6.8.1. Парафин шөгінділерімен күресу әдістері

Мұнай-газ өндіру кәсіпорындары өндіріс жабдықтарына парафиннің шөгіп, жиналуын болдырмас үшін олардың алдын-алуда және түзілген парафинді шөгінділермен күресуде біршама тәжірибе жинады.

Парафиннің шөгіп, жиналуына қарсы күресудің мынадай негізгі әдістері бар:

1) мұнай мен газды жинаудың жоғары арынды (0,981-1,47 МПа) саңылаусыз жүйесін қолдану;

2) жылжымалы бу қондырғыларын қолдану (ЖБҚ–ППУ);

3) мұнай эмульсиясының түзілуін болдырмау үшін және парафин кристалдарының өсуін тежеу (баяулату) мақсатында ұңғы түбіндегі немесе сағасындағы мұнай ағынына парафин шөгінділеріне қарсы ингибиторларды қосу немесе беттік әрекетті заттарды пайдалану;

4) құбырлардың кедір-бұдырлығын азайту үшін олардың ішкі жақ бетін әр түрлі лактармен, эпоксидты шайырлармен және шыныпластикпен қаптау;

5) мұнайдың жоғары температурасын сақтауға мүмкіндік беретін жылу изоляциясын пайдалану;

6) ұңғы сағасындағы лақтыру (шығару) желісіне (парафиннің жиналуына байланысты) мезгіл-мезгіл енгізілетін және топтық қондырғыларда алынатын резина шарларды (торпедаларды) пайдалану.

Қазіргі кезде Қазақстан республикасының кен орындарында алғашқы үш әдіс кең қолданылуда.

Жылжымалы бу қондырғыларын пайдалану, оның қымбаттылығына қарамастан тиімді әдіс болып табылады. ППУА-1200/100 және ППУА-1600/100 қондырғылары қолданылады. Қондырғының жабдықтары КрАЗ-250, КрАЗ-257, КрАЗ-260 автомобильдерінің шассиіне орнатылған монтажды рамаға бекітілген. Қондырғы бу генераторынан, суға арналған цистернадан, жабдықтау және отындық сораптардан, жоғарғы қысым желдеткішінен, жетектен, кузовтан, цистерна жабынынан, отынға арналған сыйымдылықтан бақылау-өлшеу аспаптарынан және құбырлар жүйесінен тұрады (6.8.Сурет).

Бу генераторы - жағу құрылғысында дизель отынын жағу кезінде бөлінетін жылудың есебінен суды буға айналдыруға арналған тік, тура ағысты, иірілімді (жыланшық тәрізді) қазан болып табылады.

22. билет

1Фонтандаушы ұңғыма жұмысының міндетті шарты қандай? Фонтанды көтергіш және қабаттың біріккен жұмысының шарты қалай анықталады?

Фантан көтергіші бағалау.

Фантан ұңғыларының дебиті сұйықтық санының үлкейіуіне байланысты өзгереді және үилеспелі газ санды солай өзгеріуі Бір – жағынан белгілі фонтон ұңғысы тәул 1000м³ мұнай берсе 2 ші жағынан тәуел 5м³ беретін фонтон ұңғылары бар. Фонтандауды қамтамасыз ету үшін барлық ұңғылар фонтон құбырларымен (НКТ) жабдықталды ,олар ұңғыға тупке деиін түседі және олар арқылы фонтон ұңғыларында ағынды шақыртады. Ұңғыдағы құбырлар арқылы әртүрлі жуу пайда болады олар түп сүйығының ауысуына әсер етеді. Ұңғыны газбен бастыру ,ұңғыдағы ауырсүиықты айдауын бастыру және де басқа операциялар олар ұңғыны пайдалану кезінде мұнай кен орындарын әртүрлі сатысында пайдаланады.

Мұндайоперациялар кезінде белгілі құбыр диаметірлерін пайдаланамыз ондай құбыр лар мынадай диаметірге болады : 48,60,70,89, және 102

Бірақта бұл құбырларды пайдаланған кезде 48 және 102мл құбырлар түптен қолданбайды. Кейіннен қолданылатын құбырларға 73 мл құбырлар жатады. Тек кейбір фонтан ұңғылары үшін яғни, дебиті тәулік бірнеше жүз м3 89мл құбырлар пайдаланады. Фонтан құбырларының дебиті ұңғы дебитіне байланысты деп аталады.

Ұңғыға әртүрлі құрал жабдықтарды түсіреміз оларға мысал ретінде шығым өлшегіш, қысым өлшегіш және жылу өлшегішті айтуға болады.

Бұл құбырлардың барлығының сыртқы дисиметрі 40мл болады, ал түпке еркін түсу үшін және ұңғының жұмысын тоқтатпау үшін құбырлардың ішкі диаметрі 73 мл аспау керек. Бұл 73мл құбырлардың қолдану себебіміз фонтан ұңғыларын пайдаланған кезде құбыр қабырғаларында белгілі парафин қалдықтары қалады, оларды жою үшін механикалық қырғыштарды пайдаланамыз. Оны публикатор арқылы фонтан құбырларына темір сыммен түсіріледі.

Қандайда фонтан көтергіші болмасын ол саласының шолу тереңдікте жұмыс жасайды. Е=Рб-Ру/Рдн.

Көпжағдайда болмағына мағыналар 0,3-0,65 шегінде жатады. 0,3<E0.65 к.п.д. көтергіш үшін (допт) және (дмах) тәртібі жұмыс кезінде бір-бірінен айырмашылығы жоқ. Сондықтан фонтан көтергіші (допт) және (дмах) аралығында жұмыс жасаған тиімді (дмах) нүктесінде жұмыс жасаған кезде айтарлықтай тұрақтылық байқалады.

Бұл режимде газ шығыны кезінде дебиттің өзгеруі байқалмайды. Ал, (дмах) нүктесімен жұмыс жасаған кезде тұрақсыздық байқалады ол фонтан көтергіш жұмысының бүлкілдеуіне байланысты. Бұл жағдайды газ шығынының өзгеруіне және дебитінің өзгеруімен болады. (dq/dv>0).

Бұл А.П. Крыловтың ұсынысы бойынша гащ сұйығының бергіштігі 2 жұмыс арқылы анықталады.

q_max=55d³(Р_б-Р_у/Рqh)^1,5 м³/с (1)

А.П. Крылов көрсеткендегі q_опт тең болады q_max (1-Е) режиміндегі бергіштік к. п.д.-дан үлкен болады, яғни

(2)

Егер Р_б Р_нас 1 және 2 формуладағы Р_б орнына Р_нас қаныққандық қысымы Р_нас тең. Бұл формуланы d диаметрін салыстырмалы түрде есептейміз 1 формуладан мынаны аламыз

(3)

және 2 формуладан

(4)

Бұл формула арқылы құбырлардың фонтан құбырлардың диаметрін анықтаймыз 1 және 2 формулада фонтан ұңғысындағы дебиті емес, ал берілген жағдайдағы фонтан құбырларының өткізгіштік қасиеттерін анықтаймыз.

Фонтан ұңғысының дебиті фонтан көтергіш және қабат жұмысымен анықталады. Заң бойынша қабат жұмыс басқару бірдей де ал фонтан құбырындағы ГЖС қозғалу процесі әртүрлі түптегі Р_с қысым қабаттағы сұйық ағынын төмендететіні анық нәтижесінде Р_с қысымы үлкейеді.

Ағын мына формуламен анықталады

( 5)

Егер құбырлар түпке дейін түсірілген болса онда В₁ =Р_с, ал егер көтерілген болса L онда

(6)

Енді 6,5 формуланы былай жазамыз

(7)

7 формуланы оң жағын теңестіре отырып және 1 формуладағы көтергіштің қабілетін ескеріп мына формула

(8)

Одан кейін ұңғы дебитінің Р_б 7 формулада немесе 1 формулада салыстырманы есептейміз. Мұндай жолмен табылған дебит қабаттағы фонтан көтергішінің жұмысына сай. Бұл бағыт үшін 7 формуладағы оңжақ ағымдарын есептеу қажет.

(9)

Щдан кейін ұңғы дебитінің Р_б 7 формулада немесе 1 формулада салыстырманы есептейміз. Мұндай жолмен табылған дебит қабаттағы фонтан көтергішінің жұмысына сай. Бұл бағыт үшін 7 формуладағы оң жақ ағындарын есептеу қажет.

2. Гравитациялық және свайлық платформалар түрлері.

Классификацияның екінші деңгейінде: олардың тұрақтылығын қамтамасыз ету тәсілі бойынша сыртқы жүктемелер әсерінен: гравитациялық, свайлық және гравитициялы – свайлық болып бөлінеді.

Гравитациялық болған жағдайда құрылым өзінің салмағының әсерінен теңіз түбінен қозғлмайды және екінші, яғни свайлық болған жағдайда -ол свайлармен бекітілгендіктен орнын ауыстыра алады. Ал гравитациялы-свайлы құрылымдар өзінің салмағы және свайлар жүйесінен қозғалмай бекітіледі.

Топталудың үшінші деңгейі конструкция материалдарын сипаттайды : бетон, болат немесе бетонболат.

Серпімді конструкциялар екінші деңгейде бекітілу тәсілі бойынша қыспалары бар мұнаралар, жүзбелі мұнаралар және серпімді мұнаралар болып бөлінеді.

Қыспалары бар мұнаралар өзінің тұрақтылығын: қыспалар жүйелерімен, жүзбелілікпантондар және керісалмақтары арқылы ұстайды (сақтайды). Жүзбелі мұнаралар тербелмелі маятникке ұқсас. Олар өзінің тепетеңдік күйіне жүзбелілік пантондар (жоғары жағынан орналасқан) арқылы келеді. Серпімді мұнара вертикалдан толқындар әсерінен ауытқиды, бірақ серпіле сияқты орнына келеді. Қарастырылған топталуда 76% - қатты платформалар құрайды.

Жалпы теңіз түбіне бекітілуі және тірелуі тәсілі бойынша қатты ТСП-лар келесілерге топталады: свайлық, гравитациялық, свайлы – гравитациялық, маятникті және керілмелі, сонымен қатар қалқымалы түрде болады.

Ал конструкция түрі бойынша – тұтас (сплошные), комбинацияланған, (сквозные) тесіп өткен болады. Конструкцияның материалы бойынша - металлды, темірбетонды, комбинацияланған болады.

Әдетте ТСП-ны жобалау кезінде конструкцияның статикалық беріктігін 100 жылда бір рет қайталанатын ең үлкен жүктеменің әсеріне есептейді және қосымша динамикалық, циклдік жүктемелерге тексереді.

Серпімді мұнаралар деп горизонтал белбеулерінің арасында арақашықтығы бірдей болатын сырықтар арқылы құрастырылған жұқа болат ферманы айтады.

Серпімді мұнара класына Мексика ағанында пайдаланатын 305 м тереңдіктегі «Лена» ТСП-ны жатқызады. Оның конструкциясы төртбурышты қималы ферма болып келеді. Төртбұрыштың қабырғасы36,6*36,6 м, биіктігі 320 м, салмағы 21 мың.т. Ферманың жоғарғы жағында жоғарғы құрылысы орнатылып, диаметрі 1220 мм болатын 16 тіректерден тұрады. Мұнараның төменгі жағында осындай 12 тіректер болады. Мұнараның ортасында диаметрі 6,1 м, ұзындығы 36,6 м 12 понтондар орналасы, олар 9100т жүзбелікті қамтиды. Понтондар платформаны стабилизациялайды, фундаментке қысымды азайтып, платформаның және тартылулардың монтажын жеңілдетеді.

«Эксон» фирмасы «Лена» теңіз стационарлы платформаны пайдалану тәжірибесін қолданып, тереңсулы ТСП-ның алты жобасын зерттеді. Қоршаған ортадан келетін жүктемелер және гравитациялық куштер свайлар, тартылулар,понторндарға, конструкция инерттілігіне таратылады. Конструкцияның дұрыс шешімін, осы жүктемелерді аталған бөлшектерге таратып алуға болады.

Понтондар көлденең күштерді компенсациялап, платформаның беріктігін қамтиды, тартылуларға түсетін жүктемелерді азайтып немесе толығсмен алып тастайды.

Негіздің инерциясы тербелістердің периодын көбейтіп, амплитудасын азайтып, свайлармен тартылуларға динамикалық жүктемелерді сәйкес төмендетеді.

3. Температура жоғарылаған кезде табиғи газдың ылғал құрамы қалай өзгереді?

Мұнай мен газ кен орындарын игеру және оны пайдалану ісі шамамен алғанда бір ғасырға жуық уақыттан бері жүргізіліп келеді. Осы уақыт ішінде бұл байлық көзі туралы жинақталған тәжірибелер де аз емес. Осыған қарамастан мұнай, газ және олар тектес заттардың пайда болуы жайында деректер түбегейлі анықталып біткен жоқ деуге болады.

Физикалық шамаларды анықтайтын қысым, температура және тағы басқа факторлардың ықпалымен мұнай және газ бірінші физикалық күйден екіншісіне ауысып отырады. Заттардың бір-біріне түрленуі салдарынан сапа жағынан алғанда бұрын белгілі заттан басқа өзіндік ерекшелігі, қасиеті бар жаңа өнім пайда болады. Сонымен қатар мұнай мен газ өздері түзілген төл жыныстан бөлек басқа жынысқа ауысуға қабілетті. Осының бәрі мұнайдың пайда болуы жөніндегі зерттеуді қиындатады.

Қазір осы проблеманы шешу екі бағытта жүргізіліп отыр. Бірі - анорганикалық бағытты ұсынса, екіншілері осы пайдалы қазбалардың органикалық пайда болуын жақтайды. Мұнай және табиғи газдың анорганикалық пайда болуының негізгі қағидаларын 1877 жылы Д.И.Менделеев тұжырымдаған ол жоғары температура мен қысым жағдайында ауыр металдардың карбидтеріне қызған су буы әсер еткенде жер қойнауында көмірсутектері түзілуі мүмкін. Реакция нәтижесінде сұйық түрінде мұнай емес, көмірсутектерінің буы, яғни мұнай мен табиғи газдың құрамдас бөлігі пайда болады деген қағиданы ұсынған.

Мұнай мен табиғи газдың органикалық тұрғыда түзілуі жөніндегі болжамның негізін қалаған орыстың ұлы ғалымы М.В.Ломоносов болды. Ол 1759 жылдың өзінде-ақ мынадай тұжырымға келген: жер қойнауында оттегінің жеткіліксіздігінен хайуанаттар мен өсімдіктердің органикалық қалдықтары қысым мен температураның, бактериялардың, катализаторлардың ( сазбалшық және әк) әсерінен шіри бастайды. Басқаша айтқанда, органикалық қалдықтардың ыдырауынан мұнай мен газдың құрамдас бөлігі - көмірсутектері түзіледі. Өте ұп-ұсақ қосылыс түріндегі мұнай тау жынысына жайылып, сіңе бастайды. Уақыт өте келе шөгінді жыныстар біртіндеп қалыңдай түседі. Жинақталған жиынтық шөгінділердің қуаттылығының артатыны соншалық, мұнай үсті-үстіне тау қысымына ұшырайды. Тау қысымының әсерінен мұнай кеніші түзіледі. Ол бара-бара едәуір кеуекті (құм-тасты және әк тасты) жынысқа ауысады.

Мұнай мен табиғи газдың органикалық тұрғыда пайда болуы жөніндегі көзқарасты дүние жүзі оқымыстыларының көпшілігі мойындап та отыр. Бұл болжам ғалымдарды мұнай мен газды шөгінді тау жыныстарының қалың қабаттарынан іздестіру ісіне қарай бұрды, өйткені бұған қазіргі бізге белгілі деген мұнай және газ кен орындарының осындай шөгінді қабаттарды, қатпар-қатпар тау жыныстарының терең қойнауынан табылып отырғаны дәлел.

Мұнай мен судың көлемдік және тығыздық коэффициентері. Дегазацияландырылған мұнайдың тығыздығы біраз шамада өзгеруі 600-ден 1000кг/м3-ке дейін және одан да көп болуы мүмкін. Қабаттағы жағдайда мұнайдың тығыздығы қысымнан, температурадан және еріген газ көлемінен байланысты өзгереді. Қысым ұлғайған сайын мұнайдың тығыздығы да ұлғайады, ал температура мен еріген газдың көлемі ұлғайған сайын - тығыздықтың мәні азайады. Еріген газдың мөлшері мен температураның әсері басым екені айқын, сондықтан қабаттағы мұнайдың тығыздығы жер үстіндегі мұнайдан ардайым кем (кіші) болып табылады.

Қабаттағы судың тығыздығына, жогарыда айтылған факторлардан басқа, көп әсер ететін оның минирализациясы: тұздың концентрациясы (еріген тұздың массасы) 643кг/м³ болғанда, тығыздық - 1450кг/м³ жетуі мүмкін.

Сұйықтың ішіне газ еріген сайын, сұйықтың көлемі ұлғая түседі. Қабат жағдайындағы сұйықтың (еріген газбен бірге) көлемінің, дегазацияланған сұйықтың, стандарттық жағдайдағы, көлеміне қатынысын - көлемдік коэффициент деп атаймыз. Көлемдік коэффициент b - еріген газ мөлшерінен, температурадан және қысымнан байланысты. Мұнайдың көлемдік коэффициенті судың көлемдік коэффициентінен неғұрлым жоғары, ол газдың мұнай ішінде және су ішінде еруіне сәйкес. Мұнайдың көлемдік коэффициентінің - 3,5-тен жоғары болған кен орындары белгілі. Қабаттағы судың көлемдік коэффициенті 0,99-1,06-ға дейін болалады.

Қабаттағы үрдістердің пайда болуына және өзгеруіне ең зор әсер ететін факторлерді ескергеніміз жөн. Олар - мұнай кеніштерін сидырып жатқан суарынды жүйелердің үлкен көлемділігі; қабаттың серпімділігі; қабаттағы қаныққан сұйықтың серпімділігі және қабат қысымына байланысты өзгеретін қабаттағы сұйықтың тығыздығы, көлемдік коэффициенті, жыныстардың кеуектік коэффициенті. Осының бәрін ескеруіміз қажет. Ең керекті түсініп еске сақтайтынымыз - қабаттағы жыныстардың және сұйықтардың серпімділігіне байланысты қабаттағы қысымның тез өзгермеуі, біртіндеп қабат бойына тарауы. Бұл өзгерістер пайдалану (өнім өндіретін) скважиналардың жұмыс

4. ҚҚҰ кезінде айдау көлемін анықтау.

1-ші суреттегі қимада нұсқаның сыртынан су айдауды қолдану кезіндегі мұнай кен орынды игерудегі өндіру және айдау ұңғыларының орналасуы көрсетілген. Мұнда мұнайлылықтың ішкі контурының бойымен өндіру ұңғыларының екі қатары бұрғыланған. Бұдан басқа, өндіру ұңғылардың бір ортаңғы қатары бар.

1-суретте. Нұсқаның сыртынан су айдау кезіндегі ұңғымалардың орналасуы: 1-айдау ұңғымалары; 2-өндіру ұңғымалары; 3-мұнай қабаты; 4-мұнайлылықтың сыртқы нұсқасы; 5-мұнайлылықтың ішкі нұсқасы.

Мұнайлылықтың контуры мен өндіру ұңғыларының бірінші қатары арасындағы арақашықтық , бірінші және екінші қатар арасындағы арақашықтық және сондай-ақ өндіру ұңғылардың арасындағы арақашықтық сияқты қосымша параметрлерді пайдалануға болады. Айдау ұңғылары мұнайлылықтың сыртқы нұсқасының артында орналасқан. 1-ші суреттегі өндіру ұңғыларының үш қатарының орналасуы ені бойынша салыстырмалы кішігірім кен орындарға тән. Егер кен орынның ені үлкен болған жағдайда, оның мұнайлылық ауданында өндіру ұңғыларының бес қатарын орналастыруға болар еді. Бірақ, қатарлар санын одан әрі көбейту, теория мен мұнайлы кен орындарын игеру кезіндегі тәжірибе көрсеткендей, орынсыз.

Егер өндіру ұңғыларының саны бестен көп болса, кен орынның ортаңғы бөлігі сыртқы сулану әсеріне дұшар болады, қабат қысымы мұнда төмендейді де, бұл бөлік ерітілген газ режимінде, ал бұрын болмаған газ шапкасы пайда болғаннан кейін газ арынды режимінде игеріледі. Әрине, бұл жағдайда нұсқаның сыртынан су айдау қабатқа тиімсіз әсер болып саналады .

Нұсқа ішінде әсер ету жүйесі

Алдыңғы уақытта мұнайлы кен орындарын игеру кезіндегі өрлеген ішкі контур әсері жүйесін, қабатқа сулану әсермен ғана қолданбаған, одан басқа қабаттардың мұнай бергіштікті ұлғайту мақсатында басқа әдістерін де қолданған. Бұл жүйелер қатарлы және аралас болып жіктеледі.

Игерудің қатарлы жүйелері.

Олардың әр түрлілігі – жандылық (блоктық) жүйелер. Кен орындарда бұл жүйелер кезінде, әдетте олардың созылып жатуына көлденең бағытта өндіру және айдау ұңғылары орын алады. Тәжірибеде бірқатарлы, үшқатарлы және бесқатарлы, өзімен өндіру ұңғылардың бір қатарының айдау ұңғылардың қатарымен, өндіру ұңғыларының үш қатарының және айдау ұңғылардың бір қатарының, өндіру ұңғыларының бес қатарының айдау ұңғыларының бір қатарының кезектесуін ұсынатын ұңғылардың орналасу құрылымы қолданылады.

2-суретте Игерудің бірқатарлы жүйесі көрсетілген: 1- мұнайлылықтың шартты нұсқасы; 2-айдау ұңғымалары; 3-өндіру ұңғымалары.

3-суретте Игерудің бірқатарлы жүйесінің элементі көрсетілген: 1-¼ ұңғымалардың шахматты түрде орналасу кезіндегі айдау ұңғымалары; 2-бір сызық бойында орналасқан ұңғымалардың орналасу кезіндегі айдау ұңғымалары жартысы; 3-4-өндіру ұңғымаларының ¼ бөлігімен жартысы.

Ұңғы торының тығыздығының параметрі және бірқатарлы, үшқатарлы және бесқатарлы жүйелер үшін параметрі, сыртқы сулану жүйелері үшін тәрізді, үлкен мәндер қабылдайды. параметрінің өлшемі жөнінде алдында айтылған болатын. ω параметрі, сыртқы сулану жүйелерге қарағанда, қатарлы жүйелер үшін нақты көрсетілген. Бірақ, ол шектер арасында толқу мүмкін. Мысалы, қарастырылып жатқан бірқаттарлы жүйе үшін ω≈1. Демек, тығыздаушы ұңғылардың саны шамамен (бірақ, дәл емес) өндіру ұңғылардың санына тең, себебі қатарларда осы ұңғылардың саны және , арақашықтықтары әр түрлі болуы мүмкін. Сулануды қолдану кезде түзуінің ені 1-1.5км-ді құрау мүмкін, ал мұнай беруді көбейту әдістерді қолдану кезінде одан төмен мәндер болады.

Бірқатарлы жүйеде өндіру ұңғыларының саны тығыздаушы ұңғыларының санына тең болғандықтан, бұл жүйе өте интенсивті. Қатты суарынды режимі кезінде өндіру ұңғыларының сұйықтық шығыны айдау ұңғыларға бітіп жатқан агенттің шығынына тең.

Қатарлы жүйелерде өндіру және өндіру қатарларда ұңғылар саны әр түрлі болғандықтан, ұңғылардың орналасуын шартты геометриялық реттелген деп есептеуге болады.

Кен орынды игерудің техникалық көрсеткіштерін болжауда, бір элементтің мәліметтерін есептеу жеткілікті, кейін оларды жүйенің барлық элементтері бойынша қосуға жеткілікті.

Игерудің үшқатарлы және бесқатарлы жүйелері үшін түзудің ені ғана емес, айдау және өндіру ұңғыларының бірінші қатармен арасындағы арақашықтық (8 сурет), бесқатарлы жүйе үшін өндіру ұңғыларының екінші және үшінші қатарлар арасындағы арақашықтықтарға мән беріледі. түзуінің ені өндіру ұңғыларының қатар саны мен олардың арасындағы арақашықтыққа байланысты. Мысалы. l_{0 1}= l_{1 2} = l_{2 3} =700 м, то L_п = 4,2 км

4 суретте ұңғымалардың үшқатарлы жүйе кезіндегі орналасуы: 1-мұнайлылықтың шартты нұсқасы; 2-өндіру ұңғымалары; 3-айдау ұңғымалары.

5 суретте ұңғымалардың үшқатарлы жүйе кезіндегі орналасуы: 1 - мұнайлылықтың шартты нұсқасы; 2-өндіру ұңғымалары; 3-айдау ұңғымалары.

ω параметрі үшқатарлы жүйе үшін шамамен 1/3, ал бесқатарлы жүйе үшін 1/5-ке тең.

Үшқатарлы және бесқатарлы жүйелерді қолдану кезінде кен орын бойынша жоғары шығымға ие болады. Әрине, үшқатарлы жүйе, бесқатарлы жүйеге қарағанда интенсивтілеу болады.

Ұңғылардың аудандық орналасу жүйелері.

Тәжірибеде кеңінен қолданылатын мұнайлы кен орындарын игеру жүйелерін қарастырайық: беснүктелі, жетінүктелі және тоғызнүктелі.

Бұл жүйе элементі, бұрыштарында өндіруші ұңғысы бар, ал ортасында айдау ұңғысы бар квадратты сомдайды. Бұл жүйе үшін айдаушы және өндіруші ұңғылардың қатынасы 1:1-ді құрайды, ω=1.

6-шы сурет беснүктелі жүйе кезіндегі ұңғымалардың орналасуы көрсетілген: 1-мұнайлылықтың шартты нұсқасы; 2-өндіру ұңғымалары; 3-айдау ұңғымалары.

Жетінүктелі жүйе (6 сурет). Жүйе элементі өзімен бұрыштарында өндіруші ұңғылар, ортасында – айдау ұңғылары бар алтыбұрышты ұсынады. Өндіруші ұңғылар алтыбұрыштың бұрыштарында, ал айдау ұңғылар ортасында орналасқан. ω=1/2, яғни бір айдау ұңғыға екі өндіруші ұңғы келеді.

7-ші сурет жетінүктелі жүйе кезіндегі ұңғымалардың көрсетілген: 1-мұнайлылықтың шартты нұсқасы; 2-өндіру ұңғымалары; 3-айдау ұңғымалары.

Тоғызнүктелі жүйе 8 сурет. Айдау және өндіруші ұңғылар қатынасы 1:3, содан ω =1/3.

8-ші сурет тоғызнүктелі жүйе кезіндегі ұңғымалардың көрсетілген: 1-мұнайлылықтың шартты нұсқасы; 2-өндіру ұңғымалары; 3-айдау ұңғымалары.

Қарастырылған ұңғылардың аудандық орналасу жүйелерінен интенсивтілігі ең жоғарғысы беснүктелі, ал ең төмені тоғызнүктелі. Барлық аудандық жүйелер «қатты» болып есептеледі

Ұңғылардың аудандық орналасу жүйесін қолдану қатарлы жүйеге қарағанда маңызды артықшылыққа ие болады, бұл кезде қабатқа толығымен әсер ету мүмкіншілігіне ие болады. Қатты біртексіз қабаттарды игеру кезінде қатарлы жүйесін қолданып, су немесе басқа агенттерді айдағанда, бөлек қатарларға тұйықталады. Ал, егер ұңғылардың аудандық орналасу жүйесінің бір элементінің айдау ұңғысы қабатқа толтырылатын агентті қабылдамаса немесе реттен шықса, онда элементтің басқа нүктесінде сондай сияқты ұңғыны бұрғылау немесе көрші элементтердің айдау ұңғыларына жұмыс агентінің интенсивті толтыру есебі арқылы қабаттан мұнайды итеруді орындау қажет болады.

Жоғарыда айтылғандай, қатарлы жүйелер үлкен иілгіштігіне байланысты ұңғылардың аудандық орналасу жүйелеріне қарағанда тігінен қабатты қамту әсерін өсіруде артықшылыққа ие. Сөйтіп, қатарлы жүйелер тік қималардағы біртексіз қабаттарды игеруде жақсырақ болады.

Игерудің соңғы кезегінде қабат өзінің бөлігінде мұнайды ығыстырғыш затымен толып қалады (мысалы су). Бірақ, су айдаушы ұңғылардан өндіру ұңғыларына жылжығанда, кейбір аудандарда жоғары мұнайға қанығушылыққа ие болады.

9 суретте беснүктелі жүйе элементінің игерудің тоғызнүктелі жүйесіне ауысуы.

Қарастырылғандардан игеру жүйелерінің келесі түрлері белгілі: кейбір жағдайларда жоспарда дөңгелектенген шоғырларда қолдануға болатын ұңғылардың батарейлі орналасу жүйесі (10 сурет); мұнай-газды шоғырларды игеруде қолданатын барьерлі сулану кезіндегі жүйе; аралас жүйелер-суреттелген игеру жүйелер комбинациясы, кейде ұңғылардың арнайы орналасуымен, оларды ірі кен орындарын игеруде және қиын геолого-физикалық қасиетті кен орындарда қолданады.

Бұдан басқа бұрын болған жүйенің бөлікті өзгерісі бар, мұнайлы кен орындарын игеруді реттеу үшін ошақты және сайлауды сулануды қолданады.

5. Теңіздегі кен орындарды пайдалану кезінде теңізді ластанудан қорғау үшін мұнай мен газды жинаудың қандай ерекшеліктері бар?

Теңіздегі мұнай кен орындарын игеруде жалпы қоршаған ортаны қорғау мәселелерімен қатар өзіне тән талаптар жүреді. Қоршаған ортаны қорғау барысында негізгі қиыншылықтар болып, теңіз бен көлдерді кейде күкірт сутегі мен беттік-әрекеттік-заттардан тұратын мұнай, мұнай өнімдерімен, сондай-ақ қабат суларымен ластануына жол бермес үшін жүргізілетін күрес болып табылады.

Су бетіне түскен мұнай және мұнай тауарлары су мен ауа кеңістігінің арасындағы оттегі алмасуын айтарлықтай қиындататын үлкен аудандарды жұқа қабықшамен (пленкамен) қаптайды. Бұл сулы ортадағы биологиялық объектілердің өміріне зақым келтіреді.

Судың мұнаймен ластану концентрациясы 800мг/м асқан кезде суда оттегінің негізгі өндірушісі болып табылатын фитопланктон өмірінің жойылуына әкеледі. Кейбір балықтар құрамында мұнайы бар суға бейімделуі мүмкін. Олардың ағзасына түскен мұнай қан құрамы мен көмірсутегінің алмасу деңгейін өзгертеді, мұның салдарынан балық еті өзіне тән иіс пен дәмге ие болады.

Мұнайды өндіруде және дайындауда қолданылатын беттік-әрекеттік-заттар да суға түссе аса қауіпті болып табылады, олар су бетін көбіктендіріп осы арқылы ортадағы биохимиялық алмасуды азайтады. Сонымен қатар, БӘЗ өсімдіктер мен балықтарға да тікелей әсер етіп олардың өліміне әкеледі.

Су тоғандарының мұнаймен, ілеспе сулармен және де технологиялық сулармен ластануын болдырмау үшін мұнай, газ жинауды ұңғыдан мұнай жинау пунктіне дейін толық саңылаусыздығын қамтамасыз ету керек. Тізбек головкаларының, фонтанды арматураның, құбырлар мен арматуралардың фланецті және бұрандалы қосылыстарының саңылаусыздық жағдайын жүйелі түрде қадағалап, барлық ақауларды тез арада жою керек. Құйылатын сұйықтықтарды жинау үшін ұңғы сағасы ағынды (ақаба) суларды жинайтын ыдыспен біріктірілген поддонмен жабдықталады.

Мұнайды құюға қатысы бар фланецті қосылыстарды ажырату жұмыстары кезінде тасымалдағыш поддон қолданылуы қажет, ал жиналған сұйықтық ағынды (ақаба) суларды жинайтын резервуарға құйылады. Құбырларды парафиннен, тұздан тазартқан кездегі қалдықтарды контейнерге жинап, сонан соң оны көму үшін жағаға шығарады. Егер эстакада алаңында немесе өзінің жеке платформасында жоғары қысымда жұмыс істейтін ыдыстар болса, онда сақтандырғыш клапаннан келетін құбыршалар қалдықты факел мен ағынды (ақаба) суларды жинау ыдысына шығаруы тиіс. Мұнай жинау үшін резервуарлардың құю құбыршалары да ағынды (ақаба) суларды жинау ыдысымен қосылады.

Қазіргі уақытта су бетінің үлкен аумағынан мұнай мен мұнай өнімдерін кетірудің, яғни тазартудың әдіс-амалдары баршылық, бірақ олар көбінесе арнайы құрылғыларды, қымбат адсорбенттерді қолдануды және көптеген шығындарды талап етеді. Бұл кездегі тазару дәрежесі әр уақытта жоғары емес.

Су тоғандарының мұнаймен ластануын жою үшін келесі әдістер қолданылады:

• механикалық

• физика-химиялық

• химиялық

• биологиялық

Механикалық әдіс –мұнайды жоюдың бұл әдісі мұнайды қолмен сүзіп алудан бастап мұнай жинағыш машиналар кешенін қолдануға дейінгі алуан түрлі жұмыстар мен құрылғыларды қамтиды. Су бетінде қалқып жүрген мұнайды алдын-ала бір жерге жинап, оқшаулап, қоршау үшін бондық қоршау көмегіне сүйенеді.

Бондық қоршаудың құрылысы қалқымалы, экрандаушы және балластық бөлімдерден тұрады. Қоршаудың қалқымалы бөлімі ауамен толтырылған жеке қалтқылардан жасалуы мүмкін. Ал экрандаушы бөлімі бонның қалқымалы бөліміне бекітілген және балласты бөліміне тұрақтылық беру үшін шынжырмен, құбырмен немесе керіп тұратын белбеулермен жүктелген майыспалы немесе қатты пластина түрінде болады.

Төгілген мұнайды жинау үшін ластанған бетпен қозғала алатын және ластаушы заттарды әр түрлі құрылғылар (сораптар, гидроциклондар, жылжымалы ленталар және т.б.) көмегімен жинай алатын арнайы кемелер мен жүзбелі құралдар қолданылады.

Механикалық әдістердің біріне ластанған суды сеппелі және шаймалы құмды сүзгілер арқылы сүзуді де жатқызуға болады.

Физика-химиялық әдістер –бұл әдістерге адсорбциялайтын заттарды қолдануды жатқызамыз. Адсорбенттер ретінде пенополиуретан, көмір тозаңы, резина ұнтағы, ағаш қиқымы, пенопласт және т.б. қолданылады. Байланысты жоғарылату, жақсарту үшін мұнайды жақсы адсорбциялау қабілеті бар синтетикалық маталар қолданылады. Сонан соң мұнайды сіңіріп алған маталардан мұнайды ажыратып алу мақсатында сығу валиктері арқылы өткізеді. Сорбциялайтын заттар өз салмағынан 10 40 есе үлкен мөлшерде мұнайды сіңіру қабілетіне ие.

Химиялық әдіс –пленкалы мұнайды тұнбамен бірге шөктіру қабілетіне ие коагулянттарды қолдануға негізделген. Бұл әдіс су бетін басқа әдістерден кейін одан да тереңірек тазарту үшін қолданылады.

Биологиялық әдіс –мұнайды қорек ететін микроорганизмдер мен арнайы бактерияларды қолдануды қарастырады.

Мұнай кен орындарын пайдалану платформаларының игеру кезіндегі негізгі қауіп қондырғылардың толып кетуінен, саңылаулардың болуынан немесе апат жағдайларының болу салдарынан болатын мұнайдың кездейсоқ немесе бірте-бірте ағып кетуі болып табылады.

• қауіпсіз жұмысты қамтамасыз ету мүмкіндігі және табиғатты қорғау шараларының орындалуы технологиялық қондырғыларды таңдаудың негізгі талабы болуы қажет;

• әр түрлі бағыттағы қондырғылар алаңы құбырлардың ұзындығын қысқарту мүмкіндігі есебінен таңдалуы қажет;

• қондырғылардың қауіпсіз жұмысын қамтамасыз ету жүйелері қорғаныстың бір-біріне тәуелсіз екі сатысын қамтуы қажет;

• қондырғылардың әрбір түрі оның ең төмен, қолайсыз шарттарда жұмыс істеу мүмкіндігінен есептелуі қажет;

• кез-келген технологиялық режимдердің бұзылыстары орындау механизмдерімен қосылған датчиктердің көмегімен сәйкесінше көрсетілген ауытқулармен анықталуы қажет;

• әр апатты жағдайды келесі тәртіпте қарастыру қажет: себеп, салдары және анықталу белгілері, қауіпті жағдайды жою қорғанысы.