30 Билет

1. Жасанды жарықтандыру көздері - қызу шамдары мен люменсцентті шамдар болып табылады. Қызу шамдар – жарықтың ыңғайлы, тоқтаусыз жұмыс істейтін түрі. Олардың кемшіліктерінің бірі, жарықты аз береді, спектрінде сары және қызыл сәуле басым, ал көк және күлгін түстер аз болады. Бірақ психофизиологиялық жағынан алып қараса, жарықтың бұндай спектрлік құрамы сәулені жағымды және жылы етеді. Қызу шамының қызатын жібінің беті өте аз болғандықтан, қызу шамдарының жарықтық дәрежесі көз шағылысып, көрмей қалатын жарықтан едәуір артық болады. Артық жарықтық дәрежесімен күресу үшін, тікелей түскен жарықтың көзді шағылыстыратын әсерінен қорғайтын жарықтандыратын арматурлар қолданылады және шырақтарды адамдар көру алаңынан тыс жерге іледі.

Арматурларды тікелей, шағылысқан, жартылай шағылысқан және шашыраған жарық түсіретін арматурлар бөледі. Тікелей жарық түсіретін жерге бағыттайды, ол жерде жоғары жарық деңгейін қамтамасыз етеді. Айқын көлеңкелер пайда болады, көзді шағылыстыратын әсері де болуы мүмкін. Бұл арматура қосалқы бөлмелер мен санитарлық жүйелерге жарық түсіру үшін қолданылады.

Шағылысқан жарық түсіретін арматура шамнан шыққан сәулелердің төбеге және қабырғаның жоғарғы бөлігіне бағытталғандығымен сипатталады. Осы жерден олар шаылысады, көлеңкелер түсірмей, бөлмеге жұмсақ шашыраған жарық түсіріп, оның барлық бөлігіне біркелкі таралады. Гигиена жағынан өте қолайлы жарық береді, себебі жарықтың 50% жоғалады. Сондықтан тұрғаын үй бөлмелерін, сыныптарды, аурухана бөлмесін жарықтандыруға пайдаланылады.

Люминесценттік шамдар жәй шыныдан жасалған, ішкі беті люминоформен қамталған түтік. Түтік сынап буымен толтырылған, екі жақ шеті электродтар дәнекерлеп бекітілген. Шамды электр жүйесіне қосқан кезде электродтар арасында ультракүлгін сәулесін шығаратын электр тогы пайда болады. Ультракүлгін сәулелердің арқасында люминофорлар жарық шығара бастайды. Ең жиі күндізгі жарық беретін шамдарды (КШ), ақ жарық беретін шамдарды (АШ), жылы – ақ жарық беретін шамдарды (ЖАШ) қолданады. КШ шамын түстерді дәл ажыратуды қажет ететін бөлмелерде қолданған тиімді.шамның кемшілігі, мұндай жарық көгілдір сәулелері көп болғандықтан, адамның бет терісі көкшіл тартып тұрады,сондықтан жарық беретін шамның мұндай түрлерін ауруханаларда, бала бақшада т.б. жерлерде қолданбайды. КШ шамдарымен салыстырғанда, АШ шамдары спектрі сары сәулелерге бай. Мұндай жарық беретін шамдармен жарықтандырғанда көздің жоғары қабілеттілігі сақталады, бет терісінің түсі көп өзгермей, жақсы крінеді. Сондықтан АШ шамдарын мектептерде, ауруханаларда т.б. қолданады. ЖАШ шамдарының спектрі сары және қызғылт түстерге бай, олар көздің жұмысқа қабілеттілігін біраз төмендеткенімен, бет терісінің түсін жандандырып көрсетеді. Бұл шамдар вокзалда, метроларда т.б. жерлерде жарықтандырылады.

Жарық коэффициентінің шамасы неғұрлым үлкен болса, соғұрлым жарық түсуі жоғары болады. Тұрғын үй бөлмелері үшін жарық коэффициенті 1:8 – 1:10, сыныптар мен аурухана палаталары үшін 1:5 – 1:6, операциялық бөлмелер үшін 1:4 – 1:5, ал қосымша бөлмелер үшін 1:10 – 1:12 кем болмауы керек.

Бөлмеге жарық түсу бұрышын есептеу. Түсу бұрышы екі сызықтан тұрады, оның бірі терезенің жоғарғы қырынан жарық түсу жағдайы анықталатын нүктеге дейін келетін, ал екіншісі өлшеу нүктесі мен терезе орналасқан қабырғаның арасын қосатын көлденең жазықтағы сызық. Саңылау бұрышы жұмыс орнынан жұмыс орнынан басталатын екі сызықтан түзіледі: біріншісі – терезенің жоғарғы қырына барады, екіншісі- қарама- карсы тұрған ғимараттың немесе басқа дуал, ағаштар т.б. нысандардың ең жоғарғы нүктесіне дейін созылады. Түсу бұрышы -27˚ кем болмауы, және саңылау бұрышы -5˚кем болмауы керек.

Барлық факторлардың әсері табиғи жарықтанғандық коэффициенті арқылы есептеледі.

ТЖК=En : Е0 * 100%

En – бөлменің ішіндегі терезеге қарсы тұрған қабырғадан 1 м қашықтықтағы нүктенің жарықталғандығы

Е0 – бүкіл көк аспаннан шашырап түскен жарықпен жарықтанған жағдайдағы бөлмеден тыс орналасқан нүктедегі жарық деңгейі.

ТЖК бөлме ішіндегі жарық деңгейінің бір уақыттағы бөлме сыртындағы жарық деңгейіне пайыздық қатынасы ретінде анықталады.

Жарықты гигиеналық нормалау күрделі, себебі ол орталық жүйке жүйесі мен көздің қызметіне әсер етеді. Жүргізілген тәжірибелер жарық деңгейін 600лк дейін өсіргенде, орталық жүйке жүйесінің қызметін жақсататынын, одан әрі 1200лк дейңн өсірсе ОЖЖ – ң қызметін аз да болса жақсартатыны, ал 1200лк – дан асып кетсе әсері болмайтыны анықталды. Сонымен адам жұмыс істейтін жерде барлық жерде жарық деңгейі 1200лк, ал ең төмен 600лк болуы керек.

Жазу немесе оқу кезінде жарық деңгейі 300лк, тұрғын үйлерде 100лк, ас үйде 100лк кем болмауы керек.

2. Тағамдарды консервілеу әдістері. Консервілер деп, арнайы өңдеуге түскен және банкіде саңылаусыз етіп (герметикалық) бітелген өсімдік және жануар текті тағамдарды айтады. Консервілеуді тағамдық азықтарды ұзақ уақыт сақтау мақсатында қолданады,. Консервіленген азық-түліктер (тағамдар), сондай-ақ елде азық-түлік қорын жасау және халық пен әскерлерді соғыс уақыттарында жабдықтау үшін қолданылады.Консервілеу үшін әр түрлі- физикалық, химиялық, биологиялық әдістерді қолданады. Олардың кейбіреулері азық-түліктің бүлінуіне ықпал ететін микроағзаларды және ферменттерді жоюға мүмкіндік береді.Басқалары – тек микроағзалардың дамуы мен ферменттердің әсерін тоқтатуға мүмкіндік береді. Кез-келген консервілеу әдісінің алдында азық-түлікті сұрыптайды, жуады, жеуге жарамсыз бөлігінен тазартады. Консервілеуде қолданылатын ең көп таралған фактор - жоғары температура. Мұндай консервілеудің негізгі әдістеріне стерильдеужәне пастерлеу жатады. Стерильдеу кезінде микроағзалардың вегетативті түрі де және олардың споралары да толық жойылады. Технология бойынша өңделген тағамдық азықтарды банкіге салады, саңылаусыз етіп жабады, содан соң 112-120ºC температура жағдайында, тағамның түріне байланысты 20-120 минут бойына автоклавта стерильдейді. Ет және ет өнімдері, балыққа және көкөністерге қарағанда ұзағырақ өңдеуді қажет етеді. Әдістің кемшілігі, крахмалы мен қанттарының бірен-саран ыдырауы, дәрумендерінің және басқаларының бір бөлігі жойылуы салдарынан, тағамның тамақтық құндылығы белгілі бір дәрежеге төмендейді.Соңғы жылдарда консервілеудің жоғары температуралық әдісі – асептикалық консервілеу белсенді түрде енгізілуде. Асептикалық консервілеу кезінде, алдымен өте қысқа уақыт (1-2 минут) ішінде жабылмаған өнім стерильденеді, содан соң салқындатылады да, стерильді орайтын затқа (ыдысқа) салынады. Консервілеудің мұндай әдісі, азықтың тамақтық және биологиялық құндылығы едәуір төмендеуінің алдын алуға мүмкіндік береді.Жиілігі ультра жоғары және аса жоғары электр тогымен стерильдеу кезінде де, жоғары температура әсер етуші фактор болып табылады. Сәулелену энергиясының ұлпа молекулаларына берілуінен пайда болатын жылудың әсерінен, барлық өнім біркелкі 100ºC және одан да жоғары температураға қызады. Нәтижесінде, тезірек бактерицидтік эффектісі қамтамасыз етіледі. Стерильдеудің басқа әдістеріне ультра дыбыспен және иондағыш сәулелермен стерильдеу жатады. Ультрадыбыспен стерильдеу кезінде (жиілігі 20 кГц артық) азықтың дәрумендері мен дәмділік қасиеті жақсы сақталады.Иондағыш сәулелермен стерильдеуді кеңінен қолданбайды, себебі, қызметкерлердің сәулеленуге ұшырау қауіптілігі жоғары, сонымен қатар жоғары энергиялық әсерінің салдарынан азықтарда антигендік қасиеті бар ақуыздар пайда болады, көмірсулардың полимерсізденуі жүреді, уландыратын әсер беретін және қатерлі ісіктердің дамуына қозғау салатын – асқын тотықтар, бос радикалдар, кетондар, альдегидтер жиналады.Пастерлеу, қарқынды қыздыруға төзімсіз тағамдық азықтарды бүлінуінен қорғау үшін жүргізіледі. Әдісті Л.Пастер ұсынған, әдіс соның атымен аталған. Негізінен, сүтті, шарапты, сыраны және басқа да сұйық тағамдарды пастерлейді Пастерлеудің бірнеше әдістері бар, төмен, жоғары, көп қайталап пастерлеу әдістерін қолданады. Төмен пастерлеу 65ºC температура кезінде 20 минут бойына жүргізіледі, жоғары – 90-100ºC температура кезінде 1 минут, бөлшектеп жүргізілетіні – 24 сағаттық аралық уақыт сақтап 2-4 рет жүргізіледі. Пастерлеу кезінде микроағзалардың тек вегетативтік түрлері жойылады, ал споралары тірі қалады. Сондықтан, мұндай азықтарды төмен температура жағдайында қысқа уақыт сақтау керек. Пастерлеу тағамның дәмділік сапасын, тамақтық және биологиялық құндылығын толық сақтауға мүмкіндік береді. Бөлшектеп пастерлеу кезінде сақтау уақыты ұзарады, бірақ дәрумендері және басқа да биологиялық белсенді қосылыстары қарқындырақ жойылады.Азықтарды, әсіресе, етті, балықты, ет және балық өнімдерін, жемістерді, жидектерді, көкөністерді консервілеуге арналған әдістердің ішінде жақсыларының бірі- салқындату және мұздату болып табылады, себебі, бұл әдістер, азықтардың барлық органолептикалық қасиеттері мен тамақтық және биологиялық құндылығы сақталуын қамтамасыз етеді.Суытатын камераларда 0-2ºC дейін салқындату кезінде, микроағзалардың дамуы тоқтайды және аутолиздік үрдістердің қарқындылығы төмендейді. Мұздату кезінде (-18-25ºC) микроағзалардың тіршілігі тоқтайды (толық жансызданбағанмен де) және ферменттердің белсенділігі жойылады. Азықтар мұздатылған түрінде бірнеше айлардан жылға дейін және одан да артық уақытқа сақталады.Консервілеудің физикалық әдістеріне, сондай-ақ кептіру де жатады, бұл кезде суын кетіру себебінен, көпшілік микроағзалардың дамуы үшін қолайсыз жағдай жасалады. Кептірудің әр түрлі әдістері бар. Олардың ішінде ескі әдісі – жемістер мен жидектерді табиғи жолмен күннің көзінде кептіру кеңінен қолданылады. Жасанды түрде кептіру әр түрлі әдістермен жүргізіледі. Бұрын кептіргіштерде ыстық ауамен кептіру жүргізілетін, бұл кезде көпшілік дәрумендері, әсіресе, С-дәрумені жоғары температураның ұзақ уақыт әсер етуінен толық жойылатын. Қазіргі кезде, дәрумендерінің жоғалуын азайтуға және дәмділік сапасының сақталуына мүмкіндік беретін азықтарды жасанды түрде кептірудің қолайлырақ әдістерін: бытырату арқылы (распылительную), вакуумдық, сублимациялық кептіруді қолданады. Бытырату арқылы кептіру кезінде азықты кептіргіште бытыратады, бұл азықты кептіру уақытын жылдамдатады. Вакуумдық кептіру төмендеу температура жағдайында кептіруге мүмкіндік береді. Сублимациялық кептіру кезінде мұздың ылғалы су фазасына өтпей буланады, осыған байланысты, негізгі тамақтық заттар, оның ішінде дәрумендері де, зақымдайтын әсерлерге азырақ ұшырайды. Консервілеуде химиялық әдістерді де қолданады. Оған тұздау, маринадтау, қанттандыру, антисептиктерді қолдану жатады. Ас тұзының гипертониялық ерітінділері (15-20 %) және қанттың жоғары концентрациясы (60-70 %) осмостық қысымды шұғыл өсіреді, нәтижесінде тағам және микроб денелері сусызданады. Патогенді және шартты түрде патогенді микроағзалардың көпшілігі, ас тұзының концентрациясы 10 % болған кездің өзінде жансызданады, бірақ кейбір микроағзалар одан жоғарырақ концентрациясы кезінде де тірі қалады, тек олардың дамуы нашарлайды. Анаэробты микроб спораларының өсуі тұздың концентрациясы 8 % артық болған кезде тежелгенімен, тұздауға олар төзімді. Тұздау кезінде микробтар өте баяу жансызданады, ал тағамдағы токсиндері жойылмайды. Тұздаудың елеулі кемшіліктері, тағамның ақуыздарының, минералды заттарының, дәрумендерінің бір бөлігі тұз ерітіндісіне өтуі нәтижесінде, оның тамақтық және биологиялық құндылығы төмендейді.Консервілеу үшін сірке қышқылының 1,5-2 % ерітіндісін қолданып азықтарды маринадтайды. Негізінен, көкөністерді, жемістерді, балықты, етті маринадтайды.Консервілеудің биологиялық әдісіне ашыту жатады, бұл кезде көкөністер мен жемістердің құрамына кіретін қанттардың сүт қышқылдық бактериялармен ашуы нәтижесінде сүт қышқылы пайда болады. Оның концентрациясы 0,7 % және одан да артық болған кезде, спора түріндегі емес патогенді микрофлоралар және гельминт жұмыртқалары жансызданады. Ашытылған көкөністерде қышқыл ортаның арқасында аскорбин қышқылы (С дәрумені) жақсы сақталады.

3. Компьютерлермен жұмыс істеу кезінде адамға әсер ететін факторлар:

1. Электромагниттік сәулелену:

а) инфрақызыл, радиожиілік, ультракүлгін, рентген диапазондарындағы

б) электростатикалық өріс

с) жиілігі 50 Гц электромагниттік өріс

2. көзге көрінетін факторлар

3. жұмыс операцияларын орындаумен, жұмыс орнын, қимылдарды және жұмыс кезінде дене қалпын ұйымдастырумен байланысты факторлар

4. микроклиматтық факторлар, ауа ортасының сапасы, жарықтану дәрежесі

5. шу, діріл

Бейнедисплейлік терминалдардан шығатын радиожиілікті электромагниттік өрістің, ультракүлгін, инфрақызыл сәулеленулердің және электростатикалық өрістің қарқындылығы төмен болады, әдетте экраннан 30-50 см қашықтықта олардың деңгейі ШРЕД-тен аспайды. Сонымен бірге, электронды сәулелі түтікті монитормен жұмыс істегенде 2-6% жағдайларда электростатикалық өрістің кернеулігі ШРЕД-тен 2-20 есеге дейін, ал 9-15% жағдайда электромагниттік өрістің электрлік құрамдасы ШРЕД-тен 4 – тен 10 есеге дейін, магниттік құрамдасы ШРЕД-тен 1,5 есе артық болғаны да байқалады.

Жеке адамдық компьютердің электромагнитті өрісі адам ағзасына қолайсыз әсер етуі мүмкін. Бұл сәулеленулер ағзадағы сұйықтықтардың құрамын өзгертіп және ағзаға бірқатар минералды заттардың қажеттілігін өзгертіп, адам ағзасындағы биологиялық үрдістерге әсер ететінінің зерттеулер көрсетіп отыр. Бұл кезде ағзадан бір заттардың шығуы жоғарыласа( Са,Ba, Al), бір заттардың шығуы азаяды ( Fe, P), яғни минерал алмасуда немемсе зат алмасуда бұзылыстар орын алады. Бұл жеке адамдық компьютерлердің ЭМӨ-нің жасуша мембраналарының иондық өзекшелеріне тікелей әсер етуімен, немесе гормондары минералды заттардың алмасуына бүйрек үсті безінің белсенділігі артумен түсіндіріледі. Айнымалы ЭМӨ елеулі физиологиялық әсер туғызады: иммунды, жүйке, жүрек- қантамыр жүйелерінде және көру анализаторларына әсер етеді. Бас ауруы, ашушаңдық, тез қажығыштық, ұйқының бұзылуы, еңбекке қабілетсіздіктің төмендеуі, есте сақтау қабілетінің төмендеуі, брадикардиа, эндокринді жүйе аурулары, қалқанша без қызметінің төмендеуі байқалады.

ЖАК жұмыс істеу кезігде қолайлы дене жұмыстық қалпы: дене тік болуы, омыртқа бағанасының табиғи иілімдері мен жамбастың иілу бұрышы сақталу керек. Бас сәл ғана алға еңкейілуі (5-7˚), статистикалық зорлануды болдырмауы үшін білек столдың бетіне сүйенуі керек. Білек және иық арасында сондай-ақ тіземен санның арасында пайда болатын бұрыш 90˚ кем болмауы тиіс. Қарау сызығы экранның ортасына перпендикуляр болады. Дұрыс ұйымдастырылған жарық көзге түсетін жүктемені біршама төмендетеді. ЖАК жұмыс істеуге арналған бөлмеде табиғи жіне жасанда жарық болуы керек, табиғи жарық солтүстік бағыттан түсетін етіп ұйымдастыру керек. Күн сәулесі тікелей мноитор бетіне түспеуі қажет.

Жарық көздері ретінде люминеценттік шамдар қолданылады. Шырақтың жарық сәулесін э

Крандаушы торлары мен шашыратқыштары болуы керек.

Арнайы орта білім беретін мекемелерде компьютермен жұмыс істеу ұзақтығы 1 курс оқитындарға 1 академиялық сағатқа, 2-3 курсқа 1 астрономиялық сағат, 3 курстарға 3 академиялық сағатқа рұқсат етіледі. Қажу дамуының алдын алу үшін әрбір 20-25 мин сайын көзге жаттығу жасап тұру қажет.