ШОМУҲАММАД ШОЮНУС

Ўш 2005

بسم الله الرحمن الرحيم

КИРИШ.

Оллоҳ таолога беадад ҳамд ва шукрлар, икки олам сарвари МУҲАММАД мустафо соллАЛЛОҲУ алайҳи ва салламга кўпдан кўп дуруд ва солавотлар бўлсин.

Мен кўпдан буён, 1957-1958 йиллар мадрасада ўқиб юрган вақтларимдаёқ “Сарф илми” ҳақида бир рисола ёзиш ҳақида ўйлар эдим. Ўша вақтда қўлимда дўстим Билолиддин қори ҳадя қилган “Ҳадятут туллоб” номли китоб бор эди. Бу китоб менга деярли ёд бўлиб, толиблар тўпланишиб менинг олдимга “сарф илмининг қоидалари ҳақида сўрашгани келар эди, муаллимларнинг эса вақтлари ҳам тоқатлари ҳам етишмас эди, шунинг учун мен эринмасдан батафсил жавоб берар эдим. Бир неча марта қўлёзмасини тайёрлаб тегишли одамларга бердим, лекин уни босиш муяссар бўлмади. Шундай бўлсада қўлёзма ҳолатда озгина миқдорда чиқарган бўлдик.

Ҳозир эса имконият вужудга келиб бу китобни чиқаришга аҳд қилдим.

Маълумки толиби илмлар уч тоифа бўлади. Ўта зеҳнли, ўртача ва қуйи зеҳнли. Биринчи тоифадаги толиблар сабоқни бир ёки икки марта такрорлаб қўйсалар кифоя. Кейинги тоифадаги толиблар (ўзим ҳам шу тоифаларданман) серхон бўлишлари ва китоб қўлларидан тушмаслиги керак.

Бу китобни ўша кейинги тоифаларга мўлжаллаб ёздим, шу боис ҳар бир қоидани ўз ишлайдиган ўрнида такрор-такрор келса ҳам зикр қилиб ўтдим, токи толиби илм ҳам мажбуран такрор қилиб борса қалбига жо бўлиб қолса ажаб эмас.

بسم الله الرحمن الرحيم

1-дарс.

Сарф илми илмларнинг онаси бўлиб ҳисобланади, чунки бу илмсиз араб тилини ўрганишни тасаввур қилиб бўлмайди. Бу илм билан араб тилидаги сўзларнинг ўзаклари, қўшимчалари, қандай қилиб бир сўздан бошқа сўзларни ясашни, хуллас ҳар бир сўзнинг охирги ҳарфидан (эъробга мўлжалланган ҳарфларидан) ташқари барча ҳарфларининг ҳолатлари ўрганилади. Забардаст олимлар ёзиб қолдирган хазиналарнинг очқичи - сарф илмидир. Олимлар бу илмни қирғоқдан катта кемаларга олиб борадиган қайиққа ўхшатадилар.

***

Билингки араб тилидаги сўзлар уч қисмдан иборат:

1. Исм - масалан فََرسٌ (от)

2. Феъл - -- ;-- يَكْتُبُ (ёзади)

3. Ҳарф - -- ;-- مِنْ ( --дан )

1. Исм деб, ўзи мустақил бир маънога далолат қилиб, маъносидан замон ва ҳаракат англашилмайдиган сўзларга айтилади. М: رَجُلٌ ( киши)

2. Феъл деб, ўзи мустақил маънога далолат қилиб, маъносидан ҳаракат ва замон англашилган сўзларни айтилади. М: كًتَبَ ёзди. يَكْتُبُ ёзади; ёзяпти. (қачон?)

3. Ҳарф деб, бошқа калималар ёрдамисиз ўзи мустақил бир маънога далолат қилолмайдиган сўзларни айтилади. М: إِلَى (--га), مِنْ (-дан), فِى (-ичида).

2-дарс. Мезон.

Ўзбек тилидаги каби араб тилида ҳам битта сўздан бошқа маънодаги бир неча сўз ясалади. Масалан иш

сўзига, –чи, -хона, -лар каби қўшимчаларни қўшсак ишчи, ишхона, ишлар каби бир бирига ҳам лафзан ҳам маънан қариндош бўлган сўзлар келиб чиққани каби араб тилида ҳам масалан عَمَل сўзига тегишли қўшимчалар қўшиб бошқа маънодаги сўзлар ясалади. Чунончи مَعْمَل - ишхона, عامِل – ишчи, أَعْما ل- ишлар.

Мисоллардан кўриниб турибдики араб тилида сўз ясовчи қўшимчалар сўзнинг олдига, ўртасига, охирига қўшилаверар экан, бу эса сўзнинг ўзагини топиб олишни бинобарин араб тилини ўрганишни ниҳоятда қийинлаштиради. Буни осонлаштириш учун олимлар сўзларнинг ўзагини осонгина аниқлаб берадиган тарозу ўйлаб топдилар ва ўзак ҳарфлари учун(ف’ع, ل ) ҳарфларини танлаб, зиёда (қўшимча) ҳарфларни ўз ҳолида қолдирдилар, яъни мазкур учала ҳарф тарозуда тош ўрнини бажарса, зиёда ҳарфлар пасанги ўрнини бажаради. М: كِتابٌ сўзи فِعالٌ вазнига тушади. Бунда ك ҳарфи ف нинг, ت ҳарфи ع нинг, ب ҳарфи ل нинг баробарига тўғри келади, бинобарин бу уч ҳарф (كتب ) ўзак ҳарфлари бўлиб, (ا) ҳарфи зоидадир. Тарозуда ҳам унга пасанги қилиб худди шу (ا)ни қўйилган.

Мана шу (ف’ع, ل ) баробарига тушган ҳарфларни аслий ҳарфлар, уларнинг баробарига тушмаган (ўзи ўзининг баробарига тушган) ҳарфларни зоида ҳарфлар дейилади.

2.Калималар, таркибидаги аслий ҳарфларининг саноғига қараб уч турли бўлади:

1.Сулосий, уч ҳарфли сўзлар. М: فَرَسٌ , كَتَبَ, اِفْتَرَسَ, كَاتِبٌ

Бу сўзларнинг тарозиси فَاعِلٌ, اِفْتَعَلَ, فَعَلَ, فَعَلٌ дир.

2.Рубоий, тўрт ҳарфли сўзлар. М: دَحْرَجَ=فَعْلَلَ, فَعْلَلٌ=جَعْفَرٌ

3.Хумосий, беш ҳарфли сўзлар.М: فَعَلْلَلٌ==سَفَرْجَلٌ каби.

Эслатма. Агар калиманинг аслий ҳарфлари учтадан ортиқ бўлса, уни тўлдириш учун тарозига ل ҳарфидан қўшилади.

Фақат учта аслий ҳарфдан тузилган калималар сулосий мужаррад дейилади: فَعْلَ=كَتَبَ, فِعْلٌ=رِجْلٌ каби.

Таркибида аслий ҳарфлари учта бўлиб улардан ташқари зоида ҳарфлар ҳам бўлса уни сулосий мазид дейилади:

افْتَعَلَ=اكْتَسَبَ

Фақат тўртта аслий ҳарфдан тузилган сўзларни рубоий мужаррад дейилади: فَعْلَلٌ==جَعْفَرٌ каби. Агар унинг таркибида зоида ҳарф ҳам бўлса уни рубоий мазид дейилади: تَفَعْلَلَ==تَدَحْرَجَ каби.

3-дарс. Масдар.

Масдар, ҳаракат номи бўлиб ўзбек тилидаги таржимасига –моқ ёки –иш қўшимчаси қўшилади. М:

ضَرْبٌ ---урмоқ, уриш; كَتْبٌ—ёзмоқ, ёзиш каби.

Шундай қилиб бошқа сўз ясаш учун берилган сўзнинг ўзагига зоида ҳарфлар қўшилади. Бу қоидани араб тилида иштиқоқ қоидаси дейилади.

Араблар ҳар бир масдардан исм ва феъл бўлиб ўн икки хил маънодаги калималарни иштиқоқ қилиб чиқарадилар. Масалан: ضَرْبٌ дан қуйидагилар чиқади.

1.ضَرَبَ урди бир киши маълум феъли мозий.(ўтган замон). 2. يَضْرِبُ уради бир киши маълум феъли музореъ (келаси замон).

3. ضارِبٌ исми фоил урувчи бир киши.

4. مَضْروبٌ исми мафъул урилувчи бир киши.

5. لَمْ يَضْرِبْ феъли жаҳд урмади бир киши.

6. لآيَضْرِبُ феъли нафй урмайди бир киши.

اضْرِبْ амри белом (ломсиз амр) ур сен бир киши!

8. لِيَضْرِبْ амри бо-лом (ломли амр) урсин бир киши!

9. لاتَضْرِبْ феъли наҳй урма сен бир киши!

10. مَضْرِبٌ уришнинг жойи ва вақти исми замон ва макон.

11. مِضْرابٌ исми олат уришнинг асбоби.

12. أَضْرَبُ исми тафзил урадиганроқ бир киши.

4-дарс. Феъли мозий.

Мозий феъли маълум ва мажҳул бўлиб, ҳар қайсиси 14 сиға (кўриниш) да бўлади. Буларнинг олтитаси ғоиб (3 шахс), олтитаси мухотаб (2 шахс-тингловчи) ва иккитаси мутакаллим (сўзловчи) учун бўлади. Булардан ғоиб ва мухотаб олти сиғадан бўлиб учтаси музаккар (эркаклар), учтаси муаннас (аёллар) учун бўлади. Мозий феъли қуйидагича тусланади:

ضَرَبَ урди 1 киши, маълум феъли мозий, ғоиб музаккар воҳид.

ضَرَبَا урди 2 киши, маълум фъли мозий, ғоиб муз. тасния.

ضَرَبُوا урди кўп кишилар, маълум фъли мозий, ғоиб муз. жамъ.

ضَرَبَتْ урди 1 аёл. маълум фъли мозий, ғоиб муаннас воҳид.

ضَرَبَتا урди 2 аёл. маълум фъли мозий, ғоиб муаннас

тасния.

ضَرَبْنَ урди кўп аёл. маълум фъли мозий, ғоиб муаннас жамъ.

ضَرَبْتَ урдинг 1 киши, мл/фъли мозий мух. муз. воҳид.

ضَرَبْتُما урдинг 2 киши мл/фъли мозий мух. муз.тасния.

ضَرَبْتُمْ урдинг кўп киши мл/фъли мозий мух. муз. жамъ.

ضَرَبْتِ урдинг 1 аёл. мл/фъли мозий мух. муан/с воҳид.

ضَرَبْتُما урдинг 2 ал.мл/фъли мозий мух.муаннас тасния.

ضَرَبْتُنََّ урдинг кўп аёл.мл/фъли мозий мух. муан/с жамъ.

ضَرَبْتُ урдим мен. Мутакаллим воҳид.

ضَرَبْنا Урдик биз. Мутакаллим жамъ.

5-дарс. Мажҳул феъли мозий.

1қоида.Маълум феъли мозийни мажҳул қилиш учун мо қабл охири (охиридан олдинги ҳарф) ни касра,ундан аввалги барча ҳаракатли ҳарфларни замма қилинади.Сукунли ҳарфлар эса ўз ҳолида қолади. М: ضَرَبَ—ضَرِبَ--ضُرِبَ

Бу ҳам 14 сиға бўлиб мозийи маълумдек тусланади.

Мажҳул феъли мозий.

Шах-си	музаккар			муаннас			маъноси
	1	2	жамъ	1	2	жамъ
غائب	ضُرِبَ	ضُرِبا	ضُرِبُوا	ضُرِبَتْ	ضُرِبَتا	ضَرِبْنَ	урилди.
مُخاطَب	ضُرِبْتَ	ضُرِبْتُما	ضُرِبْتُمْ	ضُرِبْتِ	ضُرِبْتُما	ضُرِبْتُنَّ	урилдинг
مُتَكَلِّم	ضُرِبْتُ	урилдим				ضُرِبْنا	урилдик

Феъли музореъ.

2-қоида. Мозий феълини музореъга айланриш учун феълнинг олдига музораъат ҳарфлари ( ن أ ت ي ) дан бирини қўйилади.

Бу феъл ҳам, умуман буйруқ феълининг маълум формасидан ташқари ҳамма феъллар мозий феъли каби 14 сиғадан иборат бўлади ва мозий каби тусланади.

Бундан кейин китоб ортиқча семириб кетмаслиги учун феълларнинг маълум ва мажҳулини битта жадвалга бирлаштирамиз.

шах- си	музаккар				муаннас			Маъ- носи
	1	2	жамъ		1	2	жамъ
غائب	يَضْرِبُ	يَضْرِبانِ	يَضْرِبُونَ		تَضْرِبُ	تَضْربانِ	يَضْرِبْنَ	уради
مُخاطَب	تَضْرِبُ	تَضْرِبانِ	تَضْربُونَ		تَضْرِبينَ	تَضْربانِ	تَضْرِبْنَ	урасан
مُتَكَلِّم	أَضْرِبُ	ураман					نَضْرِبُ	урамиз
غائب	يُضْرَِبُ	يُضْرَِبانِ		يُضْرَِبُونَ	تَُضْرَِبُ	تَُضْرَبانِ	يُضْرَبْنَ	урилади
مُخاطَب	تُضْرَِبُ	تُضْرَِبانِ		تُضْرَبُونَ	تُضْرَِبينَ	تُضْرَبانِ	تُضْرَِبْنَ	уриласан
مُتَكَلِّم	أَُضْرَِبُ	уриламан					نُضْرَِبُ	уриламиз

3-қоида. Маълум феъли музореъни мажҳул қилиш учун мо қабл охири (охиридан аввалги ҳарф) ни фатҳа, ҳарфи музораъатни замма қилинади.

يَضْرِبُ— يَضْرَبُ—يُضْرَبُ

6-дарс. Исми фоил.

Исми фоил сулосий мужарраддан فاعل вазнида ясалади ва олти сиға бўлиб учтаси мухзаккар, учтаси муаннас учун бўлади.

музаккар			муаннас			Маъноси
1	2	жамъ	1	2	жамъ
ضارِبٌ	ضاربانِ	ضاربون	ضاربةٌ	ضاربَتَانِ	ضارباتٌ	урувчи

Исми мафъул сулосий мужарраддан مَفْعُولٌ вазнида келади ва бу ҳам олти сиға бўлади.

Исми мафъул.

музаккар			муаннас			Маъ-носи
1	2	Жамъ	1	2	жамъ
مَضْروبٌ	مَضْروبانِ	مَضْروبون	مَضْروبَةٌ	مَضْروبَتانِ	مَضْروباتٌ	урилувчи

Фъли жаҳд.

Феъли жаҳд мозий феълининг инкори бўлиб, уни феъли музореънинг аввалига жазм қилувчи لَمْ калимасини олиб келиш билан ясалади. Воҳид сиғаларида яъни, يَضْرِبُ ‘ تَضْرِبُ ‘ أضْرِبُ ‘ نَضْربُ сиғаларида охирги ҳарф сокин қилинади. Музаккарнинг тасния ва жамъ сиғаларидаги ن ларни туширилади. Муаннас жамъларидаги фатҳали نَ замир бўлгани учун уни туширилмайди. Бу ҳам 14 сиға бўлади. لَمْ نَضْربْ урмадик.

لَم يَضْرِبْ урмади, لَمْ تَضْربْ урмадинг, لَمْ أضْرِبْ урмадим.

шах- си	музаккар			муаннас
	1	2	жамъ	1	2	жамъ
غائب	لَمْ يَضْرِبْ	لَمْ يَضْرِبا	لَمْ يَضْرِبُوا	لَمْ تَضْرِبْ	لَمْ تَضْربا	لَمْ يَضْرِبْنَ
مُخاطَب	لَمْ تَضْرِبْ	لَمْ تَضْرِبا	لَمْ تَضْربُوا	لَمْ تَضْرِبي	لَمْ تَضْربا	لَمْ تَضْرِبْنَ
مُتَكَلِّم	لَمْ أَضْرِبْ					لَمْ نَضْرِبْ
غائب	لَمْ يُضْرَِبْ	لَمْ يُضْرَِبا	لَمْ يُضْرَِبُوا	لَمْ تُضْرَِبْ	لَمْ تُضْرَبا	لَمْ يُضْرَِبْنَ
مُخاطَب	لَمْ تُضْرَِبْ	لَمْ تُضْرَِبا	لَمْ تُضْرَبُوا	لَمْ تُضْرَِبي	لَمْ تُضْرَبا	لَمْ تُضْرَِبْنَ
مُتَكَلِّم	لَمْ أُضْرَِبْ					لَمْ نُضْرَِبْ

Фъли нафй.

Нафй феъли музореънинг инкори бўлиб уни феъли музореънинг аввалига нафй қилувчи لا калимасини олиб келиш билан ясалади. Бу ҳарф омил эмас, шунинг учун феълнинг охирини ўзгартирмайди. Бу феъл ҳам 14 сиға бўлиб музореъ каби тусланади. Маъноси ҳам инкорга айланади, яъни уради – урмайдига, урасан – урмайсанга айланади ва ҳоказо.

шах- си	музаккар			муаннас
	1	2	жамъ	1	2	жамъ
غائب	لا يَضْرِبُ	لا يَضْرِبانِ	لا يَضْرِبُونَ	لا تَضْرِبُ	لا تَضْربانِ	لا يَضْرِبْنَ
مُخاطَب	لا تَضْرِبُ	لا تَضْرِبانِ	لا تَضْربُونَ	لا تَضْرِبينَ	لا تَضْربانِ	لا تَضْرِبْنَ
مُتَكَلِّم	لا أَضْرِبُ					لا نَضْرِبُ
غائب	لا يُضْرَِبُ	لا يُضْرِبانِ	لا يُضْرَِبُونَ	لا تُضْرَِبُ	لا تُضْرَبانِ	لا يُضْرَِبْنَ
مُخاطَب	لا تُضْرَِبُ	لا تُضْرِبانِ	لا تُضْرَبُونَ	لا تُضْرَِبينَ	لا تُضْرَبانِ	لا تَضْرَِبْنَ
مُتَكَلِّم	لا أَُضْرَِبُ					لا نُضْرَِبُ

Маълум феъли нафйни 3 – қоидага асосан мажҳул қилинади ва музореънинг мажҳули каби тусланади. Маънолари ҳам инкорга айланади, масалан: урмайди-урилмайдига,урмайсан-урилмайсанга,урмайман-урилмайманга айланади. Тасния жамълар ҳам шу каби ўзгаради.

7-дарс. Амр белом. (Ломсиз амр)

4-қоида. Амр белом маълум феъли музореънинг олтита мухотаб сиғасидан икки амал билан олинади.

1-амал. Феълнинг охирига қараймиз агар саҳеҳ ҳарф бўлса уни сокин қиламиз. М: تَضْرِبُ—تَضْرِبْ

Агар феълнинг охири ҳарфи иллат яъни, و ا ى ҳарфларидан бири бўлса уни ҳазф қилинади яъни, туширилади. Масалан: يَرْمى – يَرْمِ‘ يَخْشَى – يَخْشَ ‘ يَدْعُو- يَدْعُ

Агар феълнинг охири мудғам яъни жуфтланган ҳарф бўлса ўз ҳолида қолади. Лекин ҳаракатларнинг енгили бўлгани учун мудғам ҳарфга фатҳа ёки сукунга ҳаракат беришда асл бўлгани учун касра берилади.Агар ع баробаридаги ҳарф заммали бўлса унинг заммаси ўз ҳолида қолади. Масалан:

تَرُدُّ – تَرُدَّ- تَرُدِّ – تَرْدُدْ تَفِرُّ- تَفِرِّ- تَفِرَّ- تَفْـرِِرْ

Мисолдан кўриниб турибдики агар идғомни ечиб жуфтланган ҳарфларни алоҳида ёзсак биринчи ҳолатдаги каби охирги ҳарфни сокин қиламиз.

2-амал. Ҳарфи музораъатни олиб ташлаб, унинг мо ялийси яъни, ундан кейинги ҳарфга қараймиз,агар ҳаракатли бўлса амр олинган бўлади. М: تَـَثِبُ- تَثِبْ- ثِبْ - сакра! Агар шу ҳолатда охири мудғам бўлиб, айн боби яъни, айн баробаридаги ҳарф заммали бўлса, охирги ҳарфда тўрт важҳ, агар заммали бўлмаса уч важҳ жоиздир. Масалан:

تَرُدُّ- رُدُّ- رُدَّ – أُرْدُدْ ‘ تَفِرُّ- فِرَّ- فِرِّ- إِفْرِرْ

Агар мо ялий ҳарф музораъат сокинли бўлса айн бобига қараймиз, агар у заммали бўлса юқоридаги мисолларнинг сўнги ҳолатидаги каби аввалига заммали васлийя олиб келамиз, агар у заммали бўлмаса касрали ҳамзаи васлийя олиб келамиз.Масалан:

تَنْصُرْ- أُنْصُرْ ‘ تَضْرِبْ- أِضْرِبْ ‘ تَحْمَدْ- أِحْمَدْ

Амр белом мухотаб сиғасидан олингани учун олти сиға бўлади.

музаккар			муаннас			Маъ-носи
1	2	Жамъ	1	2	жамъ
إضْرِبْ	إضْرِبَا	إضْرِبُوا	إضْرِبِى	إضْرِبَا	إضْرِبْنَ	Ур(инглар)

.

Амр бо-лом.

(Ломли буйруқ феъли)

Амр бо лом феъли музореънинг олтита ғоиб ва иккита мутакаллим сиғасининг аввалига жазм қилувчи касрали لِ ҳарфини олиб келиш билан ясалади.Феълнинг охири феъли жаҳд каби жазм қилинади.

шах- си	музаккар			муаннас			Маъ-носи
	1	2	жамъ	1	2	жамъ
غائب	لِيَضْرِبْ	لِيَضْرِبا	لِيَضْرِبُوا	لِتَضْرِبْ	لِتَضْربا	لِيَضْرِبْنَ	урсин

Урайлик لِنَضْرِبْ Урайин لأضْرِبْ مُتَكَلِّمْ

Мажҳули амри бо-лом.

Амри бо ломнинг мажҳули 14 сиға бўлиб 3 қоида орқали мажҳул қилинади. Маъноси урилсин, урилгин, урилайин ва урилайлик бўлади.

шах- си	музаккар			муаннас
	1	2	жамъ	1	2	жамъ
غائب	ْ ليُضْرَِبْ	لِيُضْرَِبا	لِيُضْرَِبُوا	لِتُضْرَِبْ	لِتُضْرَبا	لِيُضْرَِبْنَ
مُخاطَب	لِتُضْرَِبْ	لِتُضْرَِبا	لِتُضْرَبُوا	لِتُضْرَِبي	لِتُضْرَبا	لِتُضْرَِبْنَ
مُتَكَلِّم	لأُضْرَِبْ					لِنُضْرَِبْ

Феъли наҳй.

шах- си	музаккар			муаннас
	1	2	жамъ	1	2	жамъ
غائب	لا يَضْرِبْ	لا يَضْرِبا	لا يَضْرِبُوا	لا تَضْرِبْ	لا تَضْربا	لا يَضْرِبْنَ
مُخاطَب	لا تَضْرِبْ	لا تَضْرِبا	لا تَضْربُوا	لا تَضْرِبي	لا تَضْربا	لا تَضْرِبْنَ
مُتَكَلِّم	لا أَضْرِبْ					لا نَضْرِبْ
غائب	لا يُضْرَِبْ	لا يُضْرَِبا	لا يُضْرَِبُوا	لا تُضْرَِبْ	لا تُضْرَبا	لا يُضْرَِبْنَ
مُخاطَب	لا تُضْرَِبْ	لا تُضْرَِبا	لا تُضْرَبُوا	لا تُضْرَِبي	لا تُضْرَبا	لا تُضْرَِبْنَ
مُتَكَلِّم	لا أُضْرَِبْ					لا نُضْرَِبْ

Феъли наҳйни музореънинг аввалига жазм ва наҳй қилувчи яъни, феълни содир қилишдан қайтарувчи لا калимасини олиб келиш билан ясалади. Маъноси ғоибда- урмасин (лар), мухотабда- урма (гин; нглар), мутакаллимда- урма (йин; йлик) бўлади.

8-дарс.Исми замон ва исми макон.

Исми замон ва макон айн боби касрали бўлган сулосий мужарраддан, ва агар ف нинг баробарида ҳарфи иллат келган бўлса қайси бобдан бўлишидан қатъий назар مَفْعِـلٌ вазнида келади. Масалан:

يَضْرِبُ- مَضْرِبٌ ‘ يَـثِـبُ- مَوْثِبٌ ‘ يَـيْسُرُ- مَيْسِرٌ ‘ يَنْعِـمُ- مَـنَعِـمٌ

Бошқа боблардан ва ноқис, лафиф ва мултавий феълларнинг қайси бобдан бўлишидан қатъий назар مَفْعَـلٌ вазнида келади.Масалан:

يَنْصُرُ- مَنْصَرٌ‘ يَعـْـلـَمُ- مَعْـلـَمٌ ‘ يَرْمى- مَرْمًى ‘ يَدْعُوا- مَدْعًى

воҳид	тасния	жамъ	маъноси
مَضْرِبٌ	مَضْرِبَانِ	مَضَارِبُ	Уришнинг жойи ва вақти

9-дарс. Исми олат.

Сулосий мужарраддан уч хил вазнда келади.

1.مِفْعَـلٌ – مِعْوَلٌ – ўйиш асбоби – курак-кетмон, مِبْرَدٌ – эгов.

2.مِفْعَـلَةٌ – مِكـْنَسَةٌ – супурги,

3. مِفْعالٌ – مِضْرابٌ – уриш асбоби, مِنْـقارٌ – чўқиш асбоби.

Исми олат ҳам уч сиға бўлади.

воҳид	тасния	жамъ	маъноси
مِضْراِبٌ	مِضْراِبَانِ	مَضَارِيبُ	Уришнинг 1,2,кўп асбоби.

Исми тафзил.

Исми тафзил икки шахснинг бир сифатда иштирок қилиб, бири иккинчисидан шу сифатда ортиқлигини билдирадиган исмдир. У олти сиға бўлиб, сулосий мужарраддан музаккари- أ فْعَـلُ, муаннаси- فُعْـلَى вазнида келади. Бизнинг мисолимизда маъноси- урадиганроқ 1, 2, кўп кишилар, ёки хотинлар бўлади.

музаккар			муаннас
1	2	жамъ	1	2	жамъ
أضْرَبُ	أضْرِبَانِ	أضْرِبُونَ	ضُرِْبَِى	ضُرِْبَيانِ	ضُرِْبَيَا تٌ

Шундай қилиб битта ضَرْبٌ – масдаридан исм бўлиб феъл бўлиб ўн икки хил сўз туркумини чиқардик. Ҳамма сиғалари билан ҳисобланганда 192 та кўринишга эга бўлади.

10- дарс.

Араб тилида ҳамма феъллар 22 бобдан иборат бўлиб 4 босқичга бўлинади.

1 сулосий мужаррад 6 боб, 2 сулосий мазид 12 боб, 3 рубоий мужаррад 1 боб, 4 рубоий мазид 3 боб.

1. Сулосий мужаррад.

1 Урмоқ --- --- - ضَرَبَ- يَضْرِبُ- ضَرْبًا فَعَلَ-يـَفْعِـلُ 1

2 Ёрдам бермоқ---نَصَر-يَنْصُرُ- نَصْرًا و نُصْرَةً -َ-- يَفْعُـلُ فَـعَـلَ 2

3 Манъ қилмоқ--- - مَنْعًا-- مَنَعَ- يَمْـنَعُ فَعَـلَ- يَـفْعَـلُ 3

4 Мақтамоқ--------- حَمِدَ- يَحْمَدُ- حَمْدًا فَعِـلَ- يَـفْعَـلُ4

5 Неъматланмоқ---فَعِلَ- يَفْعِلُ- نَعِمَ- يَنْعِمُ- نَعْمًا- و نِعْمَةً 5

6 Шарафли бўлмоқ---- فَعُلَ- يَفْعُلُ- شَرُفَ- يَشْرُفُ- شَرَفًا وشَرافَةً 6

Бу боблар бир биридан мозий ва музореъдаги ع нинг ҳаракатлари билан ажрайди. Уларнинг тартибини ёдда сақлаш осон бўлсин учун қуйидаги бир мисра шеърни ҳавола қиламиз.

فتحه كسره فتحه ضمه فتحتان

كسره فتحه كسره كسره صمتان

Фатҳа касра фатҳа замма фатҳатон, Касра фатҳа касра касра замматон

Бу бобларнинг ҳар бирини ўрганиб чиқишдан аввал ақсом билан танишиб чиқамиз, яъни араб тилидаги калималар, таркибида ҳарфи иллат ёки тазъиф (иккиланган ҳарф) бўлиши ёки бўлмаслиги жиҳатидан яна етти қисмга бўлинади.

1. Саҳеҳ – аслий ҳарфлари ҳарфи иллат ҳам, иккиланган ҳам бўлмаган калималардир. Масалан:

ضَرَبَ-- أكْرَمَ

2. Музоаф- бу икки хил бўлади:

а) Музоафи сулосий, ع билан ل нинг баробарига иккита бир хил ҳарф тўғри келган уч ҳарфли калимадир. М:

فَرَّ—فَرَرَ- فَعَلَ

б) Музоафи рубоий, ف билан биринчи ل нинг ва ع билан иккинчи ل нинг баробарига бир хил ҳарф келган тўрт ҳарфлик калималардир. Масалан: صَرْصَرَ- فَعْـلـَلَ

3. Мусол, ف нинг баробарига ҳарфи иллат келган калимадир. М: وَثَبَ—يَسَرَ—فَـعَـلَ

4. Ажваф, ع нинг баробарига ҳарфи иллат келган калимадир. М: باعَ—بَيَعَ—قالَ—قَوَلَ—فَعَلَ

5. Ноқис, ل нинг баробарига ҳарфи иллат келган калимадир. М: رَمى—رَمَي—دَعا—دَعَـوَ—فَعَـلَ رَخُـوَ—فَعُـلَ

6. Лафиф, ع билан ل нинг баробарига ҳарфи иллат келган калималардир. М: رَوَيَ—فَعَلَ قَوِيَ—فَعِلَ

7. Мултавий, ف билан ل нинг баробарида ҳарфи иллат келган калималардир. М: وَلِيَ—فَعِلَ وَشَيَ - فَعَلَ

11 Дарс.

Араб тилидаги барча калималар мана шу етти хил қисмдан холий бўлмайди, яъни қайси калимани олманг шулардан бири бўлиб чиқади. Энди ҳар бир бобни шу ақсом асосида кўриб чиқамиз.

1 боб. Саҳеҳ.

1 бобнинг саҳеҳига мисол ضَرَبَ يَضْرِبُ бўлиб биз буни юқорида кўриб чиқдик, тўхталиб ўтирмаймиз.

Музоаф.

Бу бобнинг музоафига мисол فَرَّ يَفِرُّ дир.

فَرَّ мозий يَفِرُّ Музореъ فِرارًا масдар қочмоқ, فارٌّ исми фоил, مَفْرورٌ исми мафъул, لَمْ يَفِرَّ феъли жаҳд, لا يَفِرُّ

Феъли нафй, فِرَّ амри белом, لِيَفِرَّ амри бо-лом, لا تَفِرَّ

наҳй ҳозир, َمَفِرٌّ исми замон ва исми макон,مِفْـرارٌ исми олат, أفَرُُّ исми тафзил.

Феъли мозий.

فَرّ َаслида فَرَر эди. 5 қоида, идғом қоидаси: ҳар қачон икки бир жинсли ҳарф бир ўринда келса бу ҳарфларни бир- бирига киргизиб идғом қилиш лозим. Лекин бунинг икки шарти бор. 1-бир жойда қўшни бўлиб келиши керак, 2-аввалгиси сокин кейингиси ҳаракатли бўлиши керак.

Шунинг учун فَرَرَ даги аввалги ر нинг ҳаракатини олиб, ёнидаги ҳарфларга қараймиз, унга муҳтож ҳарф йўқ экан, уни ташлаб юборамиз. فَرْرَ бўлди ва идғомнинг иккала шарти ҳам вужудга келди. Идғом қиламиз. فَرَّ бўлади.

шах- Си	музаккар			муаннас
	1	2	жамъ	1	2	жамъ
غائب	فَرَّ	فَرَّا	فَرُّوا	فَرَّتْ	فَرَّتا	فَرَرْنَ
مُخاطَب	فَرَرْتَ	فَرَرْتُما	فَرَرْتُمْ	فَرَرْتِ	فَرَرْتُما	فَرَرْتُنَّ
مُتَكَلِّم	فَرَرْتُ	Қочдим		Қочдик		فَرَرْنا
غائب	فَُرَّ	فَُرَّا	فَُرُّوا	فَُرَّتْ	فَُرَّتا	فَُرِرْنَ
مُخاطَب	فَُرِرْتَ	فَُرِرْتُما	فَُرِرْتُمْ	فَُرِرْتِ	فَُرِرْتُما	فَُرِرْتُنَّ
مُتَكَلِّم	فَُرِرْتُ	Қочирилдим		Қочирилдик		فَُِرَرْنا

6 қоида. Ғоиб муаннас жамъ сиғасидан бошлаб охиригача 9 та сиғада идғом ечилиб кетган, бунга сабаб феълга ёпишиб келадиган 8 та лавоҳиқ ( замир) бор, буларнинг 4 таси сокинли бўлиб, ўзидан аввалги ҳарфни ҳаракатли бўлишини тақозо қилади, булар ғоиб музаккар тасниясидаги “алиф”, ғоиб музаккар жамъидаги “вов”, ғоиб муаннасдаги ت лар ва музореъ мухотаб воҳидидаги ى ( تَضْرِبِينَ فِرّى )

Буларнинг яна тўрттаси ҳаракатли бўлиб ўзидан аввалги ҳарфни сокинли бўлишини талаб қилади.

Булар мазкур 9 сиғадаги تُنَّ تُ نا نَ تَ تُما تُمْ تِ تُما ِ замирларидир.

Шу сабаб, яъни аввалги ر эмас кейингиси сокин бўлиб идғомнинг 2 шарти бузилганлиги учун мазкур 9 сиғада идғом ечилиб кетган.

Эслатма: Мозийнинг ғоиб муаннас воҳиди ва тасниясидаги сокинли تْ фақат шу сиғаларгагина ёпишиб келади ва замир бўлиб ҳисобланмайди.

Иккинчи қоидага биноан мажҳул қиламиз. Бунинг учун аввало فَرَّ ни аслига қайтарамиз فَرَرَ бўлди. Сўнг мажҳул қилиб, 5 қоидага асосан идғом қиламиз:

فَرَرَ-- فَرِرَ-- فُرِرَ-- فُـُرْرَ-- فُـُرَّ

Бу ерда ҳам فُـرِرْنَ дан бошлаб охиригача 9 сиғада 6 қоидага биноан идғом ечилиб кетган.

Феъли музореъ.

يَفِـرُّ аслида يَفْـرِرُ эди 1нчи ر нинг ҳаракатини унга муҳтож бўлгани учун мо қаблисига олиб берамиз يَـفـرْرُُ бўлади, сўнг 5 қоидага биноан идғом қиламиз يَفِـرُّ бўлади.

шах- си	музаккар			муаннас
	1	2	жамъ	1	2	жамъ
غائب	يَفِرَّ	يَفَِرَّانِ	يَفِرُّونَ	تَفِرَّ	تَفِرَّانِ	يَفَْرِرْنَ
مُخاطَب	تَفرُّ	تَفرَّانِ	تَفرَّونَ	تَفِرَّينَ	تَفِرَّانِ	تَفْرِرْنَ
مُتَكَلِّم	أ فِرُِّ	Қочаман		Қочамиз		نَفَِرُّ
غائب	يُفَُرَّ	يُفَرَّانِ	يُفَرُّونَ	تُفَرَّ	تُفََرَّانِ	يُفَرَِرْنَ
مُخاطَب	تُفرِّ	تُفرِّانِ	تُفَرِّونَ	تُفَرِِّينَ	تُفَرِّانِ	تُفْرَِرْنَ
مُتَكَلِّم	أ ُفَرُِّ					نُفََرُّ
		қочириламан		қочириламиз

يَفِرُّ ни мажҳул қилиш учун эса аслига қайтарамиз يَفْرِرُ бўлади. 1нчи ر нинг ҳаракатини мо қаблисига бериб 3 қоидага биноан мажҳул қиламиз يُفْرَرُ бўлади, 5 қоидага биноан 1нчи ر ни 2 нчи ر га идғом қиламиз يُفَرُّ бўлади.

Исми фоил.

Исми фоил فارِرٌ бўлиб 1нчи ر нинг касрасини ташлаймиз ва 5 қоидага биноан идғом қиламиз فارٌّ бўлади.

музаккар			Муаннас
1	2	жамъ	1	2	жамъ
فارٌّ	فارّانِ	فارُّونَّ	فارَّةٌ	فارَّتانِ	فارَّاتٌ

Исми мафъул.

مَفْرُورٌ бўлиб бундаги ر ларни идғом қилиб бўлмайди, чунки бу ерда уларнинг орасига و ҳарфи кириб қолиб, идғомнинг биринчи шарти бузилган.

музаккар			Муаннас
1	2	жамъ	1	2	жамъ
مَفْرُورٌ	مَفْرُورانِ	مَفْرُورُونَ	مَفْرُورَةٌ	مَفْرُورَتانِ	مَفْرُوراتٌ

Феъли жаҳд.

Маълумки музоаф феълларда, аввалига жазм қилувчи омиллар кирса ҳам феълнинг охири ўзгармайди. Лекин феълнинг жазм ҳолатда эканини билдириш учун охирги ҳарфга асл ҳисобланган касра ҳаракатини, ёки енгил бўлгани учун фатҳа, ёки агар айн боби замма бўлса замма ҳаракати берилади. Идғом ечилган ҳолатда эса уни сокин қилинади.

Маълум феъли жаҳдни мажҳул қилиш учун эса аслига қайтарамиз ва 3 қоидага биноан мажҳул қилиб, 5 қоидага асосан ر ларни идғом қиламиз.

шах- си	музаккар			муаннас
	1	2	Жамъ	1	2	жамъ
غائب	لَمْ يَفَُرَّ	لَمْ يَفَُرَّا	لَمْ يَفَرُّوا	لَم تَفَُرَّ	لَمْ تَفَُرَّا	لَمْ يَفَْرِرْن
مُخاطَب	لَمْ تَفرِّ	لَمْ تَفرِّا	لَمْ تَفرِّوا	لَمْ تَفِرِِّي	لَمْ تَفِرِّا	لَمْ تَفْرِرْنَ
مُتَكَلِّم	لَمْ أ فِرُِّ	қочмадим		қочмадик		لَمْ نفَِرُّ
غائب	لَمْ يُفَُرَّ	لَمْ يُفَُرَّا	لَمْ يُفَرُّوا	لَم تُفَُرَّ	لَمْ تُفَُرَّا	لَمْ يُفَْرَِرْن
مُخاطَب	لَمْ تُفرِّ	لَمْ تُفرِّا	لَمْ تُفَرِّوا	لَمْ تُفَرِِّي	لَمْ تُفَرِّا	لَمْ تُفْرَِرْنَ
مُتَكَلِّم	لَمْ أُفَـرُِّ	қочирилмадим		қочирилмадик		لَمْ نُفَـرُّ