3. Арнайы педагог тұлғасы

1. Мүмкіндіктері шектеулі балаларды тәрбиелеу ерекшеліктері

Тәрбие бұл жалпы ортақ міндеттерді іске асыру барысында мұғалім мен оқушының ықпалдасты, әрекеттерін қамтамасыз етуші арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жүйе жағдайында тұлғанықалыптастыру, ол үшін рухани байлығы мен эмоциялық құндылықтарды тәрбиелеу мақсатын көздейтін әлеуметтік процесс.Тәрбие түрлі әрекеттер арқылы жүзеге асуына қарамастан, жетекші орында мектеп екені анық. Қазіргі уақытта тәрбиенің жаңа көрінісін айқауға болады, нақты адам баласының құндылығы және оқыту менбілім беру тәрбие құралдары ретінде қарастырылады. Тәрбиенің негізгі көрсеткіші- мақсаттылығы. Арнайы білім беруде мүмкіндіктері шектеулі балаларды, кемістіктеріне қарамастан, жаң жақты дамыған тұлға ретінде тәрбиелеу негізгі мақстат. Жаң-жақты дамыту өмір барлық салаларына белсенді қатысуын қамтиды, зият, құндылықты бағдарлау, қоғамдық, еңбек ету, көркем өнер, спорт,ойын, коммуникативті т.б. әрекеттер арқылы, қоршаған ортаменбайланыста болуынан көрінеді.

2. Тәрбие принциптері мен әдістері

Тәрбие принциптері - тәрбие субъектілерін қарым-қатынасын, тәрбиенің жалпы бағытын, әдістері мен мазмұның анықтаушы негізгі идеялар.Тәрбие принциптері:

• тұлғалық бағыт принципі;

• тәрбиенің жеке тұлғалық және қоғамдық бағыттарының бірлігі;

• тәрбиенің өмір, еңбекпен байланыстылық принципі;

• тәрбиеде ұнамды өнегені пайдалану принципі;

• тәрбиелік ықпалдар бірлігі мен үздікіздігі туралы принцип,

• ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу;

Тәрбие әдісі -

1. Педагогикалық жұмыстың тәсілдері мен жолдары арқылы

тәрбие мақсатына жету;

2. Жеке адамға тікелей және жанама түрде ықпал жасау;

3. Тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің іс-әрекетінің өзара

4. байланыс тәсілдері.

Бұл анықтамалардың барлығын жинақтаса келесі қорытынды беруге болады, тәрбие әдісі – тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара байланыс іс-әрекетінде оқушылардың тұлғалық қасиетер қалыптасуына бағытталған педагогикалық жұмыс тәсілдері.

Бір топтастыруда келтірсек, тәрбие әдістері үш топқа бөлінеді.

Бірінші топ - тәрбиеленушілердің іс-әрекетіндегі қарым-қатынас, мінез-құлқында жағымды тәжірибе қалыптастыру әдістері: талап, пікір, үйрету, жаттықтыру, арнайы тәрбиелік жағдаяттар.Талап - мінез-құлық нормасының көрінісі, балаларды әлеуметтік әрекетке қатыстыруды білдіреді. Талапты ынталандыру және тежелдету жағдайлары бар. Ынталандыру – жұмысты бастау мен аяқтау. Тежелдету – басқа адамдардың жұмысына кесел келтіру, жұмысты тоқтату.Қоғам пікірі – бұл ұжымдық талаптың бейнеленуі, ал талап нақты міндет, оны іс әрекет арқылы орындау қажет. Ұжым мүшелерінің пайымдау, баға беру – бұл қоғам пікірі, ұжым еркі және күші. Ұжым тәрбие субъектісі , педагогтің тірегі. Үйрету мен жаттықтыру – бұл мінез құлық нормасына сәйкес оқушыларда қажетті дағды, әдетті төсілдіру. Әр тәрбие үйретуден басталады, мысалы: баланың мезгілмен үйқыға жауы мен, өз мүліктерін, жұмыс орнын тәртіпке келтіріп ұстауы. Үйрету әдісі баланын ұқыптылық, инабаттылық, мұқияттылық сияқты қасиеттерін қалыптастырады. Бала өмір тәжірибесі кеңейіп, санасы дамыған сайын, үйрету әдісі өзінің алғашқы маңызын жойып,басқа әдістермен бірігеді, мысалы жаттықтыру әдісімен.Жаттықтыру бұл әдіс түрлі жағдайларда оқушылардыңадамгершілік қасиеттерін қалыптастыру үшін арнайы тапсырмалрды орындау арқылы жүреді. Жаттықтыру әдісі ұжымның мүддесімен, талаптарымен қабысуы қажет. Мысалы, кез келген тәрбиелік шараларды ұжымда бір мезгілде бастау, оқушыларды тәртіптілік пен ұйымшылдаққа үйретеді. Үйрету мен жаттықтыру нұсқау, көрсету, машықтандыру , тапсырма беру сияқты тәсілдер арқылы нәтижілі өтеді.

Тәрбиелік жағдаяттар жеке адамның жағымды қасиет пен қылықтарын қалыптастыруына жақсы ықпал етеді. Бұл әдіс тәрбиешілер мен тәрбиеленушілер арасындағы қарым-қатынасқа қолайлы жағдай жасайды. Сынып, мектеп аралығында жарыстар ұйымдастыру арқылы балаларды топқа бөліп, тәрбиелік жағдайға сәйкес тапсырма беру нәтиже тәрбиелік әрекет. Тәрбиелік жағдаяттар балаларда жағымды мінез-құлқысын тәрбиелеуге көп мүмкіндік береді.

Екінші топ – жеке адам санасын қалыптастыру әдістері: ұғындыру, пайымдау пікір айту, баға беру, сендіру. Бұл әдістер әнгіме мен әнгімелесу, өнеге және пікір талас арқылы тиімді жүреді және бала санасына ықпал жасауда маңызы зор.

Ұғындыру – мүмкіндіктері шектеулі балаларды тәрбиелеуде аса нәтижелі әдістердің бірі. Баланы ұғындыру арқылы санасына әсер етіп, мінез-құлқы мен әдет, ерік жүйесін дұрыс қалыптастыруға болады.

Пайымдау пікір айту – арнайы мектеп оқушылары үшін тиімді тәрбие әдісі. Оқушының қате жасаған қылығын көрсету, оны түзетуге бағыт беруді білдіреді. Пікір айту кеңес немесе өтініш арқылы жүреді. Балаға нені дұрыс жасамады, оны қалай түзету керек екенің тәрбиеші толық түсіндіруі тиіс.

Сендіру әдісі баланың сену сезімі арқылы тәрбиелік мақсаттарға қол жеткізеді. Сендіру – латын сөзі suggestio ықпал ету, сендіру аудармасынан шыққан. Бала жастағы тұлғаны түрлі заттар мен жағдайларға сендіруге болады. Арнайы мектепке келген кезден бастап бала моральді ережелерге сәйкес өз тәртібін реттейді, олай болады, болмайды, рұқсат, емес сияқты нұсқауларды орындай арқылы. Сондықтан бала бойына

жақсы, жағымды қасиеттерді сендіру әдісін пайдалана отырып тәрбиелеуге болады.

Пікір талас бұл жоғары сынып оқушыларының пайымдауын, баға беруін, сенімін қалыптастыру әдісі. Пікір-таласқа қатысу арқылы оқушы тақырып бойынша өз көзқарасын, ой-пікірін дәлелдейді.

Үшінші топ – мадақтау мен жазалау әдістері. Өткізілген тәрбиелік шаралар сапасы мен тиімділігін арттыру үшін мадақтау мен жазалау әдістері қолайлы болады.

Мадақтау тәрбиеленуші іс әрекеті мен мінез –құлқын жағымды белсенділікке ынталандырады. Егер бала өзінің жетістіктері мен ұжым алдындағы жауапкершілігін сезе білсе, онда мадақтаудың құндылығы арта береді.

Жазалау әдісін пайдалану баланы өзінің теріс мінездері үшін ұялтады, теріс қылықтарын тежейді. Арнайы педагогика мүмкіндіктері шектеулі балаларды жазалау әдісін ұқыпты пайдалануды ескертеді. Дамуында кемістігі бар бала кез келген жағдайда нені дұрыс жасамағаның түсінбеді. Сондықтан жазалау әдісін тек бала жасаған қылығынын қателігін түсінгеніне сенімді болған кезде тәрбиеші пайдалануға құқылы. Жазалау әдісі баланын намысына тиймей, денесіне ауыртпашылық тигізбеуі, дауыс көтермеу, талап етеді.

3. Арнайы мектептегі тәрбие жұмысының мазмұны

Арнайы мектептегі тәрбие жұмысының мазмұны оқушылардың жан- жақты тұлғалық қасиеттерін, жеке қабілеттерін дамытуға арнайы жағдайларды қамтамасыз етуі тиіс. Бұл тәрбие жұмысынын келесідей бағыттарын қамтиды: адамгершілік, еңбек, эстетикалық, дене тәрбиесі

Еңбекке тәрбиелеудің мәні - болашақта қажет болатын еңбек әрекетіне қатысты барлық жұмысты қамтамасыз ету, яғни еңбек етудің жалпы және арнайы (кәсіби) білім, икемділік пен дағдыларын қалыптастыру, енбеке ету үшін дене, зият, инабаттылық пен ерік-сезім қаситтерін дамыту. Эстетикалық тәрбие – оқушылардың бойында қоршаған орта, табиғаттын әдемілігі мен әсемділігін толық қабылдауын қалыптастыруға бағытталған педагогикалық әрекеттер жүйесі. Эстетикалық тәрбие арнайы мектеп оқушылары үшін орны ерекше. Эстетикалық даму зият дамуына әсер етеді, сондықтан сезім, қарым-қатынас пен дене дамуына жағымды.

Зиятында ауытқушылығы бар балаларды эстетикалық тәрбиелеуде ерекшеліктер байқалады, олар әдемі мен көріксізді ажырата алмайды. Әсем заттарды көргенде қуаныш сезімі туындамады, өйткені бұл балаларда эмоциялық дамуында көптеген ауытқушылықтар бар. Ал көрмейтін және нашар көретіндердің танымдық ерекшеліктері шындықтың өзгеше эстетикалық меңгеруін білдіреді. Эстетикалық сезімдері әр түрлі ойын, еңбек, көркем, таным әрекеттер негізінде қалыптасады.

Арнайы мектептегі эстетикалық тәрбиенің негізгі тәсілдері:

- еңбек, тұрмыс пен әлеуметтік қарым-қатынастарды эстетикалық тұрғыдан ұйымдастыру (күнделікті әдімілік пен ұқыптылықты тәрбиелеу);

• табиғаттың әсемділігіне сүйену (бақылау арқылы үйрету, саяхаттарға бару);

• өнер құралдарын пайдалану (ән-күй, сүрет, еңбек, ана тілі сабақтарында, мұражай мен көрмелерге бару, үйірмелер арқылы жүзеге асады).

Дене тәрбиесі – арнайы мектептегі сауықтыру жұмысымен бірге маңызды бағыттардың бірі. Арнайы мектеп оқушыларында дене дамуы мен денсауылығы төмен көрсеткіштерге ие. Балалардың кемістік түріне қарамастан көбінде қан-тамыр, демалу жүйелерінде аурулар кездеседі. Салмақтары мен бойы қалыпты балаларға қарағанда төмен, тірек-қимыл қозғалысында жетіспеушіліктер байқалады (бұлшық еттерінің әлсіздігі, жүрісіндегі кемістіктер, ұсақ және жалпы моторикасындағы ақаулар т.б.). Дене шынықтыру оқу бағдарламалары оқушылардың денсаулықтарын дамыту мен кемістіктерін түзету мақсатында түрлі шараларды (гимнастика, спорт ойындары т.б. ) қамтиды.

5. Арнайы мектептегі сабақтан тыс жұмысы

Оқушылар қоршаған орта туралы білім мен икем, көзқарас пен ой пікірлерін тек сабақ арқылы ғана толық меңгере алмайды. Өйткені бала сабақтан шыққан соң өмірдегі басқа құбылыстармен кездеседі, қарым-қатынас жасауға үйренеді. Бұл аса маңызды міндетті арнайы мектептегі сыныптан тыс жұмысы атқаруға тиіс. Сыныптан тыс жұмысы бір тұтас педагогикалық үрдістің бөлегі. Арнайы мектептегі сыныптан тыс жұмысының ерекшелігі, ол сабақ сияқты қатал талаптармен шектелмейді. Сыныптан тыс жұмысты әр түрлі көріністе, еркін ынтамен , шығармашылық қасиеттер мен ұжым пікіріне сүйену арқылы өткізуге болады Бұл жұмыста оқушылардың сабақта байқалмаған ерекше қабілеттері оянып, дамиды.

Арнайы мектептегі сыныптан тыс жұмыс келесі бағытта ұйымдасады:

-отан сүйгішті тәрбиелеу;

• білім беру, тәрбиелік жұмысы;

• көркем өнерпаз әрекет;

• дене шынықтыру мен сауықтыру жұмыс;

• үйірмелер жұмысы.

Ал сыныптан тыс жұмысын тәрбие жұмысын ұйымдастырудың үш негізгі түрі тараған:

• жалпы мектептегі;

• топтық;

• жеке дара.

Бұл ажырату тәрбие процесіне қатысушылардың саны бойынша негізделеді .