53. Тамақтану қызметі. Тағамдардың биологиялық әсер етуі және тағам түрлері. Рацональды тамақтану туралы түсінік. Негізгі қағидалары.

Тамақтану- адамның денсаулығын, оның өмірінің ұзақтығын және сапасын, дүниеге дені сау ұрпақ келтіруін анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Тағамның энергетикалық, пластикалық, био және иммунореттеушілік, реттеушілік бейімдеушілік, т.б. қызметтерініің арқасында ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығы, өсуі, дамуы және әр түрлі тіндердің, мүшелер мен жүйелердің қызметі қамтамасыз етіледі. Жұқпалы емес аурулардың даму қаупі төмендейді. Ағзаның бейімдеушілік және қорғаныштық қасиеттері жоғарылайды. Аурудың салдарынан бұзылған ағзаның гомеостазы және әр түрлі жүйелерінің жұмысы қалпына келеді. Тамақтану және денсаулық, тамақтану және кеселдер мәселелері бір бірімен тығыз байланысты және алиментарлық жолмен әр түрлі кеселдердің біріншілік және екіншілік алдын алудың негізінде жатыр. Жеткіліксіз немесе артық экзогенді тамақтану алиментарлық деп аталатын аурудың дамуына себеп болады. Олардың алдын алу адамға энергия мен тамақтық заттардың физиологиялық қажеттіліктеріне сәйкес келетін рационалды тамақтану арқылы қамтамасыз етіледі. Тамақтану адамға негізгі биологиялық қажеттілік болып табылады, себебі оның өмірі тұрақты түрде тін элементтерінің шығынымен, жаңа жасушалардың және тіндердің, гормондардың, ферменттердің, антиденелердің, секреттердің, т.б. синтезімен байланысты. Тамақтану өмірлік маңызды қызметтерді қамтамасыз етеді: а. пластикалық қызметті, осының арқасында ағзаның дамуы және жасушалар мен тіндердің үзіліссіз жаңаруы іске асады; б. ағзадағы барлық тіршілік үрдістері үшін қажет энергетикалық қызметті в. ағзаны реттеуші каталитикалық роль атқаратын кейбір биологиялық белсенді заттармен қамтамасыз ету. Қазіргі ғылыми көзқарастар бойынша, барлық талаптарға рационалды деп аталатын тамақтану ғана жауап бере алады. Рационалды(саналы) тамақтану- ағзаға тағамның саны мен сапа жағынан қажеттілігін толық қамтамасыз етуге қабілетті, сөйтіп барлық қуат шығынының өтелуін, бүкіл физиологиялық қызметтерінің оңтайлы өтуін, ағзаның дұрыс өсуі мен дамуын, жұмысқа қабілеттілігін, қоршаған ортаның зиянды факторларына қарсылық күшін жоғары деңгейде қамтамасыз етуге, сондай ақ, кәрілікті кешеуілдетуге және өмірін ұзартуға қабілетті ғылыми тұрғыдан негізделген тамақтану. Рационалды тамақтанудың негізгі қағидалары: - тамақтану мөлшері жағынан адекватты, яғни рационның энергетикалық құндылығы ағзаның энергия шығынын толық өтеп отыруы қажет - тамақтану сапсы жағынан құнды, яғни құрамында барлық ағзаға қажетті тамақтық заттар: белоктар, майлар, көмірсулар, дәрумендер, минералды заттар, бәрінен бұрын , алмастырылмайтын құрам бөліктері қолайлы мөлшерде болуы тиіс - тамақтану балансталған болуы қажет, яғни құрамы, тамақтық заттардың химиялық құрам бөліктерінің мөлшері мен арақатынастары, олардың пайдаға асуын қамтамасыз ететін ағзаның ферменттік жүйелері үшін қолайлы болуы керек. - тағамның әр түрлі болуы, яғни құрамында жануар текті және өсімдік текті азықтар және жеткілікті мөлшерде тағамдық талшықтар да болуы тиіс. - тағам залалсыз, яғни тағамда жұқпалы немесе паразиттік аурулардың қоздырғыштары болмауы, ал микробтық және микробтық емес токсиндердің концентрациясы гигиеналық регламенттерден аспайтын болуы тиіс - жақсы органолептикалық көрсеткіштері қамтамасыз етілуі, тәбет тартатын, аз көлемде тоқтық сезімін беретін, жақсы қортылатын және жеңіл сіңетін болуы керек. - режиммен тамақтану

54. Халықтың әртүрлі топтарындағы тамақтанудың физиологиялық нормалары. Физикалық белсенділік коэфиценті туралы түсінік. Тамақтанудың сандық және сапалық адекваттылығы мен балансталғандығының көрсеткіштері. Тамақтану режимі. Халықтың әртүрлі топтарына арналған тағамдық заттар мен энергияның физиологиялық қажеттілік нормаларын тағамтану ҒЗИнемесе медициналық жоғары оқу орындарының және дәрігерлердің білімін жетілдіру институттарының тиісті кафедралары әзірлейді және ол мемлекеттік нормативтік құжат б.т. Тәуліктік энергия шығыны адамның еркімен реттелмейтін және реттелетін түрлерінен тұрады. Реттелмейтін энергия шығынына негізгі алмасуға және тағамның спецификалық- динамикалық әсеріне кететін энергия шығындары жатады. Реттелетініне- барлық жұмыс түрін орындаауға кететін энергия шығыны жатады. Негізгі алмасу- тыныштық жағдайында ағзаның негізгі өмір үшін маңызды қызметтерін сақтауға: тыныс алуға, жүректің, бүйректің, т.б. жұмысына кететін энергия шығыны. Негізгі алмасу мөлшері көп факторларға байланысты: жынысына, жасына, массасына, климат жағдайына, т.б. тәулігіне 1000-нан 2000 ккалл дейінгі аралықта ауытқиды. Энергиялық баланс ағзаның энергия шығыны мен тағам рационының энергиялық құндылығын салыстыру арқылы анықталады. Егер, рационның энергиялық құндылығы тәуліктік энергия шығынын жаппайтын болса, теріс энергиялық баланс п.б., егер, энергиялық құндылығы энергия шығынынан едәуір асатын болса, онда оң энергиялық баланс байқалады. Оң да, теріс те энергиялық баланс адамның денсаулығына зиян. Халықтың нақты топтары үшін немесе жеке алынған адам үшін қажетті энергия мөлшерін анықтаудың физиологиялық критерийі ретінде дене жұмысына белсенділік коэффициенті алынған. Дене жұмысына белсенділік коэффициенті- бұл жалпы энергия шығынынының негізгі алмасу мөлшеріне қатынасы. Тамақтану нормасы тағам рационының тек сандық және сапалық адекваттылығын қамтамасыз етіп қоймайды, сонымен қатар, балансталғандығын, яғни тамақтық заттардың, биологиялық белсенді қосылыстардың оңтайлы ара қатынастарын да қамтамасыз етеді. Рационалды тамақтанудың маңызды шарттарының бірі- тамақтану режимі. Тамақтану режимі деп, тағамды қабылдау уақыты мен жиілігін және оны мөлшері мен сапа жағынан жеке қабылдаулар бойынша бөлуді түсінеді. Тағамды қатал бекітілген уақыттарда қабылдаса, сол уақытқа шартты секреторлық рефлекс пайда болады, бұл адамның тағамға тәбетін жақсартады, астың қалыпты қортылуына ықпал етеді. Тағам қабылдау аралығы 4-5 сағат болса, оптималды болып есептеледі. Үлкен адамдар үшін 4 рет тамақтану қолайлырақ: 1-ші таңертеңгі ас- тәуліктік рационның 25%; 2-ші таңертеңгілік ас- 10%; түскі ас- 45% және кешкі ас құрамында- 20%. Үш рет тамақтану кезінде әрбір қабылдау уақыттарының арасында аштық сезімі пайда болуы және жұмыс қабілетінің төмендеуі мүмкін. Бұл кезде мынадай етіп бөлу ұсынылады: таңертеңгі асқа- тәуліктік рационның 30%; түскіге- 45%; кешкіге- 25%. Жұмысты түнгі кезекте істейтіндер үшін мынадай тамақтану режимі тиімді: кешкіге- тәуліктік калориясының 20-30%; түнде тамақтануы- 20-15%; жұмычтан кейінгі таңертеңгі асқа- 20%; түскіге- 40-45%. тағамды жеке қабылдаулар бойынша бөлуде рационның тек энергиялық құндылығы бойынша ғана емес, сондай ақ, тағамдық азықтарды да дұрыс бөлу қарастырылуы қажет.