45. Судың аммиякпен, нитритпен, нитратпен, обқ, қышқылдану органикалық көрсеткіштермен ластануын анықтау тәсілдері.

Ауыз судың химиялық құрамы бойынша зиянсыздығы, оның құрамындағы химиялық заттардың мөлшері- табиғи суларда ең жиі кездесетін зиянды химиялық заттардың, сондай ақ, антропогенді текті зиянды заттардың нормативтеріне сәйкес келуімен анықталады. Химиялық құрамы бойынша ауыз судың сапасын бағалайтын көрсеткіштерге жалпылама көрсеткіштер, табиғи суларда ең жиі кездесетін және жаһандық таралу алған антропогенді зиянды органикалық және бейорганикалық химиялық заттар, суды өңдеу үрдісінде суға қосылатын және соның нәтижесінде суда түзілетін зиянды химиялық заттар, адамның іс әрекет нәтижесінде сумен қамтамасыз ететін су көздеріне түсетін зиянды химиялық заттар жатады. Белсенді реакция – су реакциясын лакмус арқылы анықтау: суды 2 пробиркаға құяды. Біреуіне қызыл лакмус, екіншісіне көк лакмус салады. 5 минуттан кейні бұл қағаздарды алдын ала дистелденген суға салынған қағазбен салыстырады. Егер қызыл қағаз өзгерсе, сілтілік реакцияны, ал көк қағаз көгерсе  қышқылдық реакцияны көрсетеді. Егер қағаздың түсі өзгермесе нейтралды реакцияны көрсетеді. Азотты заттарды анықтау. Азотты заттар судың ластануының маңызды көрсеткіші болып табылады.  Өйткені,   олар шаруашылық декальді  және өнеркәсіптік қалдықтармен су көзіне түсетін белокты заттардың шіруінен немесе ыдырауынан түзіледі. Аммиак – белокты ыдыраудың өнімі, сондықтан оның табылуы судың жаңадан  ластанғандығын көрсетеді. Нитриттер – ластанудың бұрыннан болғандығын көрсетеді. Нитраттар – ластану мерзімінің өте ертеден болғандығының көрсеткіші.  Азотты заттар бойынша  ластанудың сипатын білуге болады. Триаданың (аммиак, нитрит, нитрат) табылуы судың тұрақты ластанғандығын білдіреді. 3.01.67-67 санитарлық нормалар мен ережелерге сәйкес ауыз суда нитраттардың 45 мг/л мөлшері шектеледі. Нитраттар ішектік микрофлораның әсерінен нитратқа айналады, соңғылары қанға еніп, метгемоглобиннің түзілуіне себеп болады, бұл процесс   тіндердің оттегімен қамтамасыз етілуін азайтады.

46. Судағы микроб санын, жалпы және термотолеранттық колиформды бактерияларды анықтау қағидасы.

Жалпы микроб саны бактериологиялық әдіс арқылы зерттелетін 1 мл судағы микроағзалар колониясының өсу санымен анықталады. ЖМС 50- аспауы керек. Жалпы колиформды бактериялар бойынша зерттеу 12 ай (1 жыл) бойына жүргізіледі, бұл кезде сыртқы және ішкі су құбырлары жүйесінің су алынатын жерлерінен алынған су сынамаларының саны 100- ден кем болмауы керек және олардың 95% нормативтен аспауы керек. Термотолерантты колиформды бактерияларды, 100 мл суға үш рет зерттеу жүргізіп, анықтайды. Анықталған нәтижесі теріс болуы керек. Колифагтар мен лямблия цисталарын анықтау тек жер бетілік су көздерінен сумен жабдықтау жүйелерінде, суды тарататын жүйеге бері алдында, ал сульфитредуцирлеуші клостридийлердің спораларын- суды өңдеу технологиясының тиімділігін бағалау кезінде жүргізіледі. Бұларды анықтау нәтижелері де теріс болуы тиіс.

47. Топырақ гигиенасы. Елді мекендерді тазатрудың гигиеналық негіздері. Топырақ құрамының және қасиетінің гигиеналық маңызы. Топырақтың табиғи химиялық құрамы және оның адам денсаулығына әсері.

Тұрғындар денсаулығы үшін топырақтың маңызы өте зор. Ол адамның тіршілік етуі мен өмір сүру ортасында түрлі жағдайларды қалыптастыруда маңызды роль атқарады. Топырақ адамға қажетті өсімдік текті азық өсірілетін және жануар текті азықтың біраз бөлігі алынатын, осыған байланысты оның құнарлылығы аса маңызды болып саналатын қоршаған ортаның объектісі болып табылады. Топырақтың химиялық құрамы сол территориядағы қоршаған ортаның басқа нысандарының- су, өсімдіктер, алынатын өнімдердің химиялық құрамын, сондай ақ адамның өз ағзасының ұлпалары мен мүшелерінің құрамын анықтайды, осыған байланысты топырақтағы микроэлементтердің табиғи жетіспеуі немесе артық мөлшері эндемиялық аурулардың пайда болуына әкеп соғады. Топырақ климатты қалыптастырушы факторлардың бірі болып табылады. Түрлі үйлер мен жергілікті жердің микроклиматтық жағдайлары топырақтың құрылымы мен физико- химиялық қасиеттеріне байланысты болады, бұл көрсеткіштер құрылыс салу үшін топырақтың жарамдылығын, өздігінен тазару үрдістерінің тиімділігін анықтайды. Топырақ үнемі биологиялық ластануға ұшырап отыратындықтан, жұқпалы және паразиттік аурулардың берілу факторы бола алады. Топырақта- орасан зор табиғи биохимиялық зертханада- топырақ организмдерінің қатысуымен үнемі органикалық заттардың ыдырау және жаңа протеинді кешендердің синтезделу үрдістері жүзеге асып отырады, нәтижесінде топырақтың құнарлылығы артады. Өздігінен тазару үрдісінде патогенді микрофлора жойылады. Топырақтың өздігінен тазару қабілеті сұйық және қатты қалдықтарды залалсыздандыру және өңдеп пайдаға асыру үшін қолданылады. Топырақ механикалық элементтері топырақ бөлшектерін құрайды. Әртүрлі топырақтар бір бірінен олардың механикалық құрамына кіретін топырақ бөлшектерінің өлшемі бойынша, сондай ақ бөлшектер арасындағы саңылаулардың көлемі мен жалпы саңылаулардың көлемі бойынша ажыратылады. Өлшеміне байланысты топырақ бөлшектерін тастар мен қиыршық тас, ірі құм, орташа құм, майда құм, ірі шаң, орташа, жұқа, және лай деп бөледі. Топырақтың ауа өткізгіштігі деп, оның өзінің қабаттары арқылы ауа өткізу қабілетін айтады. Ауа өткізгіштік саңылауларының көптігіне емес, олардың өлшеміне байланысты болады, сондықтан ірі түйіршікті, саңылаулары ірі топырақтардың ауа өткізгңштігі жоғары болады. Егер барлық саңылаулар суға немесе мұзға толы болса, ауа өткізгіштік нолге дейін төмендейді. Топырақтың су өткізгіштігі немесе фильтрациялық қабілеті деп, оның жер бетінен түскен суды өткізуін айтады. Жақсы су өткізгіштік топырақта судың жинақталуына және батпақтануға кедергі жасайды, сондықтан су өткізгіштігі жоғары топырақтар, әдетте, құрғақ және жылы болып, онда өздігінен тазару үрдістері үшін қолайлы жағдайлар туады. Топырақтың жақсы су өткізгіштігі, сондай ақ сүзілген судың грунт үстінде жинақталып, жер асты су көздерінің түзілуіне сепебші болады. Топырақтың ылғал сыйымдылығы топырақтың саңылауларында жиналатын су мөлшерімен сипатталады. Саңылаулардың өлшемі неғұрлым кіші және топырақтың саңылауларының жалпы көлемі неғұрлым жоғары болса, ылғал сыйымдылық соғұрлым жоғары болады. Кішкентай саңылаулары көп болса, майда түйіршікті топырақтардың ылғал сыйымдылығы өте жоғары болады. Топырақтың капиллярлығы деп аталатын қасиеті- оның суды капиллярлар бойымен топырақтың төменгі қабаттарынан жоғарғы қабаттарына көтеру қабілеті де дымқылдықтың туындауына себеп болады. Капиллярларды топырақтың бөлшектері түзеді. Топырақ бөлшектері мен олардың арасындағы саңылаулар неғұрлым кішкентай болса, капиллярлығы соғұрлым жоғары болады. Т.тың химиялық құрамы алуан түрлі, оған, минералды және органикалық қосылыстар түріндегі барлық дерлік белгілі химиялық элементтер кіреді. Судағы, өсімдіктердегі және азық түлік өнімдеріндегі белгілі бір минералды элементтердің құрамы, демек, адам ағзасының олармен қамтамасыз етілуі топырақтың химиялық құрамына байланысты. Сумен және мал шаруашылығы мен топырақта өсірілген егін шаруашылығы өнімдерімен бірге адам ағзасына күкірт, көміртек, азот, фосфор, кальций, натрий, калий, хлор, т.б. сияқты биогенді макроэлементтер, эссенциалды, салыстырмалы эссенциалды және уытты микроэлементтер, сол сияқты ультрамикроэлементтер түседі. Эссенциалды микроэлементтер ағзаның тіршілігі үшін өте қажет, оларға темір, йод, мыс, хром, кобальт, молибден, марганец, мырыш, селен жатады. Әр түрлі аймақтардағы топырақтың химиялық құрамы бірдей болмайды, өйткені, бұл көрсеткіштер сол аудандардағы геологиялық және топырақ түзілу үрдістерінің ерекшеліктеріне байланысты қалыптасады. Осыған байланысты, кейбір аудандарда микроэлементтердің белгілі бір түрлері артық мөлшерде болса, ал екіншілерінде керісінше, олардың жетіспеушілігі байқалады. Осындай табиғи биогеохимиялық провинциялардың тұрғындарында топырақта және осыған байланысты қоршаған ортаның басқа да нысандарында микроэлементтердің жетіспеушілігі немесе артық мөлшерде болуына байланысты туындайтын түрлі эндемиялық аурулар байқалады. Адам ағзасына микроэлементтердің артық мөлшерде түсуімен байланысты классикалық табиғи эндемиялық селен токсикозы, молибден подаграсы, Кашин- Бек ауруы, флюороз, бор энтериті және тағы басқалар жатады. Микроэлементтердің тапшылығына байланысты туындайтын эндемиялық аурулардың арасында эндемиялық жемсау, гипофтороз, селендік гипомикроэлементоз көп тараған.