55. Адамның тамақтануындағы ақуыздың, майдың, көмірсудың, минералдық заттар мен дәрумендерді маңызы. Қажеттілік мөлшері. Азық түлік жеке нутриенттердің негізгі көзі ретінде.

Ақуыздар міндетті түрде ағзаға түсіп отыруы қажет және тамақтанудың алмастырылмайтын құрам бөлігі болып табылады, себебі солар ғана ағзаның өсуін, дамуын және жасушалар мен тіндердің регенерациясын, антиденелердің, ДНК, РНК, ферменттердің, гормондардың, еттердің жиырылуына қатысатын ақуыздардың, глобиннің, жасуша және жасушадан тыс сұйықтықтардың ақуыздарын, т.б. синтезделуі үшін қажетті құрылыс материалдарымен қамтамасыз етеді. Сонымен, тағаммен ағзаға түсіп отыратын ақуыздар, бәрінен бұрын, пластикалық материал ретінде, ал шектеулі дәрежеде- энергиялық материал ретінде пайдаға асады. Ақуыздар ағзада көп түрлі қызмет атқарады: - пластикалық немесе құрылымдық - қорғаныштық - тұқым қуалаушылық ақпарат берілуіне қатысуы - реттеушілік - қимылға келтіретін - энергетикалық - тасымалдаушы - буферлік - онкотикалық қысымды қамтамасыз ету. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ФАО сарапшылары комитетінің ұсынысы бойынша, рационда ақуызды нормалау кезінде, олардың ағзада жойылу мөлшерін негізге алады. Үлкен адамдар ашыққанда немесе ақуызсыз тамақтанғанда, тәулігіне несеппен, нәжіспен, термен 7-9 г, дене тіндері ақуыздарының ыдырауы нәтижесінде пайда болатын азотты шығарады, оны ақуызға айналдырғанда 56г ақуыз болады. Демек, ағзаның өз ақуыздары шығынының алдын алу үшін, тәулігіне 55-60 г кем емес ақуыз енгізу қажет. Бұл мөлшер ақуыз қабылдаудың сенімді қауіпсіз деңгейі деп аталады. Майлар. Жануар текті және өсімдік азықтарымен ағзаға түсетін тағамдық майлардың құрамына, негізінен, нейтралды майлар, сондай ақ, фосфолипидтер мен стеариндер кіреді. Ағзаға сырттан түскен майлардан ішектің қабырғасында қайта синтезделуі нәтижесінде ағзаның майына ұқсас майй түзіледі. Майлар, көмірсулармен қатар, негізгі энергия көзі- ағзада 1 г май тотыққан кезде 37,6 кДж (9 ккал) энергия береді. Майлар, сондай ақ, құрылымдық элемент ретінде цитоплазманың және жасуша қабықшасының құрамына кіріп, гормондардың синтезделуіне қатысып, белгілі бір дәрежеде пластикалық та роль атқарады. Майлармен бірге ағзаға майда еритін А, Д, Е және К дәрумендері түсіп отырады. Майлар, осы дәрумендердің еріткіштері болып, олардың жақсы сіңуіне ықпал етеді. Май жылуды нашар өткізеді, сондықтан ағзаны суықтан сақтайды, оның үстіне, едәуір серпімділік қасиетінің болуына байланысты, амортизациялық қызмет атқарады. Майлар тағамның дәмін жақсартады және ұзақ уақыт тоқтық сезімін береді. Майлардың орташа тәуліктік қажеттілігі ақуыздардың қажеттілік нормаларына жақын. Ер адамдар үшін ол 70-154 г/тәулік (1,0- 2,2 г/кг) аралығында, әйел адамдар үшін- 60- 102 г/ тәулік (1,0- 1,8г/кг) Көмірсулар. Көмірсулар тағамның негізгі массасын құрайды. Олар- моносахаридтер(глюкоза, фруктоза, галактоза), дисахаридтер(лактоза, сахароза, мальтоза) мен тағамдық(гликоген, крахмал) және тағамдық емес(жасұнық, пектин заттары) полисахаридтер. Көмірсулар- негізгі энергия көзі, ағзаға энергия қажеттілігін 50-60% дейін қамтамасыз етеді. Ағзада 1 г көмірсулар тотығуы кезінде 4,1 ккал (16,7кДж) энергия пайда болады. Дене еңбегі кезінде бірінші кезекте көмірсулар шығыны болады, олардың қоры біткеннен кейін, ағза майларды пайдалана бастайды. Көмірсулар ақуызды сақтайды. Ақуыздар мен майлардың қажеттілігімен салыстырғанда, көмірсулардың қажеттілігі 4-5 есе артық. Жұмысқа қабілетті жастағы ер адамдар үшін, ол орта есеппен 303-586 г/ тәулік (4,3- 8,4г/ кг массасына), әйелдер үшін- 257- 462 г/тәулік (4,3- 7,7 г/кг массасына) . Минералды заттар. Минералды заттар тамақтанудың алмастырылмайтын құрам бөліктеріне жатады. Адам ағзасының тіндері мен сұйықтарында алпысқа жуық минералды элементтер табылған. Тіндердің құрамындағы мөлшеріне байланысты олар макроэлементтерге- құрамында мөлшері 1 мг% артық (Ca, Mg, P, S, R, Na, Cl т.б.) және микроэлементтерге- құрамында мөлшеррі 1мг% кем ( I, Cu, Zn, F, Mn, Co, Fe т.б.) бөлінеді. Минералды заттар ағзада жүретін барлық биохимиялық үрдістерге қатысады, әртүрлі тіндердің құрылысына, әсіресе, сүйектің құрылысына қатысып, пластикалық қызмет аатқарады, протоплазманың коллоидтық жағдайын қамтамасыз етеді, осмостық қысымды және сутегі иондарының концентрациясын қажетті деңгейде сақтайды, сонымен қатар аралық алмасу реакцияларының катализаторы болып табылады. Дәрумендер. Дәрумендер, көбінде алмастырылмайтын тамақтық заттар б.т., себебі ағзада синтезделмейді немесе жеткіліксіз мөлшерде синтезделеді. Өте жоғары биологиялық белсенділікке ие болып, олар басым катализдік қызмет атқарады және ағзаға қажеттілігі өте аз мөлшерде. Суда еритін, майда еритін және дәрумен тәрізді заттар деп бөледі, бұл кезде бірқатар дәрумендер, биологиялық белсенділіктері ұқсас, бір емес, бірнеше қосылыстармен берілген, мысалы, В6 дәрумен,дер тобына пиридоксин, пиридоксаль және пиридоксамин кіреді.