономикалық тұрғыдағы тәуелділіктерін аса үлкен емес үлестік қатынаста жасаған операциялары болады.

Занды тұлғаның қызметі белгілі бір дәрежеде нарықтың басқа субъектілеріне (жабдықтаушы, сатып алушы) тәуелді болып келеді, бірак олар бұл кезде оның саясатына әсер ете алмайды, өйткені олардын ара катынасы келісім-шарттык негізде жүреді, тек егер субъект басқа субъектпен басқару немесе ақпараттармен қамтамасыз ету келісім-шарттарын қоспағанда, бұл соңғы жағдай бір тараптың екінші тарапка әсер етуіне әкеледі, демек олар байланысқан тараптар ретінде танылуы мүмкін. Байланысқан тараптар арасындағы жасалатын операциялар шаруашылық қызметтің жай түрі болып табылады.

Кәсіпорын-инвестор өз кызметін тәуелді немесе еншілес занды тұлғалар аркыны жүзеге асырып, олар арқылы басқа заңды тұлғаның үлесін алады да, инвестицияланған занды тұлғаның саясатына біршама әсер етеді немесе оларды бақылауына алады.

Байланысқан тараптардың арасындағы операцияларды жасаған кезде анықталатын баға біршама дәрежеде түрлендірілуі мүмкін, ал байланыспаған тараптардың арасындағы операцияларды жасаған кезде мүндай мүмкіндік туындамайды.

Байланысқан тараптардың арасында өзара жасалатын операцияларға бағаны белгілеу үшін әртүрлі әдістер қолданылуы мүмкін:

- бақыланбайтын бағаларды салыстыру әдісі – экономиканың салыстырмалы нарығында сатып алушыларға сатылатын сатушымен ешқандай байланыста емес, ондағы салыстырынатын тауарларға сүйене отырып баға белгіленеді;

- қайта сатылатын бағасы бойынша – бұл әдіс тауарларды басқа тәуелсіз жақка сатқанға дейін байланысты тараптардың бірінен екіншісіне аударған жағдайда пайдаланынады. Бұл кезде сатушы тараптардан өз пайдасын және өз шығындарын өтеп алу үшін қайта сатылатын бағалар төмендетіледі;

- қосымша шығындар әдісі – жабдықтаушылардың жасаған шығындарына колайлы үстемелер косылады.

Қайта сату бағасын анықтау үшін орташа рентабельділік деңгейін пайдаланады, ал ол үқсас өнеркәсіп саласының айналысын немесе капиталды пайдалануын салыстыруға мүмкіндік береді.

Кей жағдайларда байланысты тараптардың пайдаланатын мәмілелерінде тек жасалған шығындар деңгейінде (өнімнің өзіндік құны бойынша) баға белгілеу басшылыққа алынуы мүмкін немесе жалпы баға белгілеуден бас тартады (демек, тегін қызмет көрсетеді).

Өзін-өзі бақылау сұрақтары: