Proces liberalizacji przepływu kapitałów

Cele utworzenia EWG zostały sformułowane już w Traktacie Rzymskim – 1957 rok. Według art. 2 tego traktatu zadaniem Wspólnoty jest popieranie przez utworzenie wspólnego rynku oraz stopniowe ujednolicanie polityki gospodarczej państw członkowskich harmonijnego rozwoju działalności gospodarczej na terenie całej Wspólnoty, ciągłej i równomiernej ekspansji, wzmożonej stabilizacji, szybszego podwyższenia poziomu życia i ściślejszych stosunków między państwami, które Wspólnota jednoczy. Dla osiągnięcia wymienionych celów, działalność Wspólnoty obejmuje m.in. zniesienie między członkami Wspólnoty przeszkód w swobodnym obiegu osób, usług i kapitału, zastosowanie trybu postępowania umożliwiającego koordynację polityki gospodarczej członków Wspólnoty oraz zapobieganie nierównowadze ich bilansów płatniczych, zbliżenie ustawodastw poszczególnych krajów w zakresie niezbędnym do działania wspólnego rynku, utworzenie EBI, którego zadaniem ma być ułatwianie rozwoju gospodarczego Wspólnoty przez utworzenie nowych zasobów. A zatem swobodny ruch kapitału stanowi jeden z najważniejszych środków osiągnięcia celów, którym miało służyć utworzenie EWG.

Zalecenia dotyczące swobodnego ruchu kapitału określone zostały w art. 67-73 Traktatu Rzymskiego. W ciągu okresu przejściowego (1958-68) członkowie Wspólnoty zniosą stopniowo w zakresie niezbędnym do sprawnego funkcjonowania wspólnego rynku ograniczenia ruchu kapitałów należących do osób zamieszkałych w państwach członkowskich, jak również zniosą dyskryminacyjne traktowanie ze względu na obywatelstwo lub miejsce zamieszkania stron lub miejsce lokat kapitałów. Płatności bieżące związane z ruchem kapitału między państwami członkowskimi zostaną zwolnione z wszelkich ograniczeń najpóźniej z upływem pierwszego etapu. Członkowie Wspólnoty udzielać będą zezwoleń dewizowych w sposób jak najbardziej liberalny, jeżeli po wejściu w życie traktatu zezwolenia takie okażą się nadal niezbędne. Jeżeli pewien członek Wspólnoty stosuje w obrocie kapitałów objętych zwolnieniami swoją reglamentację wewnętrzną wobec rynku kapitałowego i kredytowego będzie to czynić bez jakiejkolwiek dyskryminacji. Pożyczki przeznaczone bezpośrednio lub pośrednio dla jakiegokolwiek członka Wspólnoty lub jego terytorialnych instytucji publicznych będą mogły być eliminowane lub lokowane w innych państwach członkowskich wyłącznie za zgodą zainteresowanych państw. Nie dotyczy to statutu EBI. Postanowienia zawarte w tych artykułach miały zostać zrealizowane na podstawie dyrektyw uchwalonych przez radę ministrów EWG. Państwa członkowskie będą się starały nie wprowadzać na obszarze Wspólnoty żadnych nowych ograniczeń, zwłaszcza walutowych, które utrudniałyby ruch kapitału. Państwa mają obowiązek na bieżąco podawać do wiadomości Komisji EWG dane o ruchu kapitałów w stosunkach z krajami trzecimi. W przypadku gdyby ruch kapitału powodował zakłócenia w funkcjonowaniu gospodarki jednego z państw członkowskich, to Komisja po zasięgnięciu opinii Komitetu Walutowego może zezwolić temu państwu na podjęcie środków ochronnych w dziedzinie ruchu kapitałów, których warunki i tryb sama określi. Równocześnie każde państwo zmuszone do nagłego zastosowania wyżej wymienionych środków może je podjąć samo, jeśli okaże się to niezbędne, powinno jednak zawiadomić Komisję i pozostałych członków Wspólnoty o podjęciu tych środków najpóźniej w chwili wejścia ich w życie. Traktat Rzymski przewidział swobodę zakładania spółek na terenie państw członkowskich, koordynację polityki walutowej, zwłaszcza w celu ochrony bilansu płatniczego.

Swobodny przepływ kapitału w ramach Wspólnoty miał zapewnić osiągnięcie integracji rynku kredytowo-kapitałowego i długofalowej integracji bilansów płatniczych krajów członkowskich. Aby osiągnąć ten cel kraje Wspólnoty musiałyby wyrzec się części suwerenności państwowej w podejmowaniu decyzji gospodarczych, utrzymywać ścisłą współpracę władz administracyjnych i banków, zliberalizować wymianę towarową (osiągnięto 1964) oraz utrzymać stałe kursy walutowe. Traktat ustanawiający EWG przewidywał zniesienie restrykcji przepływu kapitałów podczas okresu przejściowego do roku 1970 do rozmiarów niezbędnych dla właściwego funkcjonowania wspólnego rynku. Akty prawne Rady Ministrów EWG w postaci dyrektyw, zawierają bardziej szczegółowe postanowienia w tej sprawie. Spełniają one rolę wykonawczą w stosunku do bardzo ogólnikowych postanowień traktatów.

Pierwsza dyrektywa Rady została wydana 11 maja 1960 roku, zmodyfikowana przez druga dyrektywę z 18 grudnia 1962 roku. Postanawia ona, że: państwa członkowskie będą udzielać niezbędnych zezwoleń dewizowych na zawarcie lub przeprowadzenie transakcji jak również dla płatności przelewowych pomiędzy krajowymi obywatelami dewizowymi w państwach członkowskich. Dotyczy to ruchu kapitału zgodnie z listą A, Załącznika 1 do niniejszej dyrektywy. Państwa członkowskie zapewnią przelew odpowiednich lokat w oparciu o kursy dewizowe, jakie obowiązują przy płatnościach bieżących. Jeżeli liberalizacja ruchu kapitałów będzie powodować trudności w realizacji polityki gospodarczej jednego z państw członkowskich, może ono utrzymać w mocy swoje ograniczenia. Wszelkie formalności związane z kontrolą i wydawaniem zezwoleń powinny zostać uproszczone.

Dyrektywy przewidywały, że komisja finansowa EWG będzie corocznie badać istniejące przeszkody w ruchu kapitału, w celu ich stopniowego usuwania. Pierwsza dyrektywa stawia bardzo wyraźną granicę pomiędzy systemem bezwarunkowej i warunkowej liberalizacji wymiany, uwzględniający przy trym formy przepływów kapitału. Druga dyrektywa zawiera dodatkową listę transakcji kapitałowych, które mogą być zliberalizowane, poszerzając w ten sposób liberalizację bezwarunkową.

Lista A zawiera transakcje, które podlegają bezwarunkowej liberalizacji. Są to inwestycje bezpośrednie, z wyjątkiem czysto finansowych, dokonywane wyłącznie w celu zabezpieczenia dostępu do rynku kraju lokaty dla utworzenia przedsiębiorstwa albo udziałów w istniejącym już przedsiębiorstwie w tym kraju. Inwestycje bezpośrednie dotyczą w tym przypadku zarówno działalności nie-rezydentów i rezydentów. Na tej liście znajduje się też likwidacja inwestycji bezpośrednich, inwestycje w nieruchomościach (zakupy posiadłości), wszelkie ruchy kapitału o charakterze prywatnym, akcje i zwrot kredytów związanych z transakcjami handlowymi lub usługowymi, poręczenia, kaucje, inne gwarancje, prawa zastawu, transfery kredytów bieżących i terminowych, transfery dla wykonywania kontraktów ubezpieczeniowych, oszczędności pracowników w czasie ich pobytu za granicą, podatki od spadków, odszkodowania, wszelkiego rodzaju spłaty, prawa autorskie, transfery środków finansowych niezbędnych dla udzielania usług. Wszystkim wymienionym transakcjom kapitałowym państwa członkowskie zobowiązane są udzielić całkowitej swobody ruchu i zagwarantować transfery na podstawie istniejących kursów wymiany.

Bezwarunkowej liberalizacji podlegają też operacje kapitałowe z listy B dotyczące operacji papierami wartościowymi – inwestycje portfelowe. Liberalizacja warunkowa dotyczy kapitałów z listy C. Są to transakcje, które z natury swojej mogłyby zakłócić realizację celów polityki ekonomicznej jednego z państw członkowskich. Może ono wtedy przywrócić ograniczenia ruchu tych kapitałów. Są to np. takie transakcje jak: emisja i umieszczenie na rynku zagranicznym i odwrotnie papierów wartościowych przedsiębiorstw, udzielanie i zwrot kredytów związanych z transakcjami handlowymi lub usługami, niektóre transakcje podobne do listy A – ale krótkoterminowe, albo dotyczące innych płatności.

Lista D zawierała spis transakcji kapitałowych nie podlegających żadnej liberalizacji. Są to krótkoterminowe inwestycje w bonach skarbowych państwa, założenie i zaopatrzenie kont bieżących i depozytów, inne transakcje krótkoterminowe, publiczne papiery wartościowe, środki płatnicze, papiery wartościowe nie sprzedawane na giełdzie oraz złoto. Operacje te mogą mieć charakter spekulacyjny i wywołać zakłócenia.

Pierwsza dyrektywa narzuca państwom członkowskim obowiązek zliberalizowania inwestycji bezpośrednich, nawet wtedy gdy pociągają one za sobą kontrolę ich gospodarki. W praktyce nie wszystkie państwa członkowskie przyjęły dyrektywę Rady i w dalszym ciągu stosowały różne restrykcje w zależności od zakłóceń, jakie w poszczególnych gospodarkach powodowały długoterminowe inwestycje zagraniczne. Np. prawo francuskie nie przyjęło początkowo postanowień dyrektywy. We Francji zostały one zaakceptowane dopiero w 1966 roku.

Dla zbadania stanu realizacji postanowień Traktatu Rzymskiego powołano w 1966 roku grupę ekspertów, która opublikowała raport zwany Raportem Segré. Dotyczył on stanu przepływów kapitałowych w ramach EWG i przedstawiła ona propozycję budowy rynku kapitałowego. Raport wykazał, że liberalizacja przepływu kapitału pozostaje ciągle jedynie w formie zapisu. Teoretycznie wprowadzono liberalizację długoterminowych inwestycji zagranicznych w latach 60-tych. W praktyce jednak sytuacja nie poprawiła się aż do końca lat 70-tych, ponieważ wszystkie kraje członkowskie stosowały restrykcje wobec przepływu kapitału. Nie przyjęto też projektu trzeciej dyrektywy Rady opracowanego w 1964 roku, ponowionego w 1967, a dotyczącego zniesienia ograniczeń o charakterze administracyjnym i prawnym w zakresie przepływu kapitałów. Lata 80. przyniosły pewien zwrot w nastawieniu rządów krajów członkowskich Unii do swobodnego przepływu kapitałów. Był on spowodowany przyczynami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Przyczyny zewnętrzne związane były z poprawą sytuacji bilansu płatniczego wielu krajów członkowskich. Poprawił się stan koniunktury, ustabilizowały się stosunki walutowe, w gospodarce światowej nastąpiły przeobrażenia strukturalne, takie jak podział gospodarek na sektory schyłkowe i rozwojowe, postępujący proces deindustrializacji, nowe typy połączeń przedsiębiorstw i wiele innych, które wpłynęły na bardziej przychylny stosunek krajów członkowskich do problemu liberalizacji przepływu kapitału. Przyczyny wewnętrzne to: koordynacja polityki ekonomicznej i monetarnej, harmonizacja systemów podatkowych i polityki fiskalnej. W latach 90-tych procesy te nasiliły się. Dlatego wszelkie ograniczenia w ruchu kapitałów okazały się mało skuteczne. Ponad to przyjęty w 1986 roku JAE określał nowe cele w zakresie integracji finansowej i kapitałowej. W maju 1986 Komisja przedstawiła Radzie Ministrów program liberalizacji przepływu kapitałów i propozycję nowej dyrektywy. Program zakładał dwie fazy liberalizacji. Celem pierwszej fazy było osiągnięcie bezwarunkowej i efektywnej liberalizacji operacji kapitałowych najbardziej potrzebnych do właściwego funkcjonowania jednolitego rynku i połączenia narodowych rynków finansowych. W pierwszej fazie miały też zmienić się kategorie podlegające liberalizacji zgodnie z nową dyrektywą z 17 listopada 1986 roku. Zmieniono tym samym treść załączników do dyrektyw z lat 1960 i 1962. Dyrektywa z 1986 roku grupuje transakcje kapitałowe na trzech listach. Lista A zawiera wszystkie transakcje z poprzednich list A i B oraz niektóre kategorie z dawnej listy C. chodzi o kredyty długoterminowe, związane z transakcjami handlowymi lub usługowymi. Lista B zawiera wszystkie pozostałe transakcje z dawnej Listy C – warunkowe. Nowa lista C jest dawną listą D, zawierającą transakcje niepodlegające żadnej liberalizacji, głównie kredyty krótkoterminowe. Tak więc z 4 list obowiązujących od lat 60-tych utworzono 3, z których pierwsza grupuje transakcje podlegające całkowitej liberalizacji, druga zawiera transakcje częściowo zliberalizowane, trzecia dotyczy transakcji kapitałowych niepodlegających obowiązkowi liberalizacji. Zakres dwóch pierwszych list znacznie się rozszerzył, natomiast ostatnia lista pozostała bez zmian. Druga faza miała obejmować przedsięwzięcia zmierzające do pełnej liberalizacji przepływów kapitałowych poprzez propozycje zmian w zakresie regulacji międzynarodowych transferów finansowych i instrumentów średniookresowego wspierania bilansu płatniczego, a także propozycje dwóch nowych dyrektyw. Zostały one wydane w 1988 roku. Pierwsza z nich mówi o pełnej liberalizacji transferu kapitału poprzez całkowite zniesienie barier i ograniczeń od 1 lipca 1990 roku dla długoterminowych kredytów handlowych, transakcji papierami wartościowymi i dopuszczeniu papierów wartościowych przedsiębiorstw na rynki kapitałowe. Ta sama dyrektywa wprowadza też liberalizację kapitałów krótkoterminowych. Transakcje te wcześniej nie podlegały żadnej liberalizacji ze względu na zakłócenia, jakie mogły wywołać w gospodarkach krajów członkowskich. Także obecnie mimo zapisu o pełnej liberalizacji możliwe jest wprowadzenie kontroli przepływów kapitałów krótkoterminowych na okres 6 miesięcy za zgodą Komisji UE i innych krajów członkowskich. Dyrektywa wprowadza też obowiązek liberalizacji przepływów kapitałów z krajami trzecimi oraz porządkuje problemy statystyki proponując ewidencję przepływów kapitału. Bardzo istotny problem stanowi duża dowolność w definiowaniu poszczególnych form inwestowania, a tym samy określeniu ich liczb.