ПРЕЗИДЕНТСКАЯ ПРОГРАММА

«ДЕТИ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН»

ЦЕЛЕВАЯ ПРОГРАММА «ОДАРЕННЫЕ ДЕТИ»

Юный исследователь – 2011

Сборник лучших научно-исследовательских работ

участников Республиканского конкурса исследовательских работ

в рамках Малой академии наук школьников Республики Башкортостан

Уфа 2011

Редакционная коллегия:

М.Р. Юмалина, начальник отдела общего образования Министерства образования Республики Башкортостан; Ф.Р. Фахретдинова, директор Научно-методического Центра развития одаренности Института развития образования Республики Башкортостан, к.п.н., доцент

Юный исследователь – 2011: Сборник лучших научно-исследовательских работ в рамках Малой академии наук школьников Республики Башкортостан / Министерство образования Республики Башкортостан, Институт развития образования Республики Башкортостан.- Уфа, , 2011.- с.

1. НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЕ РАБОТЫ ПОБЕДИТЕЛЕЙ X РЕСПУБЛИКАНСКОГО КОНКУРСА НАУЧНЫХ ПРОЕКТОВ ШКОЛЬНИКОВ В РАМКАХ МАЛОЙ АКАДЕМИИ НАУК ШКОЛЬНИКОВ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН

НОМИНАЦИЯ «ЛИНГВИСТИКА»

Мостай Кәрим ижадында халҡыбыҙҙың рухи мәҙәниәте күренештәре

Кульмухаметова Юлия, обучающаяся 11 класса МОБУ СОШ им. Г.Акманова д. Баишево МР Зианчуринский район

Руководитель: Кульмухаметова Г.З.

Инеш

Халыҡ шағиры Мостай Кәрим – күп яҡлы талант эйәһе.

Башҡортостандың халыҡ шағиры, Салауат Юлаев исемендәге республика, РСФСР һәм СССР Дәүләт премиялары лауреаты, Социалистик Хеҙмәт Геройы Мостай Кәрим әҫәрҙәре һәр кемгә яҡын. Уның ижады күп яҡлы. Ул танылған шағир булыу өҫтөнә, бына тигән драматург та, шыма ҡәләмле прозаик та. Уның «Яңғыҙ ҡайын», «Йырланмаған йыр», «Ай тотолған төндө», «Ҡыҙ урлау» кеүек пьесалары башҡорт драматургияһының иң аҫыл әҫәрҙәре иҫәбендә. Бик күп телдәргә тәржемә ителгән «Беҙҙең өйҙөң йәме», «Өс таған», «Оҙон-оҙаҡ бала саҡ» повестары әҙәбиәт һөйөүселәрҙең ихтирамын яулаған әҫәрҙәр рәтендә.

Ә инде уның поэзияһы – башҡорт сәсәндәренең ҡобайырҙарына, йырҙа-рына, дастандарына хас булғанса, тәрән мәғәнәле халыҡсан фәлсәфәгә ғәжәп бай, оло тойғоло ижад. Уның шиғырҙарының һәм поэмаларының тамырҙары башҡорт халыҡ поэзияһына барып тоташа. Мостай Кәримдең барлыҡ әҫәрҙәре лә бай сығанаҡ һанала, сөнки әҙип бөтә жанрҙарҙа ла халыҡ ижады гәүһәрҙәрен бик оҫта ҡуллана.

Мин был эшемдә Мостай Кәримдең поэзияһында һәм «Оҙон-оҙаҡ бала саҡ» повесында халыҡ ижады өлгөләренең сағылышын өйрәнеүҙе маҡсат итеп ҡуйҙым.

II. Төп өлөш

Мостай Кәрим ижадында халҡыбыҙҙың рухи мәҙәниәте күренештәре

1. М.Кәрим поэзияһында халыҡ ижады өлгөләренең сағылышы

Халҡыбыҙҙың бөйөк шағиры Мостай Кәримдең бик күп шиғырҙары, поэмалары халҡыбыҙҙың тел хазинаһынан алынған һүҙ гәүһәрҙәре менән биҙәлгән. Мәҫәлән, «Ҡайын япрағы тураһында» шиғырында автор «Эйгән башты ҡылыс сапмай» мәҡәлен ҡулланған. Шулай уҡ уның башҡа шиғырҙарында, поэмаларында мәҡәл-әйтемдәрҙе күп осратырға була. Шиғырҙарҙан алынған өҙөктәрҙән миҫалдар ҡарап китәйек.

«Эйгән башты ҡылыс сапмай»,-

Тиһә лә иҫке мәҡәл,

Баш эймәгән ғорур халҡым,

Теҙ сүгеп йәшәмәгән.

(«Ҡайын япрағы тураһында»).

Ҡайтып киләм. Башта кәпәсем юҡ,

Баш һау булһа, кәпәс табылыр…

Арғымаҡты менеп, һабантуйға

Мин барырмын әле тағы бер!

(«Һабантуйҙан ҡайтып киләм»).

Һин- минең ярты яҙмышым,

Өлөшкә тейгән көмөш.

Күпме ғүмер бар,- беҙ шуны

Бергә үтергә тейеш.

(«Һин- минең ярты яҙмышым »).

Күҙ тултырып бағам чех яҙына.

Бағыу менән танһыҡ ҡанамы?

…Һәм яҡшы һүҙ, беләм, таш иретә,

Ағас ҡорота күҙҙең яманы.

(«Күҙҙәремә ҡара»).

«…Ҡеүәтең бар. Тауҙы аҡтар,

Намыҫ эше өсөн ян,

Бүленгәнде бүре ашар,

Ир булһаң- илгә таян!»

(«Таныш булмаған ҡунаҡ»).

Әйткән һүҙ – атҡан уҡ булһын,

Мин үҙем ныҡыш бәндә.

Ошо ерҙә көтәм һине

Тауыҡтар төнәр мәлдә.

(«Үлмәҫбай»).

Ғәҙәт – ҡылыҡтың энеһе,

Бик ғәжәп бит ул ғәҙәт,

Һунар сыға һалыуыма

Шул ғәҙәт булды сәбәп.

(«Үлмәҫбай»).

Икәүҙән-икәү ҡалабыҙ,

Беребеҙ- күҙ, беребеҙ- ҡаш.

• Башҡорт…башҡорт…- ул мығырлай,-

Ниндәй януарға оҡшаш?

(«Үлмәҫбай»).

Ҡайһы бер осраҡтарҙа Мостай Кәрим бик күп мәҡәл-әйтемдәрҙе үҙенең әҫәрҙәренең йөкмәткеһенә ярашлы рәүештә үҙгәртеп ебәрә. Был стилистик алым авторға әҫәрҙең идея-эстетик йөкмәткеһен тағы ла тәрәнәйтергә мөмкинлек бирә. Миҫалдар:

Йылдар иркен тип үк төкөрмәгеҙ

Үҙегеҙ ҡашыҡ һуҙған табаҡҡа.

(«Торналар ҡайтҡанда»).

Утыҙ яҡҡа китте шул сыҡҡан һүҙ

Бер бәндәнең утыҙ тешенән.

Ҡушылдылар уға үҙ-үҙҙәрен

Әҙәпле тип йөрөгән кешеләр.

(«Дуҫ тураһында күңелһеҙ хикәйә»).

Халҡым минең үтә аҙ, тиһең,

Ҡыш бик оҙон, ҡыҫҡа яҙ, тиһең,

Яғым , тиһең, һаран сәскәгә.

Шунда ғынамы ни мәсьәлә?

Ҙур урманда ҡарға булғансы,

Бер ҡыуаҡта былбыл булһаңсы.

(«Нанай яҙыусыһы Ходжерға»).

Ә бына «Хазиналар хаҡында һөйләшеү» шиғырында М.Кәрим йомаҡты бик оҫта файҙаланған.

Шыңғырап торған салт аяҙ ҡышҡы төн-

Һәр тауыш урап сығырлыҡ ер өҫтөн.

Күктең йөҙө иҫке йомаҡ инде хас:

Бәрәмәстәр уртаһында бер ҡалас.

(«Хазиналар хаҡында һөйләшеү»).